SAYLOV HUQUQI ERKINLIGI – FUQAROLIK JAMIYATINING SHARTI Reja: 1. Saylov tushunchasi, mohiyati va tiplari. 2. Saylovlarning demokratik prinsiplari. 3. O‘zbekistonda demokratik saylovlar tizimining qaror topishi va rivojlanishi. Tayanch so‘zlar: saylov tushunchasi, erkin saylovlar, saylov huquqi, saylov prinsiplari,teng saylov huquqi, to‘g‘ridan-to‘g‘ri saylash huquqi; yashirin ovoz berish huquqi, majoritar saylovlar, proporsional saylovlar, saylov oldi tashviqoti, saylov komissiyalari, ovoz berish. 1.Saylov tushunchasi, mohiyati va tiplari. Jamiyat a’zolari tomonidan davlat hokimiyatini shakllantirish maqsadlarida o‘tkaziladigan saylovlar faqat demokratiyaning belgisi yoki ko‘rinishi bo‘lmasdan, shu bilan birga, uning zaruriy yashash sharti hamdir. BMT Bosh Assambleyasining 1948 yil 10 dekabrida qabul qilingan «Inson huquqlarining umumjahon Deklaratsiyasi»ning 21-moddasida demokratik prinsiplar asosidagi saylovlarning inson huquqi sifatidagi o‘rni quyidagicha ta’riflanadi: «Har bir inson bevosita yoki erkin saylangan vakillari orqali o‘z mamlakati boshqaruv ishida qatnashish huquqiga egadir. Xalq irodasi hukumat hokimiyatining asosi bo‘lishi kerak; bu iroda yashirin ovoz berish yoki ovoz berish erkinligini ta’minlovchi boshqa shunga teng ahamiyatga ega bo‘lgan umumiy va teng saylov huquqi asosida ifodalanishi lozim»1. 1Инсон ҳуқуқларининг умумжаҳон Декларацияси. –Тошкент, 1998.–Б. 30. BMT va boshqa xalqaro tashkilotlar tomonidan qabul qilingan xalqaro saylov standartlari bir qator xalqaro hujjatlarda o‘z ifodasini topdi. Ular asosan quyidagilardan iboratdir: 1. Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi (BMT Bosh Assambleyasi tomonidan 1948 yil 10 dekabrda qabul qilingan); 2. 1950 yildagi Insn huquqlari va asosiy erkinliklarini himoya qilish to‘g‘risidagi Yevropa konvensiyasi (unga 1-bayonnoma ilova qilinadi); 3. Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt (BMT, 1966 yil 16 dekabr). 4. Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkilotining (EXHT) insoniylik mezonlari bo‘yicha konferensiyasi Kopengagen Kengashining hujjati (Kopengagen, 1990 yil 29 iyun). 5. 1994 yilda qabul qilingan “Erkin va adolatli saylovlar mezonlari to‘g‘risida”gi Parij deklaratsiyasi. BMT tomonidan saylov standartlariga yangi xalqaro me’yoriy norma 2005 yil 27 oktyabrda kiritildi. U BMTning «Saylovlarni xalqaro kuzatish prinsiplari Deklaratsiyasi» deyiladi. Mazkur Deklaratsiyada haqiy demokratik saylovlar – bu mamlakat aholisining suveren huquqlarining ifodasi, hukumat vakolatlari va qonuniyligining asosi bo‘lmish erkin xohish-irodasining bildirilishi, degan qoida bilan mustahkamlab qo‘yildi. YeXHTning saylov prinsiplari eng muhim yettita: universallik, tenglik, erkinlik, adolatlilik, yashirinlik, shaffoflik va hisobot berish so‘zlarida o‘z ifodasini topgan. Bu har bir ovoz hisobga olinishini va har bir fuqaro davlat hokimiyatining vakolatli organlarini shakllantirishga ko‘maklashishi mumkinligini anglatadi. YeXHTning Kopengagen hujjatida ko‘zda tutilgan majburiyatlar 1990 yilda Parij xartiyasiga muvofiq tashkil etilgan va dastavval YeXHTning «Erkin saylovlar bo‘yicha byuro» deb ataladigan Demokratik institutlar va inson huquqlari bo‘yicha byurosi (DIIHB) uchun saylovlar bilan bog‘liq ishlar bo‘yicha qo‘llanma hisoblanadi. DIIHB o‘z faoliyatini 1991 yilning may oyida boshladi va YeXHTga a’zo davlatlarga yordam ko‘rsatish bo‘yicha YeXHTning asosiy instituti hisoblanadi. U, jumladan, «inson huquqlari va asosiy erkinliklarining to‘la hurmat