SAVOD O‘RGATISHDA HOZIRGI ZAMON ANALIZ-SINTEZ TOVUSH METODI. SAVOD O’RGATISH JARAYONI BOSQICHLARI Mavzu rejasi: 1. Savod o’rgatish metodlari. 2. Metodning umumiy xususiyatlari: a) metodning dastlabki o’ziga xos xususiyatlari; b) metodning keyingi davrlarda shakllanish xususiyatlari. 3. Savod o’rgatishning ta’lim-tarbiyaviy tavsifi. 4. Bolalarning savod o’rgatishga tayyorgarligini o’rganish. 5. Tayyorgarlik davri – o’quvchilarni o’qishga o’rgatish uchun zamin. O’qishga o’rgatishda tinish belgilari. Savod o’rgatishda analitik-sintetik tovush metodi Analitik-sintetik (tovush-tarkib) tovush metodiga K.D.Ushinskiy asos solgan. Bu metod hozirgi kunga qadar ancha takomillashdi. Shu bois analitik- sintetik tovush metodining an’anaviy hamda shakllanish, tashkil topish jarayonidagi tamoyillari quyidagilardan iborat: 1. Savod o’rgatishda analitik-sintetik tovush metodi shaxsni shakllantirish maqsadiga ko’ra ta’limiy va o’stiruvchi xarakterda bo’ladi, nutqiy mashqlar orqali aqliy o’sishini ta’minlaydi, o’qishning ongli bo’lishini talab etadi. 2. Analitik-sintetik tovush metodi tashkiliy tomondan quyidagi ikki davrga bo’linadi: a) alifbegacha tayyorlov davri; b) alifbo davri. Bunda yozuvga o’rgatish o’qishga o’rgatish bilan parallel holda olib boriladi. 3. Analitik-sintetik tovush metodida psixolingvistik nuqtai nazardan quyidagilarga e’tibor qaratiladi: a) savod o’rgatish bolalarning jonli nutqiga, ular egallagan nutq malakasiga asoslanadi; b) savod o’rgatishga tovush asos qilib olinadi, unda tovushni ajratishga, analiz va sintez qilishga, tovushlar artikulatsiyasiga, bolalarda fonematik eshitishni rivojlantirishga katta ahamiyat beriladi; d) o’qish birligi sifatida bo’g’in olinadi, bo’g’in ustida ishlashga katta ahamiyat beriladi. Metodning shakllanish va tashkil topish jarayonidagi tamoyillari quyidagilardir: 1. Ta’lim jarayonini tashkil etish nuqtai nazaridan: savod o’rgatish jarayonida o’quvchilarga differensial va individual yondashish (bu bolaning umumiy rivojlanishi hamda o’qish va yozishga tayyorligiga bog’liq). 2. O’qitishning istiqboli nuqtai nazaridan: grammatika, so’z yasalishi, imlo, leksikologiyaga oid bilimlarni nazariyasiz amaliy asosda muntazam berib borish. 3. Psixolingvistik nuqtai nazaridan: tovush va harthi o’qitishning qulay usulini izlash, tovush va harflarning mosligini, osonligini, ta’limning tarbiyaviy va o’stiruvchi xarakterini hisobga olish. Ta’lim jarayonida o’quvchilarga tarbiya ham berib boriladi. Tarbiyalash didaktikaning muhim tamoyillaridandir. Maktabda axloqiy tarbiya beriladi, ilmiy dunyoqarash elementlari shakllantiriladi. Bolalar darsda ommaviy siyosiy tushunchalarni egallaydilar. ,,Alifbe" sahifalarida do’stlik, baynalmilal munosabat, bolalar mehnati, tabiat, kattalar mehnati, bolalar o’yinlari, oila, maktab hayotiga old rasmlar berilgan, turli mavzularda matnlar keltirilgan. Bular bolalarda o’zaro do’stlik, mehnatsevarlik, mehnatni qadrlash, kattalarga hurmat, kichiklarga izzat, tabiatni sevish va asrash, hay-vonot dunyosiga qiziqish, ularni muhofaza qilish, maktab va o’qishni sevish, umuman, estetik tarbiyani shakllantiradi. Demak, bolalarga axloqiy, g’oyaviy- siyosiy, mehnat va estetik tarbiya berish ham savod o’rgatish vazifasiga kiradi. Bolalarning savod o’rgatishga tayyorgarligini o’rganish Savod o’rgatishni to’g’ri tashkil etish uchun bolalarning unga nutqiy tayyorgarligini maxsus o’rganish talab etiladi. Oldin bolalarni maxsus o’rganish avgust oyida, hatto undan oldin - bahordan boshlangan. Bunda 1-sinfga keladigan o’quvchining oilasiga yoki bolalar bog’chasiga borilgan, suhbat o’tkazilgan, bolalarning umumiy bilim saviyasi aniqlangan. Hozir 1-sinfga qabul qilinadigan bolalar savod o’rgatishga maxsus tayyorlanyaptilar. Ular uchun bir-ikki, ba’zi joylarda uch-to’rt oylik tayyorlov sinflari tashkil qilingan. Tayyorlov mashg’ulotlarda bolalar tovush-harf bilan tanishtirilyapti, elementer tarzda yozuvga ham o’rgatilyapti. Metodistlar tayyorlov sinflar uchun aniq talablar, metodik tavsiyalar ishlab chiqishmoqda. Tayyorlov sinflarning ta’lim mazmuni va tashkil etish muddati bir xil bo’lmasa-da, lekin bu davrda bolalarning nutqiy tayyorgarligini o’rganish uchun quyidagilarni aniq-lash tavsiya etiladi: 1. O’qish ko’nikmasini aniqlash. a) so’zni sidirg’a o’qiydi; b) bo’g’inlab o’qiydi; d) harflab o’qiydi (noto’g’ri o’qish); e) anchagina harflarni biladi, lekin o’qishni bilmaydi; f) ayrim harflarni taniydi. 2. Yozuv ko’nikmasi. a) hamma harfni yozishni biladi, so’z yozadi (bosma yoki yozma); b) ayrim harflarnigina yozishni biladi (bosma yoki yozma); d) yozishni umuman bilmaydi. 3. Tovushni tahlil qilishga tayyorgarligi. a) so’zni bo’g’inlarga bo’ladi; b) so’z yoki bo’g’indagi tovushni ajratadi; , d) hamma tovushni to’g’ri talaffuz qiladi; e) ayrim tovushlarni noto’g’ri talaffuz qiladi (qaysi tovushlar ekani hisobga olinadi); f) nutqining baland yoki pastligi, diksiyasiga e’tibor qaratiladi. 4. Og’zaki bog’lanishli nutqi. She’rni yoddan o’qish. a) 3 ta yoki undan ortiq she’rni biladi, uni zavqlanib aytadi; b) 1-2 ta she’rni biiadi, aytishga uyaladi; d) birorta she’rni yoddan o’qishni bilmaydi. 5. Og’zaki bog’lanishli nutqi. Ertak aytish. a) bir yoki bir nechta ertakni biladi va aytib bera oladi; b) ertakni biladi va uni aytishga harakat qiladi, lekin ayta olmaydi; d) ertak aytishni bilmaydi, o’rganishga ham harakat qilmaydi. 6. Og’zaki bog’lanishli nutqi. Fikr bayon qilish (,,Rasmda nimalar ko’rayotganingni aytib ber"). a) 20 so’zdan ortiq bog’lanishli hikoya, bir necha gap tuza oladi; b) 10 tadan 20 tagacha so’z, bir necha gap tuza oladi; d) 10 tagacha so’z bilan bog’lanishli nutq tarzida javob qaytara oladi; e) 3—4 so’z bilan qisqa javob bera oladi. Shuningdek, bu jarayonda bola nutqining sintaktik qurilishi ham, foydalanadigan sq’zlar doirasi ham o’rganiladi, to’plangan materiallar ikici variantda yoziladi: a) har bir o’quvchi haqida alohida ma’lumot (bu bolaga yakka yoki differensial yondashish uchun kerak bo’ladi); b) sinf o’quvchilari uchun umumiy ma’lumot (bu ma’lumotdan darsda sinf o’quvchilari uchun umumiy ishlar metodikasini tanlashda foydalaniladi). Ma’lumki, o’quvchilar 1-sinfga har xil tayyorgarlik bilan keladi. O’quv matwiallari 1-sinf o’quvchilari saviyasiga mos, izchil ravishda beriladi. Shunga qaramay, har xil tayyorgarlik bilan kelgan o’quvchilarning o’zlashtirishlari turlicha bo’ladi. Bu savod o’rgatish jarayo-nida o’quvchilarga differensial va individual yondashishni taqozo etadi. Bunday yondashish ta’limning barcha bosqichlarida ham yaxshi natija beradi. Differensial yondashishda o’quvchilar guruhlarga bo’linadi, har bir guruhning saviyasiga va imkoniyatiga mos topshiriqlar beriladi. Sinf o’quvchilari 3 guruhga bo’linishi mumkin. Topshiriqlar ham 3 variantda ishlab chiqiladi. O’qituvchi sinfda frontal ishlash jarayonida 3 guruhdagi o’quvchilar bilan parallel ish olib boradi. 