qilinishini ta’minlash, qonuniylik asosida ish ko‘rish, demokratiya prinsiplarini hayotga joriy etish va ... demokratik institutlarni tashkil etish, mustahkamlash va himoya qilish, shuningdek butun jamiyat ko‘lamida murosaga kelish prinsiplarini rivojlantirish»2ga da’vat etilgan. DIIHB – Yevropada saylovlarni kuzatish sohasida yetakchi institutdir. U YeXHT mintaqasida o‘tkaziladigan saylovlarni muvofiqlashtiradi hamda ularning milliy qonunchilikka va xalqaro standartlarga muvofiqligini baholash uchun har yili minglab kuzatuvchilardan iborat guruhlarni tashkil etadi. DIIHB saylov jarayonining barcha bosqichlari monitoringi uslubiyotini ishlab chiqqan. DIIHB o‘z-o‘ziga ko‘maklashish loyihalari vositasida YeXHTga a’zo davlatlarga ularning saylov tizimlarini yaxshilashda yordam ko‘rsatadi3. Saylovlar tizimi – huquqiy me’yorlarda mustahkamlab qo‘yilgan, shuningdek, davlat va jamiyat institutlari faoliyatlari tajribasida shakllangan vakillik organlari yoki ayrim rahbarlik vakilini saylashni o‘tkazish va tashkil etishga doir tartibotdir. Saylovlar tizimi – siyosiy tizimning tarkibiy qismidir. Shu bilan birga, saylovlar tizimining o‘zi ham boshqa tizimlar kabi tizilmaviy qismlarga bo‘linadi: ularning ichida ikkitasi alohida ajralib turadi: birinchisi, fuqarolarning saylov huquqi – nazariy- huquqiy komponent; ikkinchisi esa saylov jarayonlari – amaliy-tashkiliy komponentdir. Fuqarolarning saylov huquqi ularning saylovlardagi ishtirokini, saylovchilar va saylanuvchi organlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni muvofiqlashtiruvchi, shuningdek, keyinchalik saylovchilar ishonchini oqlamagan vakillarni chaqirib oluvchi tartibotlarning huquqiy me’yorlari majmuasidir. Fuqarolarning saylov huquqi tushunchasi fuqarolarning saylovlarda ishtirok etish huquqi sifatida torroq ma’noda – 2Хельсинский документ 1992 года // Обязательства ОБСЕ в области человеческого измерения. Том I: Сборник документов в тематическом порядке. Третье издание. – Варшава: ОБСЕ/БДИПЧ, 2011.-С.37. 3Саидов А. Президент сайлови: халқаро амалиёт ва Ўзбекистон миллий тажрибаси.-Тошкент:«O‘zbekiston» НМИУ,2016.- Б41-42. saylovchi sifatida (faol saylov huquqi) yoki saylanuvchi sifatida (passiv saylov huquqi) qo‘llaniladi. Jamiyat a’zolarining davlat hokimiyati organlariga bo‘lgan saylovlardagi keng ishtiroki demokratik siyosiy jarayonning tarkibiy qismidir. Demokratik saylovlar davlat va jamiyatni va ularning takomillashgan modellarini shakllantirish maqsadlaridagi tarixiy rivojlanishning ziddiyatli izlanishlari natijasi o‘laroq paydo bo‘lgan institutdir. XX asrga kelib davlat hokimiyati organlarini shakllantirish bilan bog‘liq bo‘lgan demokratik saylovlar jahondagi aksariyat mamlakatlar siyosiy hayotidagi tabiiy bir jarayonga aylandi. Shu bilan birga, har qanday saylovlarni ham demokratik qadriyatlar qatoriga kiritish ham qiyin masaladir. Saylovlarni davlat va fuqarolik jamiyati o‘zaro muvozanatidagi holatlaridan kelib chiqib bir necha turlarga bo‘lish mumkin. Umume’tirof etilgan xalqaro demokratik tamoyillardan biri quyidagicha ifodalanadi:«Demokratik idora etish erkin va adolatli saylovlar davomida muttasil ifodalanib boradigan xalq irodasiga asoslanad4. Turli mamlakatlarda huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatining rivojlanishi darajasini saylov huquqi prinsiplariga muvofiq ravishda, ya’ni ularda o‘tkazilgan saylov tizimini ifoda etuvchi saylovlarini tasniflash asosida belgilash mumkin. Saylovlarga doir quyidagi bir-biriga qarama-qarshi bo‘lingan juftlik asosida qabul qilingan tushunchalar u yoki bu mamlakatning demokratik rivojlanish darajasini aniqlashga yordam beradi. Unga muvofiq saylovlar quyidagicha o‘tkazilishi mumkin: umumiy – chegaralangan (senzli) ; teng – noteng; to‘g‘ri – bilvosita; yashirin – ochiq ovoz berish. Bu saylovlar tasniflangan har bir juftlikning chap tomonidagi tushunchalarga amal qilgan mamlakatlarda demokratik qadriyatlar asosidagi saylovlar o‘tkazilishini bildiradi. Fuqarolik jamiyati davlat hokimiyatiga bo‘ysundirilgan mamlakatlarda avtoritar rejimga xos saylovlar amal qiladi. Deputatlar tarkibi va saylovoldi dasturlar mazmuniga doir barcha asosiy qarorlar oldindan mamlakat siyosiy rahbariyati xohishiga mos ravishda shakllanadi. Bu kabi saylovlarda deputatlar nomzodlari 4Парижская хартия для новой Европы, 21 ноября 1990 г.// Обязательства ОБСЕ в области человеческого измерения. Справочное пособие. –Варшава:БДИПЧ ОБСЕ, 2001. –С.258. oshkor etilmaydi, ularning shaxsi va dasturlari to‘g‘risida saylovchilar yaxshi tasavvurga ega bo‘lmaydi. Deputatlikka nomzodlar saylovchilar vakili sifatida emas, balki idora etuvchi partiyaviy-davlat vakillari sifatida namoyon bo‘ladilar. Totalitar siyosiy tizim mafkuraviy niqoblar ostida o‘zining haqiqiy mazmunini turli usullar bilan niqoblab, «xalq irodasini», shuningdek «oliy darajadagi demokratiyaga mansub ekanligini» ifodalashga da’vogarlik qiladi. Bu siyosiy tizim demokratiyaning nomuqobil shaklidan foydalanib, umumxalq qo‘llab-quvvatlashi ko‘rinishini shakllantirishga intiladi. Saylovlarning ikkinchi turi davlat bilan fuqarolik jamiyati o‘rtasidagi o‘zar muvozanat beqaror bo‘lgan mamlakatlar uchun xosdir. Bu kabi mamlakatlarda saylovlar demokratik rejimlar chuqur ildiz otmagan, davlat yetakchilarining demokratik intilishlari antidemokratik kuchlar qarshiligiga uchraydigan mamlakatlarda uchrab turadi. Bu kabi mamlakatlarda ko‘pincha xalq tomonidan saylangan hokimiyatning vakillik organlari turli kuchlar va bosimlar ostida o‘zining yashash qobiliyatini yo‘qotadi. Jamiyatning avtoritarizmdan demokratiyaga o‘tish muammolari quyidagi ikki noma’lumli tenglamani yechish bilan bog‘liqdir: aholi qo‘llab-quvvatlashini yo‘qotish sharoitida oldingi rejimdan o‘tish davrini bosqichma-bosqichlik asosida amalga oshirish. Bu murakkab vazifani hal etish o‘tish davri qator bosqichlarini siyosiy texnologiyalar, jumladan, takrorlanib turuvchi saylov jarayonlari vositasida qulaylashtirishni talab etadi. Demokratiyaga bosqichma-bosqich o‘tish quyidagi turli darajalardagi davlat hokimiyati organlariga saylovlar bilan bog‘liqdir: o‘zini o‘zi boshqarishning mahalliy tizilmalarini saylash; mintaqaviy darajalarda siyosiy partiyalar va harakatlarni shakllantirish va ularning rahbar organlarini saylash yo‘li bilan saylov oldi kurashlari uchun siyosiy kengliklarni shakllantirish; ijro hokimiyati rahbarlarini saylash; Ko‘rinib turibdiki, fuqarolik jamiyatini rivojlantirish demokratik saylovlar vositasida ro‘y beradi. Avtoritarizmdan demokratiyaga o‘tish muddati esa o‘n yilliklar, avlodlar almashinuvi va qator demokratik saylovlar bilan o‘lchanadi. Ko‘ppartiyaviylik amaliyoti tajribasining kamligi o‘zaro siyosiy chidamlilikni (tolerantlikni) shakllanishiga imkon beruvchi ijtimoiy demokratik shart-sharoitlarning noqulay bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Natijada, o‘tish davri muddatlari cho‘zilib boraveradi. Shuningdek, ba’zi mamlakatlarda shoshma-shosharlik bilan demokratiyaga tezlik bilan o‘tishga intilishlar ko‘pincha soxta