3 guruh uchun ham o’quv materiali “Alifbe” hisoblanadi, unga qo’shimcha tarzda tarqatma materiallardan, jadvallardan, mustaqil ishlardan foydalanish mumkin. Alifbedagi o’quv materiali yoki o’qilayotgan matnning qiyin o’rni oldin tayyorgarligi puxta o’quvchiga, so’ng bo’sh o’quvchiga o’qitiladi. Ba’zi o’quvchilar bilan darsdan tashqari vaqtda yakka tartibda ishlar olib borishga ham to’g’ri keladi. Savod o’rgatish jarayoni Analitik-sintetik (tahlil-tarkib) tovush metodida savod o’rgatish jarayoni 4 oy davom etadi. Bu jarayon quyidagi 2 davrga bo’linadi6: a) alifbogacha tayyorgarlik davri (2 hafta); b) alifbo davri (31 dekabrgacha davom etadi). Alifbogacha tayyorgarlik davri. Bu davrning asosiy vazifasi o’quvchilarni maktab, sinf, tattib-intizom qoidalari va o’quv qurollari bilan tanishtirish, nutq o’stirishga oid mashqlar o’tkazib, fonematik eshitishni o’stirishdan iboratdir. Alifbogacha tayyorgarlik davri, o’z navbatida, quyidagi 2 bosqichga bo’linadi: /. Harf o’rganilmaydigan bosqich (1 hafta). 2. Unli tovush va harf o’rganiladigan bosqich (1 hafta). 1-bosqichda o’quvchilarga og’zaki va yozma nutq haqida, gap, so’z, bo’g’in va tovushlar haqida, nutqning gaplardan, gaplarning so’zlardan tuzilishi, so’zlarning bo’g’inlarga bo’linishi, bo’g’inlarning tovushlardan tashkil topishi haqida ma’lumot beriladi, tovushlarning unli va undosh tovushlarga ajratilishi o’rgatiladi, ulardan amaliy foydalana bilish ko’nikmalari hosil qilinadi. Bu jarayonda maxsus nusxalar asosida o’quvchilarning bog’lanishli nutqi ustida ishlanadi. Ularga ,,Alifbe”da berilgan rasmlar asosida hikoyalar tuzdirishdan tashqari, o’zlari bilgan she’r, ertak, hikoya, tez aytish, maqol, topishmoq, xalq ashulalari, alla, qo’shiqlar, latifalardan ayttiriladi. Tayanch so’zlar asosida gap tuzdirish, ,,Alifbe" sahifalaridagi so’zlarning talaffuzi, o’qilishi va ma’nolari ustida ishlash kabi ishlar uyushtiriladi (Bu tarzdagi ishlar har bir darsda mavzularga bog’liq ravishda izchil davom ettirib boriladi). Bu bosqichdagi yozuv darslarida o’quvchilar yozuv daftari va yozuv chiziqlari bilan tanishtirilib, harf elementlarini yozishga o’rgatiladi, ularda namunaga qarab grafik xatolarini aniqlash — o’z-o’zini tekshirish, harf oralarining tengligiga rioya qilish, chamalab yozish kabi ko’nikmalar hosil qilinadi. 2-bosqichda unli tovush-harflar o’rgatiladi. Bunda ularning quyidagi uch xususiyatini o’quvchilar amaliy ravishda puxta egallashlariga erishish lozim: a) talaffuzda (og’izda) to’siqqa uchramasligi; b) cho’zib aytilishi; d) faqat ovozdan tashkil topishi. Shuningdek, bu bosqichda tovush bilan harfni farqlashga o’rgatish ko’zda tutiladi. Ushbu bosqichdanoq tovush va harf o’rtasidagi chegaraga qat’iy rioya qilinadi. Bolalarga tovush haqidagi ma’lumotlar kitob ochtirilmay beriladi. Tovushni ifodalovchi harf ko’rsatilgach, harf ustida ishlanadi. Tovush va harfga oid o’ziga xos xususiyatlar (tovushlarni talaffuz qilamiz, eshitamiz; harflarni yozamiz, ko’ramiz, o’qiymiz) ham izchil ravishda o’quvchilarning o’zlashtirishlarini hi-sobga olgan holda sekin-asta tushuntirila boriladi. Alifbo davri. Bu davr 31-dekabrgacha davom etib, unda o’quvchilar alifbodagi barcha unli va undosh tovush-harflar bilan tanishtiriladi. Undoshlar osondan qiyinga tamoyili asosida joylashtiriladi. Oldin sonor tovushlar (n, m, I kabi), keyin esa sirg’aluvchi va boshqa undoshlar: ikki tovushni ifodalaydigan j, harf birikmalari (ng, sh, ch), tovush bildirmaydigan tutuq belgisi (‘) bilan tanishtiriladi. O’quvchilarning tovush va harfni yaxshi tanishlari, elementar o’qishni muvaffaqiyatli egallashlari uchun bo’g’inga bo’lish, bo’g’in chegarasini aniqlash, bo’g’indan tovushni ajratish, tovush va harf munosabatini aniqlash, kesma harflardan bo’g’in tuzish va o’qish, bo’g’in-tovush, tovush-harf tahlili kabi mashqlardan foydalaniladi. Bu davrda bo’g’inlab o’qish asosi shakllantiriladi: ikki harfli ochiq (na, ni, mu kabi), ikki harfli yopiq (in, ol kabi,), uch harfli yopiq bo’g’inlarni (mon, non, til kabi) o’qishga o’rgatiladi. Alifbo davrini o’rganiladigan tovush-harfning va o’quv materialining murakkablik darajasiga ko’ra 3 bosqichga ajratish mumkin: 1) unli tovush-harflar, ovozdor, sirg’aluvchi undoshlar, o-na, a-na, it, in, bi- lan tuzilishidagi so’zlar o’rganiladigan bosqich; 2) artikulatsiyasi qiyin bo’lgan r, k, v,/kabi undoshlar va yo ‘l-bars, do’sl, rasm kabi tuzilishdagi so’zlar o’rganiladigan bosqich; 3) o’rganilganlar takrorlanib, harf birikmalari ng, sh, ch, 2 tovushni ifodalaydigan j, tutuq belgisi (‘) va jo’ja, jurnal, jirafa, long, so’ng, bodring, choynak, shudringva shu kabi so’zlarni o’qishga o’rgatiladigan bosqich. Fonetik ishlar sohasida jarangli va jarangsiz undoshlarni taqqoslashga, ularning so’z ma’nosini farqlashdagi holatini aniqlashga oid mashqlar o’tkaziladi (ziyrak — siyrak, dil — til kabi). Artikulyatsiyasi qiyin bo’lgan undoshlar ng (tong, rang, keng), lab-tish undoshi v, qorishiq undosh ch, jarangli portlovchiy (jo’ja) va jarangli sirg’aluvchi — j (jurnal) kabilarni o’rganishda tovush artikulatsiyasiga oid ishlar qiyinlashadi. Asosiy davrning oxirlarida jarangsiz jufti talaffuz qilinadigan undoshli so’zlar: ko’rib (ko’rip), qaytdik (qayttik), aylib (aytip), ketayotib (ketayotip), tortib (tortip), terib (terip), olib (olip), obod (obot), borishdi (borishti); qisqa talaffuz qilinadigan i unlisi bor so’zlar: bilan (blan), sira (sra); talaffuzda tushib qoladigan undoshli so’zlar: baland (balan), do’st (do’s), Tashkent (Toshken), farzand (farzan), daraxt (darax) kabilarni yozilgandek o’qish imloni o’rganishga tayyorlaydi. Bular avval orfografik, so’ng orfoepik o’qitiladi. Yuqoridagi kabi so’zlarni o’qish bilan bo’g’inlab o’qish malakasi takomillashadi: o’quvchilar talaffuzi va yozilishida farqlanadigan so’zlarni ham to’g’ri o’qishga o’rganadilar. Alifbo davrining oxirida o’quvchilar quyidagi bilim va ko’nikma-larga ega bo’lishlari zarur: a) hamma tovushlarni tanishi va har qanday holatda to’g’ri talaffuz qilishi; b) so’zning bo’g’in-tovush, tovush-harf tahlilini bilishi, so’zdagi tovushlarning izchil tartibini aniqlay olishi, kerakli tovushni so’z va bo’g’inga ajrata olishi; d) kesma harf va bo’g’inlardan so’z tuza olishi va o’qishi; e) 2-3-4 bo’g’inli so’zlarni yaxlit, adabiy-orfoepik talaffuz bilan o’qishi; f) gaplarni ohangiga rioya qilib o’qishi; g) o’zi o’qigan matnning mazmunini tushunib, ongli o’qishi; ; h) o’qigan matn mazmunini savollar asosida soddagina qilib qayta hikoyalab berishi; i) o’qigan matnga sarlavha topa olishi; j) to’g’ri, tez, ongli va ifodali o’qish malakalariga ega bo’lishi. Alifbo davri yozuv darslarining vazifasi — kichik va bosh yozma harflarni to’g’ri shakllantirish, harflarni to’g’ri ulash, alifbeda o’qigan bo’g’in, so’z va gaplarni namunaga qarab yozish, harf, bo’g’in, so’z, gap diktantlarni yozish ko’nikmasini shakllantirish, izohli, saylanma, ko’ruv-rasm diktant kabi ta’limiy diktant turlarini yoza olishlariga erishish, umuman, grafik malakani shakllantirishdir. Savod o’rgatish jarayonining oxirida bir darsda, agar darsning 2/3 qismi yozuvga ajratilsa, 20 tagacha so’z yoza olishlari talab qilinadi. Savod o’rgatish davrida o’quvchilarni o’qishga o’rgatish Ma’lumki, savod o’rgatish jarayonidagi o’qish darslarining asosiy vazifasi o’quvchilarga tovush va harfni tanishtirish, ularning to’g’ri talaffuzini o’rgatish orqali bolalarda to’g’ri, ongli, ifodali o’qish ko’nikmalarini shakllantirishdan iborat. Shuningdek, o’quvchilar lug’atini boyitish, bog’lanishli nutqini o’stirish, bilimini boyitish, tafakkurini shakllantirish, eshitish, qabul qilish sezgisini o’stirishda ham bu davr mas’uliyatliligi bilan alohida o’rin tutadi. Tayyorgarlik davri o’qishga o’rgatish uchun zamin hozirlaydi. Bu davrda bolalarda o’zgalar nutqini eshitish, diqqatni to’plash, til birliklarini (tovush, bo’g’in, so’z, gap) farqlash, ajratish, ularning vazifalarini anglash kabi xususiyatlar shakllantiriladi. Bular o’quvchilarning o’qishni muvaffaqiyatli egallashlariga yordam beradi. O’qishga o’rgatish uchun, avvalo, o’quvchi tovush va harf bilan yaxshi tanishtirilishi lozim. Tovush va harf bilan tanishtirishda bo’g’indan tovushni ajratish tamoyiliga rioya qilinadi. Harf bilan tanishtirish bir necha xil yo’nalishda amalga oshirilishi rhumkin: 1. Mazmunli rasm yuzasidan savol-javob usuli bilan bog’lanishli hikoya tuzdiriladi. Undan kerakli gap, so’ng kerakli so’z ajratib oli-nadi, so’ngra so’z ustida yuqoridagi kabi tahlil ishlari uyushtiriladi. 2. So’z asos qilinib, analitik mashqlar yordamida o’rganiladigan tovush ajratib olinadi. Masalan: oy. O’qituvchi oy rasmini ko’rsatadi, o’quvchilar uning nomini — so’zni aytadi. O’qituvchi o tovushini cho’zib (o-o-o-y) aytadi va qaysi tovushni cho’zib aytayotganini o’quvchilardan so’raydi. O’quvchilar o tovushini aytgach, uning xususiyatlari haqida savol-javob o’tkaziladi. O tovushli so’zlar o’ylab toptiriladi. Shundan so’ng o harfi kesma harfdan yoki rasmli alifbodan ko’rsatiladi. Bunda o harfming shaklini esda olib qolishlariga alohida e’tibor qaratiladi. 3. O’rganilgan harflar ichiga bugun o’rganiladigan harf aralashtirib qo’yiladi, bolalar uning ichidan notanish harfni ajratadilar, so’ng o’qituvchi bu harf ifodalaydigan tovushni aytadi. O’quvchilar tovushning xususiyatlarini aytadilar. Shu harfni kesma harflar ichidan topib, kitob sahifasidan, rasmli alifbodan ko’rsatadilar. Shu tariqa tovush-harf bilan tanishtirilgach, o’qishga o’rgatish ustida ishlanadi. O’qishga o’rgatishda bo’g’in asos qilib olinadi. Buning uchun o’qituvchida bo’g’in jadvali bo’lishi lozim. Bo’g’in jadvali asosida o’qish namunasi ko’rsatiladi, ya’ni harflab emas, ichida, birinchi harfni ko’z bilan ko’rib, uning nomini dilda saqlab, ikkinchi harfni ko’rish va ikkalasini bog’lab, unlini mo’ljallab ulab aytish tushuntiriladi. Bo’g’in o’qish o’qituvchining namunasi asosida doimiy ravishda har bir darsda izchil olib boriladi. Bunda quyidagi kabi chizmalardan foydalanish mumkin: bol ti: 1 no: n na la: b cho: y Bunda ,,Alifbe" sahifalaridagi so’zlarni oldin bo’g’inga bo’lish, so’ng o’qishni mashq qilish yaxshi samara beradi. O’qituvchining na-munali o’qishidan so’ng birgalikda ovoz chiqarib o’qish, yakka-yakka o’qish, shivirlab o’qishdan foydalaniladi. Ayniqsa, sekin o’qiydigan O’quvchilar bo’lgan sinflarda xor bilan o’qitish o’qishni tezlashtirishga yordam beradi. Sinf o’quvchilarining o’qish ko’nikmalaridan kelib chiqib, matndagi so’zlarni xattaxtada bo’g’inlarga bo’lib yozish, o’rganilgan harflarni hisobga olgan holda qo’shimcha so’z birikmalari, gaplar tuzib yozish va o’qitish usulidan ham foydalaniladi. sa ta lorn xal ODD Ma’lumki, ,,Alifbe" sahifalarida bo’g’in tuzilishi murakkablashib boradi. Shuning uchun o’qituvchi har bir bo’g’in tuzilishining murakkabligiga qarab ish usullarini belgilab olishi zarur. Masalan, uch tovushdan tuzilgan, to’rt tovushdan tuzilgan bo’g’inlarni o’qishga o’rgatish ham o’zigaxos qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Bunda o-lov, Mana-non tipidagi bo’g’inlarda o-lo:v, Ma:na-no:n tarzidagi qo’shimcha chiziqdan, bodring, do‘st tipidagi bo’g’inlarda bo:d-ri:ng, to ‘:r:t tarzidagi qo’shimcha chiziqlardan foydalaniladi. So’zlarni o’qishga o’rgatishda bo’lib o’qitishdan tashqari jadvallar ham yaxshi samara beradi: k i l a l ar i Umuman olganda, har bir o’qish darsida, albatta, bo’g’in tuzilishi murakkab bo’lgan so’zlarni o’qish mashqi o’tkazilishi lozim. Bu usul o’quvchilarda o’qish malakasining takomillashuviga yordam beradi. O’qishga o’rgatishda so’zlarni va gaplarni to’ldirib o’qish ko’nikmalarini hosil qilish o’quvchini gap tuzishga, tez fikrlashga yo’naltiradi. O’quvchi tushirib qoldirilgan harf va so’zni rasmga qarab topadi, uning gap mazmuniga mos yoki mos emasligiga e’tibor beradi, o’rtoqlariga nisbatan tez topib, o’qituvchining rahmatiga sazovor bo’lishga intiladi. “Alifbe” darsligidagi matnlarda turli tinish belgilari ishlatilgan. O’quvchilar shularga mos ohang tanlashni, to’xtam (pauza) qilish o’rinlarini belgilab olishi zarur. Bunda ham o’qituvchining tushuntirishi (birinchi uchragan tinish belgini izohlashi) va ifodali o’qish namu-nasini ko’rsatishi katta ahamiyat kasb etadi. Ifodali o’qilgan matngina tushunarli bo’ladi. Har bir predmetda bo’lgani kabi o’qish darslarida ham ta’lim-tarbiya birligiga e’tibor beriladi. O’qish darslarida tarbiya o’qilgan matnning ongli o’zlashtirilishiga bog’liq. Birinchidan, o’quvchi matnda fikr nima haqida borayotganini anglasagiria, o’zida shunday xislatlarni shakllantirishga harakat qiladi. Ikkinchidan, yaxshi inson bo’lish uchun o’qishning zarurligini anglaydi. Shuning uchun ongli o’qishni ta’minlashda matn bilan unga ishlangan mazmunli rasmlar o’rtasidagi bog’lanishlarni aniqlashtirishga, matn yuzasidan savollar berishga diqqatni qaratish lozim. Bunda quyidagicha savol va topshi-riqlardan foydalanish mumkin: 1. Rasmni kuzating, matnda nima haqida gap boradi? 2. Rasmda nima tasvirlangan? Rasm bilan matn orasida bog’lanish bormi? 3. Matn mazmunini rasmga qarab so ‘zlab bering. 