demokratiya shaklidagi avtoritarizmni qayta tiklaydi5. Shuningdek, saylovlarga doir takomillashmagan qonunchilik, demokratik an’analar va saylovlarning borishi ustidan xalq nazoratining yetishmasligi davlat bilan fuqarolik jamiyati o‘rtasidagi o‘zaro muvozanati beqaror bo‘lgan mamlakatlar uchun xarakterlidir. Bu kabi holatlar saylovlar natijalarini soxtalashtirishlarga olib kelishi ham muqarrardir. Shuning uchun ham bu mamlakatlar uchun har bir o‘tkazilgan haqiqiy demokratik saylovlar huquqiy davlat qurishning mashaqqatli yo‘lidagi kichik, lekin shu bilan birga, eng zaruriy bo‘lgan muhim qadamdir. Saylovlarning uchinchi turi - demokratik rejimlardagi, ya’ni davlatlar fuqarolik jamiyatiga bo‘ysungan mamlakatlar uchun xosdir. Fuqarolik jamiyati qurishni rivojlantirishning muhim sharti – davlat, jamiyat va shaxs o‘rtasidagi o‘zaro muvozanat, tenglik, bir maromdagi rivojlanishning mavjudligidir. Ular o‘rtasida yuz berishi mumkin bo‘lgan ziddiyatlar qo‘rqitish intizomi va hukmronlik usullari bilan emas, balki qonun oldida mas’ul bo‘lgan davlat hokimiyati, huquqiy va siyosiy vositalar bilan muvofiqlashtiriladi. Turli mamlakatlardagi saylovlarda o‘zaro siyosiy muxolifatdoshlikka asoslangan demokratiya tabiatiga xos saylovlarning bir qancha umumiy tomonlari mavjuddir. Bular: hokimiyatga da’vogarlik turli siyosiy kuchlar o‘rtasidagi o‘zaro ishonch, idora etuvchi elitani erkin demokratik saylovlar vositasida shakllantirishning an’anaviy qoidalarini hurmat qilishdir. Bu kabi rivojlangan mamlakatlardagi saylovchilar va deputatlikka nomzodlar xulqi avtonom va ratsional-maqsadlilik xarakteriga egadir. Bu mamlakatlar jamiyatlarida saylovlar siyosiy elitani shakllantirishning haqiqiy mexanizmi sifatida namoyon bo‘ladi. Bunda saylovlar aholiga rasmiy siyosat yo‘nalishlariga ta’sir etish uchun imkoniyatlar yaratadi, ularni 5Общая и прикладная политология: Учебное пособие. / Под общей редакцией В.И. Жукова, Б.И. Краснова. –Москва: МГСУ: Союз, 1997. –С.254-256. o‘zining manfaatlariga monandlashtira oladi. Natijada, davlat hokimiyati organlariga bo‘lgan saylovlar rasmiy va norasmiy sub’ektlarning o‘zaro hamkorlik qilishi legitimligini ta’minlaydi, bu jarayonlarda ijtimoiy tartibotning saqlanishiga va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashga erishiladi. Fuqarolik jamiyati fuqarolarning o‘z irodalarini erkin ifodalashlariga, barcha markaziy organlarni xalq tomonidan saylanishi yo‘li bilan davlat hokimiyatida vakillik munosabatlarini shakllanishiga asoslangan liberal-demokratik yoki konstitutsion legitimlikning rivojlanganligi bilan ajralib turadi. Legitimlikning bu kabi shakli g‘arb jamiyatlarining uzoq davrlar sotsioiqtisodiy va sotsiomadaniy evolyusiyasi natijasi o‘laroq shakllanib, u hozirgi davrda jahon taraqqiyotining yetakchi tamoyiliga aylandi6. Dunyoning ko‘plab demokratik mamlakatlari o‘zlarining Konstitutsiyalari yoki maxsus saylovlarga doir qonunlarida fuqarolarni yashirin ovoz berish orqali umumiy va teng saylovlar huquqlarini e’lon qilgan. Demokratik jamiyatda saylovlardagi kurashlar siyosiy partiya faoliyatining asosiy kurashlar maydoni hisoblanadi. Har bir partiya o‘z elektoratini ko‘paytirishga intiladi. Elektorat saylovlarda u yoki bu partiyaga ovoz beradigan saylovchilardir. Masalan, sotsial-demokratik partiyalar elektorati asosan ishchilar, ziyolilar, xizmatchilar, mayda mulkdorlardan iboratdir. AQSh demokratik partiyasi elektoratini, odatda, ko‘proq mamlakatning rangli aholisi tashkil etadi. Bir saylovdan keyingi