4. Bolalar qayerga bordilar? Qizning ismi nima? Bolaning ismi-chi? 5. Aka, Lola nima qildi? Ular qanday lolalar terdilar? Demak, o’qish o’qilganlarni o’zlashtirishga yo’naltirilgan bo’lishi lozim, shundagina matndagi asosiy fikr, ilgari surilayotgan g’oya o’quvchilar tomonidan o’zlashtiriladi, so’z va matnlar yod olingan taqdirda ham o’quvchiniki bo’lib qoladi. Savod o’rgatishning birinchi kunlaridanoq o’qish ongli bo’lishi, bolalarni ongli o’qishga o’rgatish juda muhim. So’roqlar yordamida o’qilganlarni bola qanday tushungani aniqlanadi, tekshiriladi. O’qishdan oldin o’tkazilgan tayyorlov suhbati ham, o’qilgan matn yuzasidan o’tkazilgan suhbat ham shu maqsadga — ongli o’qishga xizmat qiladi. Sharoitga qarab, bolalarga nimanidir o’qishni talab qiladigan muammoli holatni yaratish ham zarur. Bunday holat “Alifbe”dan yoki harf terish matosidan, o’qiladigan topishmoqdan foydalanib yoki muammoli savolni keltirib chiqaradigan taxminiy suhbat yordamida hosil qilinishi mumkin. Masalan, Qishda qushlar qayerga uchib ketadi? (harf terish matosida: Issiq o‘Ikalarga uchib ketadi). Mana shu kabi tayyorlov mashg’ulotlari o’qishning yuqori darajada ongli bo’lishini ta’minlaydi. Ongli o’qishni ifodali o’qishdan ajratib bo’lmaydi. Ammo analitik o’qishning birinchi bosqichida ifodali o’qish mumkin emas, chunki bolalar so’zda urg’uli bo’g’inni ajrata olmaydilar, tugallangan intonatsiyani, so’roq ohangini, hatto, orfoepik to’g’ri o’qishni ham bilmaydilar. Shuning uchun analitik o’qish bosqichida so’zni yaxlit, orfoepik qayta o’qish tavsiya qilinadi. Bunday qayta o’qish to’g’ri intonatsiyaga, ifodalilikka rioya qilib o’qishga o’rgatibgina qolmay, o’qishning ongli bo’lishiga ham yordam beradi. Savod o’rgatishning birinchi darslaridayoq o’quvchilarga tabaqalashtirib (differensial) yondashish (bunda o’quvchilarning o’qishga tayyorgarliklaridagi fikrlar hisobga olinadi) amalga oshiriladi. O’qishning ongliligini va ta’sirchanligini ta’minlash uchun matn mazmunini o’quvchilarning ko’rgan-kechirganlari, taassurotlari bilan bog’lash lozim. Shunda o’quvchida o’qishga, o’rganishga qiziqish ortadi. Ongli o’zlashtirishni amalga oshirishda lug’at ustida ishlash ham muhim ahamiyat kasb etadi. So’zlarning ma’nosi ustida to’xtalish, birinchidan, fikrni oydinlashtirsa, ikkinchi tomondan matnni tushunishga ham yordam beradi. She’r, tez aytish, topishmoq, qo’shiq, maqol, hikmatli so’zlardan o’qitish, yod oldirish ham o’quvchilarning o’qishga qiziqishini oshiradi, o’qish malakasini shakllantiradi, xotirasini mustahkamlaydi. Boshlang’ich sinflarda o’qish darslarining uchdan ikki qismi o’qishni mashq qilishga ajratilishi lozim. Yangi material o’rganiladigan o’qish darsida asosiy ish turlari quyidagilardir: 1. O’rganiladigan yangi tovushli so’zni (shu tovush so’z boshida, o’rtasida, oxirida kelgan so’zni) bo’g’in-tovush tomonidan tahlil qilish bilan ajratish. Bunda yangi tovush ajratiladigan so’zni o’quvchilar rasm asosida o’zlari tuzgan gaplar ichidan oladilar. Tovushni ajratishda shu so’zning chizmasi-modeliga asoslanadilar. Tovushlarni eshitish, talaffuz qilish, ularning artikulatsiyasi (nutq organlarining tovush chiqarishdagi ishi) ustida mashq qilinadi. 2. Kichik va bosh harflar bilan tanishtiriladi. Bo’g’inlar o’qitiladi. 3. So’zlarni avval xattaxtadan, keyin ,,Alifbe"dan o’qish. Harf bo’g’inlaridan harf terish kartonida so’z, so’z birikmasi, gap tuzish va ularni o’qish, so’z ma’nosi ustida ishlash. 4. Matnni o’qish va tahlil qilish, uni qayta o’qish, rasmning matnga bog’liqligini belgilash. 5. Nutq o’stirish: lug’atini boyitish, so’z birikmasi, gap, bog’lanishli hikoya tuzish. 6. Umumlashtirish: yangi harfni jadvalga qo’yish, yangi o’rga-nilgan tovushning unli yoki undosh ekanligini aniqlash, yangi harfni ilgari o’rganilganlar bilan qiyoslash, tovush va harfning ahamiyatini takrorlash va hokazo. 7. O’rganilganlarni mustahkamlash darsida yangi tovush ajratiladi, yangi harf bilan tanishtirish mashqidan tashqari, barcha ish turlari-dan foydalaniladi, shuningdek, qo’shimcha so’zlar va matnlar bilan ishlanadi; matnni o’qish va tahlil qilishga, ko’rgazma vositalar bilan ishlashga (harfni terish kartoni, magnit doskasi, sirli mato, rasmlar va boshq.) nutq o’stirishga, o’yinlar va qiziqarli materiallarga, ilgari o’rganilgan tovushlar va harflarni takrorlab mustahkamlashga alohida ahamiyat beriladi, tarqatma materiallardan ham foydalaniladi. 8. Birinchi uchragan so’zlar bilan ishlash: ochiq bo’g’inda dast-lab undosh,"keyin esa unli o’qiladi, yopiq bo’g’inda esa unli bilan tugagan ochiq bo’g’inni o’qib, keyingi undosh o’qiladi va so’zni yaxlit o’qishga o’rgatiladi. O’quvchlarga asta-sekin bo’g’inlab o’qishdan sin-tetik o’qishga (so’zni butunligicha o’qishga) tayyorlab boriladi. Bunda yangi so’zni xattaxtada katta bosma harflar bilan yozish, o’quvchilarga o’qitish tavsiya qilinadi. So’z shivirlash bilan o’qiladi, kesma harf, bo’g’in bilan yoziladi. 9. Sujetli (rasmning asosiy mazmunini aks ettiradigan) rasmga qa-rab o’qituvchi yordamida, uning yo’llovchi savollari asosida hikoya tuzish, undan gapni ajratish va tahlil qilish. Yangi bo’g’in, so’z tuzishda harf terish matosi, magnit doskasi, sirli mato kabilarning va yangi so’zni xattaxtada va daftarda ,,yasash"ning ahamiyati juda katta. O’qish uchun xilma-xil bosma materiallar qanchalik ko’p bo’lsa, ulardan turli xil mashqlar tuzishda foydalanilsa, o’qish shunchalik ongli, qiziqarli bo’ladi. Bola endigina o’qiy boshlagan bosqichda ularni qatorni yo’qotmaslikka, shuningdek, so’zdagi keying! harfni, keyingi so’zni yo’qotmaslikka o’rgatish juda muhimdir. Bu vazifani savod o’rgatishning boshlang’ich bosqichida xatcho’p (o’qiyotgan betni belgilab qo’yish uchun kitob ichiga solib qo’yiladigan qog’oz yoki lentacha) va tayoqcha bajaradi. O’qilayotgan qatorni kuzatib borish ko’nikmasiga sinf o’quvchilaridan o’rtog’ining xatosini to’g’rilashni talab qilish yo’li bilan ham erishiladi. O’quvchilar bu talabni qiziqib bajaradilar, shu yo’l bilan ularning darsga, o’qishga e’tibori jalb etiladi. Demak, o’quvchilarni o’qishga o’rgatish, ularning o’qish sur’atini oshirish, ifodali va ongli o’qish elementlarini shakllantirish, tarbiyalash o’qish darslarining muhim vazifalari hisoblanadi. Savod o’rgatish mashqlarining asosiy turlari Tovush ustida ishlash. Tovush savod o’rgatishning asosi bo’lib xizmat qiladi. Savod o’rgatish davrida so’z va bo’g’inlarni tovush tomonidan analiz va sintez qilish, tovush va ularning artikulatsiyasini analiz qilish mashqlari o’tkaziladi, diksiya (ravshan, burro gapirish) ustida ishlanadi, logopedik ishlar olib boriladi. Tovush ustida ishlash harf ustida ishlash bilan, ayniqsa, kesma harflardan bo’g’in, so’z tuzish kabi sintez qilish usullarida birlashib ketadi; tovush va harf o’rtasidagi munosabatni doimo aniqlab borish o’qish malakalarini shakllantirish uchun ham, imloviy jihatdan savodli yozish asosini yaratish uchun ham foydalidir. So’zlarni tovush tomonidan analiz va sintez qilish usullari hozirgi kunda takomillashtirilib borilmoqda. Savod o’rgatishda asosan, quyidagi usullar amalda qo’llanilmoqda: I. Analiz mashqlari. 1. Nutq (gap)dan so’zni ajratish; so’zni aniq talaffuz qilish; bo’g’inlarga bo’lish va bo’g’inlarni aniq talaffuz qilish, so’zdan, bo’g’indan tovushni kuchli talaffuz qilib o’qish, muayyan tovushni ajratgan holda so’zni bo’g’inlab o’qish (aaaa-na, nooon, iiin, sssa-na, ki-yyyik, iiish). . 2. Darsda o’rganiladigan yangi tovushni ajratish. Bunday tovushni birinchi marta ajratishning bir necha usuli bor: a) so’zdan tovushni cho’zib talaffuz qilish bilan ajratish: aaa-na, looo-la, booo-la; b) undosh tovushni yopiq bo’g’indan ajratish: Usss-mon, O-limmm, A-minnn. d) sirg’aluvchi undoshni ochiq bo’g’indan ajratish: sssa-na, lu- yyya, zzzi-rak; e) bo’g’in hosil qilgan bir unlini ajratish: o-na, u-num, o ‘-tin, a-na, e-tik, i-pak; f) o’rganiladigan tovushni so’z boshida kelgan so’zlardan ajratish (so’zni o’qituvchi aytadi, birinchi tovushni esa o’quvchi aytadi): non, tok, olma,...; g) rasm nomini ifodalovchi so’zni aytish: o’qituvchi nokning rasmini ko’rsatib, noo deydi, o’quvchilar k tovushini qo’shib aytadilar: nok. Bu jarayonda Omonashvili ishlab chiqqan usuldan ham foydalanish mumkin. Bunda tovush emas, harf asos qilib olinadi. O’quvchilar o’rganilgan harflar ichidan notanishini topadilar, so’ng uning o’qilishi va fonetik belgilari ustida ishlanadi: Darsda jangi tovush birinchi marta.ajratib, talaffuz qilingandan so’ng, odatda, shu tovush so’z boshida, o’rtasida, oxirida kelgan va aniq talaffuz qilinadigan so’zlar tanlanib, o’quvchilarga talaffuz qildi-riladi. Misol: L tovushi: laylak, olma, fll. O tovushi: olma, non, 0-mon. D tovushi: don, Odil (so’z oxirida jarangsizlashadigan ozod, obod kabi so’zlarni tanlash tavsiya qilinmaydt). 3. So’zdagi tovushlarni sanash va ularning nomini tartibi bilan aytish, sonini aniqlash, bo’g’inlarni sanash: Olma — ol-ma; o-l-m-a — to’rtta tovush, to’rtta harf, ikki unli toviish, ikki undosh tovush, ikki bo’g’in .... Bu usuldan o’quv yilining ikkinchi yarmida va keying! sinflarda ham fonetik tahlil sifatida foydalaniladi. 4. Jarangli va jarangsiz undoshii so’zlarni amaliy taqqoslash: dil-til, Zira- sira kabi. Savod o’rgatishda analiz va sintez bir-biridan ajratilmaydi, chunk! analiz o’qish jarayonini egallash uchun zamin yaratadi, sintez esa ko’proq o’qish malakasini shakllantiradi. II. Sintez mashqlari. 1. Tovush tomonidan analiz qilingan so’zni yoki bo’g’inni talaffuz qilish va uni kesma harfdan tuzish (yozish); shu so’z yoki bo’g’inni o’qish. 2. O’rganilgan undosh yoki unli bilan (na, ni, no; la, lo, li; ay, uy, oy, ...) bo’g’in jadvalini tuzish; bo’g’in jadvalini kitobdan yoki matndan o’qish; kesma harflardan bo’g’in jadvalini tuzish. 3. Bola-lola-tola, boy-soy-loy, baxt-taxt, ona-ota, mosh-bosh kabi bir undosh harf bilan farqlanadigan yoki ona-ana, ukki-ikki, osh-ish kabi bir unli harf bilan farqlanadigan so’zlarni o’qish (bunday so’zlarni o’quvchilarning o’zlari topib o’qishlari mumkin). 4. So’zning boshiga yoki oxiriga bir harf qo’shib, yangi so’z hosil qilib o’qish: ola-lola, osh-bosh, oy-toy, boy, soy, lay; o’roq-so’roq; ol-xol, sol; sava- savat; son-oson; ayiq-qayiq; olti-oltin. 5. So’z o’rtasiga harf qo’shib, yangi so’z hosil qilib o’qish: ko’mak-ko ‘Imak, zirak-ziyrak, lana-lashna, sila-siyla kabi. 6. Bo’g’inlarni almashtirib yangi so’z hosil qilish va o’qish: Gulnor-Norgul, asil-sila kabi. 7. Tovushlarning o’rnini almashtirib yangi so’zni hosil qilish va o’qish: somon-osmon, tilak-kalit, qo’y- yo’q. 8. Tovushni yoki bo’g’inni tushirib qoldirib, yangi so’z hosil qilish va o’qish: anor-nor, gulnor-gul, yelkan-yelka, bog’la-bola. 9. Bo’g’in qo’shib yangi so’z hosil qilish va o’qish: bog’-bog’bon, gul- gulzor, paxta-paxtakor. Sintetik ishlarning bu usullari tovush ustida ishlashni harf ustida ishlash bilan birga qo’shib olib borishni talab qiladi. Bu ish usullari qiziqarli bo’lib, darsda yarim o’yin holatini vujudga keltirishga imkon yaratadi. Xulosa qilganda, faqat analiz yoki faqatgina sintez bilan kifoya-lanib bo’lmaydi, ammo tafakkur faoliyatining u yoki bu turi yetakchi o’rin tutadi. O’quvchi so’zni analiz qilish bilan uni leksik ma’noga ega bo’lgan bir butunlik sifatida anglaydi, bu — sintezdir; so’z sintez qilinganda uning tovush tarkibiga diqqat jalb etiladi, bu esa analizdir. Umuman, savod o’rgatish jarayonida analitik-sintetik ishlar tizimi bolaning faol fikrlashini ta’minlaydi. Analitik-sintetik ishlar usuligina o’quvchilarning bilish mustaqilligini ta’minlaydi, ,,muammoli" vaziyat yaratadi, bolalarda kuzatuvchanlikni, ziyraklikni o’stiradi. Tovush-harf tomonidan analiz va sintezni yengillashtiradigan foydali vositalar sifatida kesma harflar, kesma bo’g’inlar va harf terish taxtasi, shuningdek, abak (harakat qiladigan lentali ko’rgazma), kadoskop, alifbo multimediyasi va shu kabi texnik vositalardan ham foydalaniladi; tovushlarning talaffuzi ustida ishlash uchun, shuningdek, yozib olingan ifodali nutqni (asosan, badiiy asarni) takroriy eshittirish uchun magnitafon yoki lingofon kabineti xizmat qiladi. Tovushlar artikulatsiyasi, diksiya ustida ishlash. Analiz-sintez ishlari tizimida tovushning o’zini analiz va sintez qilish, tovushni talaffuz qilish vaqtidagi nutq apparati organlarining holati va harakatini kuzatish (analiz) va harf bilan ifodalangan tovush va tovushlar birikmasini talaffuz qilish maqsadida nutq organlarini zanir holatga keltirish (sintez) muhim o’rin tutadi. Masalan, u tovushining analizida til tanglayga tomon baland ko’tariladi, tanglay bilan til orasida torgina bo’shliq qoladi, lablar bir-biriga yaqinlashib yumaloqlashadi, ovoz hosil bo’ladi; r tovushining sintezida og’iz ozroq ochiq, tishlar orasida bo’shliq bo’ladi, lablar ozgina kengroq tortilgan, til ozroq orqaga itarilgan va tanglay (tepa)ga tomon baland ko’tarilgan holatda; ovoz eshitiladi, o’tayotgan havo kuchi bilan tilning uchi titraydi. Sinfda barcha tovushlarning artikulatsiyasi (hosil bo’lishi)ni ko’rsatib bo’lmaydi. Masalan, qorishiq portlovchilar (ch, j), chuqur til orqa (q, g’, x), bo’g’iz tovushi (h) artikulatsiyasini ko’rsatish qiyin. Ammo bunday tovushlarning hosil bo’lishini tushuntirish uchun o’qituvchi, o’quvchilar diqqatini jalb qilgan holda, tovushni talaffuz qilib ko’rsatadi, so’ngra o’quvchilar talaffuz qiladilar. Bunday usulni bir necha bor takrorlagan ma’qul. Diksiya ustida ishlash o’quvchilar nutqini tushunarli, sof, tiniq, jarangdor bo’lishiga erishishdir. U savod o’rgatish uchun ham, ifodali o’qish, orfoepik va orfografik malakani, xushovozlik ko’nikmasini o’stirish uchun ham juda muhimdir. Yaxshi diksiya tovush hosil qi- luvchi apparatning egiluvchanligiga bog’liq, shuning uchun diksiyani o’stirish mashqlari tovush hosil qiluvchi apparatning egiluvchanligini osliirishga qaratiladi. Diksiya ustida ishlashda quyidagicha mashq turlaridan foydala-nish mumkin: 1. Baland talaffuzni mashq qilish: Masalan, sara-shira-sara-shira kabi so’zlarni ovozni to qichqiriqqacha balandlatib, so’ngra esa ovozni to shiviriashgacha pasaytirib talaffuz qilish. 2. Talaffuz tempini mashq qilish. Shu sara-shira kabi so’zlarni sekin talaffuz qilib, tempni asta tezlashtira borish. 3. Ayrim imdosh tovushlarni, ayniqsa, o’quvchilar qiyinchilik bilan yoki noto’g’ri talaffuz qiladigan so’zlarni qayta talaffuz qilish mashqi. 4. Murakkab tovush birikmalarini talaffuz qilishni mashq qilish. Buning uchun tez aytishlardan foydalaniladi. Misol: Qishda kishmish pishmasmish, pishsa kishmish qishmasmish. Bolalarni so’zlayotganda to’g’ri nafas olishga, tovushlarni to’g’ri talaffuz qilishga o’rgatish zarur. Ba’zi tortinchoq bolalar tovushni talaffuz qilishga uyaladilar. Bunday vaqtda tovushni, so’zni xor bilan talaffuz qildirish, xor bilan o’qitish, tez aytishlarni xor bilan ayttirish foydalidir. Savod o’rgatish davrida o’quvchilar nutqini o’stirish Boshlang’ich ta’limning asosiy vazifalaridan bin o’quvchilar nutqini o’stirishdir. Nutq o’stirish uch yo’nalishda: so’z vistida ishlash, so’z birikmasi va gap ustida ishlash, bog’lanishli nutq ustida ishlash orqali amalga oshirilishi metodik adabiyotlarda qayd etilgan. Savod o’rgatish darslarida ham yuqoridagi uch yo’nalish bo’yicha ish olib boriladi. Ona tilidan olib boriladigan ishlarning hammasi, shu jumladan savod o’rgatish ham o’quvchilar nutqi va tafakkurini o’stirish bilan bog’liq holda uyushtiriladi. Savod o’rgatish davridagi ishlarning miqyosi keng bo’lib, ekskursiyalar, bolalarning kuzatishlari, predmet va sujetli rasm yuzasidan suhbat va shu kabilar bilan bog’lanadi. Bu davrda o’quvchilar nutqini o’stirishning vazifalari quyidagilardan iborat: 1) o’quvchilar nutqidagi kamchiliklarni to’g’rilash; 2) ularning tasawur va tushuncha doirasini kengaytirish bilan bog’liq holda lug’atini boyitish; 3) o’quvchilar nutqidagi ayrim so’zlarning ma’nosiga aniqlik kiritish; 4) gap va uch-to’rt gapli kichik ,,hikoya" (bog’lanishli nutq)ni og’zaki to’g’ri tuzish ko’nikmasini o’stirish. Bolalar bu davrda, birinchidan, kiyim-kechak, ish qurollari, mevalar kabi predmetlar bilan tanishish yordamida so’zni ongli ish-latishga; ikkinchidan, turli sodda yig’iq gap (Bolalar yugtiryaptilar), sodda yoyiq gap (Lola do’konga bordi), uyushiq bo’lakli gap (Anvar o’qidi va yozdi) tuzadilar. Ular bu ko’nikmalarni amaliy mashqlar yordamida egallaydilar. Bolalarning shaxsiy tajribalari, kishilar hayoti va tabiatni kuzatishlari nutq o’stirish uchun asosiy manba hisoblanadi. Narsalar, uy-ro’zg’or buyumlari, o’simliklar, hayvonlar qiziqarli suhbat uchun mavzu bo’lib xizmat qiladi. Suhbat jarayonida bolalarda hosil qilin-gan tasavvur asosida aniq tushunchalar shakllanadi. Birinchi sinf o’quvchilari nutqini o’stirishda bolalarning o’yin va ermaklari, rasm ko’rish va ,,Bu nima?, Bu kim?, U nima qilyapti?" kabi savollar asosida suhbatdan ham foydalaniladi. Savod o’rgatish davrida nutq o’stirishga oid ish turlariga atrofdagi jonli predmetlarning nomini, ularning belgilarini aytish, predmetlarni ma’lum belgiiari asosida gunihlash kabi mashqlar kiradi. Masalan, o’qituvchiningtopshirig’iga muvofiq, ma’lum bir mavzuda (kuz, mevali bog’, sinf, maktab haqida) ikki so’zdan iborat gap tuzadilar; keyinroq esa shunday yig’iq gaplar tuzib, uni savollar yordamida yoyiq gapga aylantiradilar. Ular o’rgangan harflaridan so’zlar va kichik gaplar tuzib yozadilar. O’qish darslarida o’quvchilar rasmga qarab kichik hikoyacha tuzadilar, o’qituvchi savoliga to’liq javob berishga o’rganadilar. Alifbedagi rangli, chiroyli rasmlar tevarak-atrofdagi predmet va hodisalar, hayvonlar va o’simliklarning nomini idrok etishga, bilib olishga yordam beradi. Savod o’rgatish davrida o’quvchilarning talaffuzi ustida ishlash ham katta ahamiyat kasb etadi, chunk! ko’pgina bolalarning talaf-fuzida kamchiliklar bo’ladi: bir tovush o’rniga boshqasini (sh o’rniga s, r o’rniga l) talaffuz qiladilar, chuchuk til bilan duduqlanib gapiradilar, so’zdagi ayrim tovushni tushirib yoki boshqa bir tovush qo’shib talaffuz qiladilar, tovushlar o’rnini almashtirib qo’yadilar va hokazo. Bu kamchiliklarni bartaraf etish uchun logopedlar maxsus mashqlardan foydalanadilar. O’qituvchi ham har bir darsda va darsdan tashqari vaqtda o’quvchilar talaffuzini kuzatib borishi, kamchiliklarni aytib, to’g’ri talaffuz namunasini ko’rsatishi lozim. Savod o’rgatish davridagi har bir dars jarayonida nutq o’stirish ishiga alohida e’tibor qaratish lozim. Shundagina o’quvchilarda adabiy nutq (shevalar ta’sirisiz, adabiy me’yor asosidagi nutq) ko’nikmalari shakllanadi va malakaga aylanadi. Shu o’rinda ,,Alifbe" (mualliflari: R. Safarova, M.lnoyatova, M.Shokirova, L. Shermamatova) darsligi asosida bir soatlik dars namunasini keltiramiz. Darsning mavzusi. K tovushi va Kk harfi. Darsning maqsadi: a) ta’limiy maqsad: o’quvchilarni k tovushi va Kk harfi bilan ta-nishtirish, bu toviishni to’g’ri talaffuz qilish ko’nikmasini shakllanti-rish, Kk harfli bo’g’inlarni va so’zlarni ravon o’qishga, kesma harflar va bo’g’iniar vositasida so’zlar tuzish va ularni o’qishga o’rgatish; b) tarbiyaviy maqsad: kattalarni hurmat qilish va tartib-intizomli bo’lishga o’rgatish, axloqiy xislatlarni singdirish; d) rivojlantiruvchi maqsad: o’quvchilarning bo’g’ inlab o’qish ko’nik- malarini shakllantirish, fikrlash qobiliyatlarini, nutqini o’stirish. Darsning metodi: analitik-sintetik tovush metodi. Dars turi: yangi tovush-harf o’rganiladigan o’qish darsi. Darsning jihozi: Kk harfining bosma va yozma shakllari yozil-an ko’rgazma, kitob, maktab, terak so’zlari yozilgan kartochkalar, turli xil predmetlar, matnga oid rasmlar, harf kassasi, kesma harf va bo’g’iniar. Darsning borishi: I. Tashkiliy qism. II. O’tgan mavzuni mustahkamlash. Bunda bolalar bilan rasm asosida suhbat tashkil qilinadi: — Rasmdagi bolalaming ismini ayting. — Tolib va Bilol. - — Bilol qanday bola ekan ? — U bilimli bola ekan. — Buvisi Tolibga nima deyapti? — Buvisi Tolibga bilim olish kerakligini aytyapti. — Nima uchun bilim olish kerak ekan ? — Chunki bilimli kishi kuchli bo ‘ladi, uni hamma hurmat qiladi. Shundan so’ng har bir o’quvchiga matn va so’zlar birma-bir o’qitiladi. III. Yangi mavzuning bayoni: Bunda dastlab kitob, kaptar, kapa-lak kabilarning rasmlari ko’rsatilib, o’quvchilardan ularning nomlari so’raladi. Bu predmetlar nomining birinchi harfi k ekanligi suhbat asosida aniqlanadi va u bilan tanishtiriladi. Bunda kapalak rasmi asosida suhbat uyushtirilib, quyidagi savol va topshiriqlar bilan o’quvchilarga murojaat qilinadi: — Bu nima? — Rangi qanday kapalak? — Qanotlarining ko ‘rinishini tasvirlab bering. — Tasvirlashda qaysi so’zlardanfoydalandingiz? — Kapalaklar qancha umr ko ‘radi deb o ‘ylaysiz? — Kapalak so’iini bo’g’inlarga bo’ling va nechta bo’g’in ekanini chizmada tasvirlab bering. (—\—|——) — Birinchi bo’g’inni ayting. (ka) — Birinchi bo’g’inda nechta tovush bor? Uni katakchalarda ifoda-lang. (m). Qolgan bo’g’iniar ustida ham shu tarzda ishlanadi. Kapalak so’zining bo’g’in-tovush tuzilishi chizmada shakllantiriladi: O’qituvchi ushbu darsda o’rganiladigan tovush katakchasini belgilab qo’yadi: Ka-pa-lak So’ngra savol beriladi: — Bugun qaysi tovush bilan tanishar ekansiz? (K tovushi bilan) K tovush-harfini o’rgatishda quyidagicha ish turlaridan foydala-nish mumkin: 1. K tovushining talaffuzi va belgilari ustida ishlash. - K tovushi qanday talaffuz qilinyapti? -^ Nima uchun ? - K qanday tovush ? Nima uchun ? K tovushining undosh ekanligi aniqlangach, bu tovush namuna tarzida talaffuz qilib ko’rsatiladi, o’quvchilar uni takrorlaydilar. Shu jarayonda o’quvchilar barcha o’tilgan harflarni birgalikda ovoz chiqarib aytadilar. 2. K tovushli so’zlar topish va uning so’zdagi o’rnini aniqlash. 3. Kk harflari bilan tanishtirish. Bunda quyidagi chizmadan foy- dalanish mumkin: Topshiriq: Tanish harflarni o ‘qing. Harflar ichidan o ‘zingizga notanish harfni toping. So’ngra Kk harflari kesma harflar ichidan toptiriladi: — Bosh K harfini ko’rsating. U bilan qanday so’zlar yoziladi? — Kichik k haifmi ko’rsating. Bu shakl qachon ishlatiladi? Kk harflari ,,Harf kassasi"ga qo’shib qo’yiladi. 4. Bo’g’in o’qish. K harfini o’rganilgan unli harflarga qo’shib bo’g’inlar tuzdiriladi va o’qitiladi. 5. Rasm asosida suhbat. O’qituvchi ko’rgazmani harakatlanadigan qilib tayyorlasa, o’quvchilarda qiziqish uyg’onadi, yangi mavzu oson o’zlashtiriladi. Xattaxtaga bosma harflar bilan quyidagi matn yoziladi: Kamol Komilaga kitob olib keldi. Komila kitobni oldi. U kitobni toza saqlashga so ‘z berdi. Bu gaplar bolalarga bo’g’inlab o’qitiladi. O’quvchilar nutqini o’stirish maqsadida quyidagi savollar beriladi: 7. Kamol kitobni qayerdan olgan ? 2. U kitobni kimga sovg’a qildi? 3. Komila nega xursand bo ‘Idi ? 4. Komila akasiga qanday va ‘da berdi? Kartochkalarga bo’g’inlarga ajratib yozilgan so’zlar o’qitiladi. 6. Darslik bilan ishlash. O’qituvchi darslikda berilgan bo’g’inlar, so’zlar va matnni o’quvchilarga o’qib beradi, bolalar birgalikda ovoz chiqarib takrorlaydilar. IV. Yangi mavzuni mustahkamlash. Buning uchun o’quvchilar bilan quyidagicha savol-javob o’tkaziladi: 1. Bugun biz qaysi tovush bilan tanishdik? 2. Rasmda nimalar tasvirlanibdi? 3. Bolalarning ismlarini ayting. 4. Kitobdan qanday foydalanish kerak? Kichik yoshdagi maktab o’quvchilarining nutqini o’stirishda didaktik o’yinlar, turli xil musobaqalar muhim ahamiyat kasb etadi. Shu jihatdan mavzuni mustahkamlashga oid quyidagicha qatorlararo musobaqa uyushtirish mumkin: J-qator: K harfi bilan boshlanadigan so ‘zlardan ayting. 2-qator: O ‘rtasida k harfi qatnashgan so ‘zlardan ayting. 3-qator: Oxirida k harfi ishtirok etgan so ‘zlardan ayting. Qaysi qatorda takroriy so’zlar bo’lmasa, o’sha qator g’olib hisoblanadi. So’ngra o’quvchilarning har biriga bittadan turli xil predmetlarning rasmlari bor kartochkalar tarqatiladi. Rasmdagi predmetning belgilarini bildiruvchi so’zlar toptiriladi va ular ishtirokida ikkitadan gap tuzdiriladi. Birgina rasm asosida bir necha gap tuzishni mashq qildirish o’quvchilarning fikrlash doirasini kengaytirishga ham yordam beradi va nutqini o’stiradi. V. Dars yakuni. Bunda faol ishtirok etgan o’quvchilar rag’batlantiriladi, uyga vazifa beriladi. Savod o’rgatish davrida grammatik-orfografik bilimlarni amaliy o’zlashtirish Savod o’rgatish davridayoq bolalar grammatika va imlodan ayrim materiallarni amaliy o’zlashtira boradilar, ya’ni ularga mavzu tushun-tirilmaydi, nazariy ma’lumot berilmaydi. Bolalar og’zaki va yozma nutqni o’zlashtirish va yozma mashqlarni bajarish bilan o’quv yilining ikkinchi yarmida yoki keyingi sinflarda o’rganiladigan mavzularni o’zlashtirishga tayyorlanadilar. Savod o’rgatishning birinchi oylaridayoq bolalar Omon, Tolib, Lola, Naima- kabi juda ko’p ismlarni o’qiydilar va kishilarning ismlari bosh harf bilan yozilishini amaliy o’zlashtira boradilar. Bu bilan ular keyinroq o’rganiladigan kishilarning ismi bosh harflar bilan yozi-lishiga doir imlo qoidasini o’zlashtirishga tayyorlanadilar. Til-dil, olti-oldi kabi so’zlarni o’qishni mashq qilish jarangli va jarangsiz undoshlarni o’zlashtirishga, son-sana, gul-gulchi-guldon-gulzor, bog’-bog’bon kabi so’zlarni o’qishni mashq qilish esa bolalarni ,,O’zakdosh so’zlar" mavzusini o’zlashtirishga tayyorlaydi. Propedevtik mashqlar tizimi boshlang’ich sinflar grammatika va imlo dasturining bosqichli izchillik tamoyili asosida tuzilishiga mos keladi. Amaliy ishlar natijasida bolalarda ma’lum nutq tajribasi, til qoidalarini, so’zni, uning tarkibi va yasalishini, boshqa so’zlar bilan bog’langanda o’zgarishini kuzatish tajribasi to’plana boradi. Mana shu tajribalar asosida o’quvchilar nazariy umumlashmalarni o’zlashtiradilar, bular asosida esa grammatik tushuncha va orfografik qoidalar shakllanadi. Gap ustida ishlash. Fikr almashish, aloqa-aralashuv gap vositasida amalga oshiriladi, shuning uchun ham gapni o’qishga, gap tuzishga, gap mazmunini aniqlashga, gapni to’g’ri yozishga old amaliy bilimlar savod o’rgatish davridan boshlab shakllantiriladi. O’quvchilarda nutq, uning og’zaki va yozma shaklda bo’lishi, nutqning gaplardan hosil bo’lishi va gap haqida amaliy tushuncha darslikdagi mazmunli rasmlar asosida hosil qilinadi. Buning uchun o’qituvchi rasm yuzasidan 3—4 so’zli savollar tuzib keladi. Masalan: 1. Rasmda nima tasvirlangan ? 2. Aziz dalada nima qilyapli? 3. Kimlar bog’da olma teryapti? O’quvchilar javobi gap nusxasi orqali xattaxtada quyidagicha tas-virlab beriladi: O’quvchilar javobidan nima hosil bo’lgani (hikoya, og’zaki nutq) aniqlanadi. So’ng o’qituvchi xattaxtada hikoyaning nusxasi chizilganini aytadi. O’quvchilar nusxalarni kuzatadilar. O’qituvchi birinchi nusxa 1-berilgan savolning — gapning javob gapi ekanini aytadi. So’ngra o’quvchilarga nechta savol berilgan va nechta javob olinganini aniqlash topshirig’i beriladi. Ularga ,,Chiziqning boshi nima uchun burchakli? Oxiriga nima qo’yilgan?" kabi savollar bilan murojaat qilinadi. Ular ,,3 ta savol — 3 ta gap berilgan edi, shuning uchun 3 ta javob — 3 ta gapning nusxasi chizilgan" deyishadi. O’quvchilarning javobini hisobga olgan holda gapning boshlanishi burchakli chiziq bilan ko’rsatilishi, oxiriga gapning tugaganligini bildiru-vchi tinish belgisi — nuqta qo’yilgani tushuntiriladi. O’quvchilarning javobini tartiblashtirib va to’ldirib, quyidagicha xulosa chiqariladi: Demak, nutqimiz gaplardan tuzilar ekan. Nutqda 2, 3, 4 ta va undan ham ko’p gap bo’ladi. Gapning boshlanishi burchakli chiziq bilan belgilanadi, gapning tugagan joyiga nuqta qo’yiladi. Navbatdagi darslarda gapning boshqa xususiyatlari o’tilayotgan mavzu va rasmlarga bog’liq holda o’rgatib boriladi. Umuman, xat-savod o’rgatish jarayonida o’qish va yozuv darslarida gap, gapning so’zlardan tuzilishi, gapda so’zlarning alohida-alohida yozilishi, gapning oxiriga mazmuniga qarab nuqta, so’roq, undov belgisi qo’yilishi, gapning birinchi so’zi bosh harf bilan yozilishi haqida amaliy tushuncha beriladi. Gap yuzasidan quyidagicha mashq turlaridan foydalanish mumkin: 1. O’qituvchi yoki o’quvchilardan biri aytgan gapni O’quvchilarning xattaxtada chizma shaklida tasvirlashi va tushuntirishi (bunda gap rasm asosida tuziladi). 2. O’qituvchi tavsiya qilgan gap chizmasini O’quvchilarning izohlashi va unga mos gap tuzishi. Bunda o’qituvchi tuzadigan gap alifbe va yozuv daftaridagi rasmlar asosida bo’ladi. 3. Berilgan mazmunli rasm asosida tuzilgan hikoyadan o’rganilayotgan tovush-harf qatnashgan so’z bor gap ajratib olinib, uning chizmasi xattaxtada chizdiriladi. Shundan so’ng o’sha so’z bo’g’in-tovush jihatdan tahlil qilinadi. 4. Rasm asosida tuzilgan hikoyadan istalgan gapning chizmasini xattaxtada ifodalash. Bunda O’quvchilarning gapni bir butun holda xotirasida saqlagani, gapga xos xususiyatlarni ongli o’zlashtirgani aniqlanadi. Bu jarayonda bir necha o’quvchiga bir nechta gap chizmasi chizdirilishi mumkin. 5. Hikoyadan berilgan chizmaga mos gapni ajratib olish va izohlab berish. 6. Hikoyadagi har bir gapning nusxasini chizdirish. Hikoya dastlab 2—3, so’ng 4—5 gapli bo’lishi zarur. Tuzilgan hikoyani o’qituvchi qayta aytib turadi, o’quvchilar bittadan uni xattaxtada ifodalaydi. Hikoyaning nusxasi shu tariqa xattaxtada o’z ifodasini topadi. Misol: Mana katta dala. Bolalar bodring terdilar. Dehqon ularga rahmal aytdi. 7. Kartochkalar bilan ishlash. Bunda bir necha o’quvchilarga quyidagicha shakllar chizilgan kartochkalar tarqatiladi: So’ngra ularga har bir kartochkani o’z o’rniga qo’yib, gap tuzish va tushuntirib berish topshirig’i beriladi. Sunday topshiriqlar o’tirgan o’quvchilarga tasmachalarda bajartirilishi mumkin. Hech bo’lmaganda topshiriqning to’g’ri bajarilgan-bajarilmaganini so’rash lozim. 8. Gapni so’zlar qo’shib kengaytirish va uni chizmada ifodalash. Bunda o’qituvchi gapdagi narsalarning belgilarini topishga undovchi savollar berib turadi. (Qanday? olmalar, qachon? terdi, qayerdan? terdi va shu kabi). Bunday ish turi o’quvchining bilish faolligini oshiradi, darsga qiziqish uyg’otadi. Bu jarayonda o’quvchilar gapning yozilishi bilan bog’liq imloviy bilimlarni egallab boradilar, ularning gapni to’g’ri tuzish malakalari rivojlanadi, hikoyada (matnda) gaplar bir-biri bilan mazmunan bog’liq bo’lishini anglashga tayyorlab boradi. Yuqoridagi mashqlar savod o’rgatish darslari davomida izchil uyushtirib boriladi. Bu xil mashqlar o’quvchilar tomonidan yo’l qo’yiladigan tipik xatolarning (gap chegarasini farqlamaslik) oldini olish imkonini yaratadi. O’quvchilar gapning ohangiga, to’xtamlariga e’tibor berib, uni chegaralab olishga o’rganadilar. So’z ustida ishlash. Bu yo’nalishda quyidagicha ishlar omalga oshiriladi: 1. So’zning to’g’ri, adabiy-orfoepik talaffuzi va o’qilishini o’rgatish. 2. So’z ma’nolarini tushuntirish. 3. O’quvchilar nutqiga yangi so’zlarni kiritib borish, ya’ni lug’atini boyitish. 4. So’zlarni uslubiy jihatdan to’g’ri qo’llashga o’rgatish. 5. Berilgan so’zni imlo jihatdan to’g’ri yozishga o’rgatish. Bu jarayonda, mazmunli rasm asosida yoki predmetlarning o’zi yordamida har bir aytilayotgan nom so’z ekanligi tushuntiriladi, ,,so’z" tushunchasi shakllantiriladi. Bu o’rinda gapning so’zlardan tuzilishi aytib o’tiladi. ,,Bo’g’in" mavzusi o’tilganda so’zlarning bo’g’inlarga bo’linishi bilib oladilar. So’z ustida ishlash jarayonida quyidagicha og’zaki mashq turlaridan foydalanish mumkin: 1. Bir xil qo’shimchali so’zlardan topish. Masalan: ishla, tuzla, sozla; gulzor, mevazor, paxtazor va boshq. 2. Ohangdosh so’zlar topish. Misol: bosh, tosh, qosh, osh; tutun, butun, kukun va boshq. 3. Ma’nodosh so’zlar topish. Bunda darslikdagi matndan ma’no-doshi bor so’z tanlab olinadi va ,,Bu so’zni boshqa qaysi so’z bilan almashtirish mumkin?" deb so’raladi. Masalan: vatan, yiirt, el, mam-lakat, diyor va boshq. 4. Shakldosh so’zlar topish. Bunda 2 ta gap berilib ulardagi bir xil yozilgan so’zni topish aytiladi. So’z topilgach, uning ma’nolari gaplar vositasida tushuntirib beriladi. Misol: Yozda dam oldik. Xatni qalam bilan yoz! O’quvchilarga mana shunga o’xshash misollar topish vazifasi beriladi. 5. Qarama-qarshi ma’noli so’zlar topish. Misol: yaxshi-yomon, baland- past, oq-qora, odobli-odobsiz, katta-kichik va boshq. 6. Ko’p ma’noli so’zlar yordamida birikmalar tuzish: odamning ko’zi ~ uzukning ko’zi, taxtaning ko’zi... Bunda o’qituvchi boshlab beradi va qator o’quvchilar tomonidan davom ettiriladi. 7. Berilgan so’zni qatnashtirib gap tuzish. Bunda berilgan so’zni qatnashtirib gap yoki maqol aytish topshirig’i berilishi mumkin. Misol: Kitob: Kitob — bilim manbai. Vatan: Men vatanimni sevaman. So’z ustida ishlash jarayonida kesma harf va kesma bo’g’inlar yordamida yozma mashqlar tashkil etiladj. 1. O’rganilayotgan sahifadagi bir bo’g’inli so’zlarni kesma harf-lardan tuzish va o’qish: nok, nay, osh, oy, ip, tom, do’st, qand, baxt va boshq. 2. Ustunchadagi ikki va uch bo’g’inli so’zlarni kesma harf va kesma bo’g’inlardan tuzish va o’qish. Misol: / — to-mon, o-ta, mit-ti. 3. Bir so’z asosida bir necha so’z tuzish va o’qish: oltin — olti, in, tin, til, il, it, tol. 4. Berilgan so’zning bo’g’inlarini yoki ayrim harflarini almashtirib, yangi so’z tuzish va o’qish. Misol: osmon — somon, Zilola — Hilola, qovoq — tovoq va boshq. 5. So’z bo’g’inlaridan yoki harflardan birini olib tashlab, yangi so’z hosil qilish va uni o’qish: Noila — nola (yoki oila), guldon — don (yoki gul), ziyrak — zirak va boshq. 6. Berilgan so’zga -chi, -la, -zor qo’shimchalarini qo’shish va hosil bo’lgan yangi so’zning ma’nosini izohlash. Misol: ish — ishchi, ishla; gul — gulchi, guldon, gulzor va boshq. 7. So’zga harf, bo’g’in yoki tutuq belgisi qo’shib, yangi so’z hosil qilish va uni o’qish: o’t-otloq, bog’-bog’bon, bil-bilim, sher-she’r va boshq. 8. Berilgan chizma asosida so’zlar tuzish va ularni o’qib, ma’nosini izohlash. Misol: con- en. Bu chizma asosida qush-cha, do’p-pi, nich-ka kabi so’zlar tuziladi. O’yin tarzida olib boriladigan bu kabi ish turlari o’quvchilarning lug’atini boyitish bilan birga, o’qishga qiziqish uyg’otadi, imloviy sezgirlikni oshiradi va so’zning tovush tarkibi haqidagi tasawurlarini kengaytiradi. Adabiyotlar: 1. Qosimova K., Matjonov S., G‘ulomova X., Yo‘ldosheva Sh., Sariyev Sh. Ona tili o‘qitish metodikasi. -T.: Nos’hir, 2009. - 163 b. 2. G‘ulomova X., Yo‘ldosheva Sh., Mamatova G., Boqiyeva H., Masharipova U., Sattorova X. Husnixat va uni o‘qitish metodikasi. -T.: TDPU, 2013. - 70 b.