saylovgacha u yoki bu partiyaning elektorati soni va sifati jihatlaridan o‘zgarib turishi mumkin. Masalan, Buyuk Britaniyada Leyboristlar partiyasi Liberallar partiyasini ikkipartiyaviy tizimdan siqib chiqarganidan keyin leyboristlar elektorati liberallar hisobiga sezilarli darajada ko‘paydi. Hozirgi zamon davlatlarida ovoz berish nafaqat fuqarolik huquqi, balki fuqarolik majburiyati hamdir. Ba’zi mamlakatlarda saylovda qatnashmaganlik uchun ham jazo choralari belgilangan. Masalan, Belgiya, Niderlandiya, Avstraliya kabi mamlakatlarda jarima to‘lanadi. Pokistonda esa hattoki qamoq jazosi ham 6Общая и прикладная политология: Учебное пособие. / Под общей редакцией В.И. Жукова, Б.И. Краснова. –Москва: МГСУ: Союз, 1997. –С.257-258. qo‘llaniladi. Ayrim mamlakatlarda esa «to‘polonlarni oldini olish» maqsadlarida ovoz berish uchun har bir saylov okrugi bo‘yicha mavjud nomzodlar soni ancha chegaralangan. Ovoz berish yakunlari bo‘yicha saylovlar natijalarini aniqlash asosan ikkita katta saylov tizimi asosida kechadi: majoritar va proporsional tizimlar. Majoritar tizimda nomzod yoki nomzodlar ro‘yxati qonunda belgilanganidek, eng ko‘p ovoz olgandagina u yoki bu saylanadigan vakillik organiga saylangan, deb hisoblanishi bilan tavsiflanadi. Ko‘pchilik ovoz olish ham har xil bo‘ladi. Mutlaq ko‘pchilikni (50%+1 ovoz) talab etuvchi saylov tizimlari ham uchraydi. Bunday tizim, jumladan, Avstraliyada amal qiladi. Majoritar tizimdagi saylovlarda muayyan ko‘pchilikning o‘z raqiblariga nisbatan ko‘proq ovoz olishi ular nomzodining g‘alaba qilganligini bildiradi. Bu kabi holat «marraga birinchi kelganlar tizimi», deb ham ataladi. Hozirgi vaqtda bunday tizim AQSh, Kanada, Buyuk Britaniya, Yangi Zelandiya kabi mamlakatlarda qo‘llanilmoqda. Ba’zan birdaniga majoritar tizimning ikki xil ko‘rinishi ham qo‘llaniladi. Masalan, Fransiyada parlamentga deputatlar saylashning birinchi bosqichida mutlaq ko‘pchilikning ovoz olish tizimiga amal qilinsa, ikkinchi bosqichda esa nisbatan ko‘pchilikning ovoz olish tizimi qo‘llaniladi. Saylovning proporsional tizimida berilgan ovozlarning miqdoridan kelib chiqib, barcha mandatlarning ana shu berilgan ovozlar o‘rtasida aniq proporsional taqsimlanishi ro‘y beradi. Bu tizim hozirgi zamonda ancha keng tarqalgan. Masalan, G‘arbiy Yevropa, Yaponiya, Lotin Amerikasi mamlakatlarida saylovlar ko‘pincha proporsional tizimda o‘tkaziladi. Shuningdek, bu tizim Belgiya, Shvesiya va boshqa ko‘p mamlakatlar uchun ham xosdir7. Proporsional tizim ikki xil ko‘rinishga ega: birinchisi, umumdavlat darajasidagi proporsional saylov tizimi (saylovchilar butun mamlakat doirasida siyosiy partiyalar uchun ovoz beradilar, unda saylov okruglari belgilanmaydi); ikkinchisi, ko‘p mandatli okruglarga asoslangan proporsional saylov tizimi (deputatlik mandatlari partiyalarning saylov okruglariga nisbatan ta’siri asosida taqsimlanadi). 7Қаранг: Қирғизбоев М. Демократик сайловлар: халқаро тамойиллар ва миллий ўзлик. Демократлаштириш ва инсон ҳуқуқлари, 2000, №1-2. –Б. 44-48. Majoritar va proporsional tizimlar o‘zining ham yutuq, ham kamchiliklariga egadir. Majoritar tizimning ijobiy xususiyatlari shundaki, unda samarali faoliyat yurituvchi va barqaror hukumatni shakllantirish imkoniyati borligi bilan izohlash mumkin. Shuningdek, u katta va yaxshi uyushtirilgan siyosiy partiyalar uchun saylovlarni muvaffaqiyatli o‘tkazish imkoniyatlarini beradi. Majoritar tizimning asosiy kamchiliklari quyidagilardir: mamlakat saylovchilarning ko‘pchilik qismi (ba’zan 50 % ga yaqin) hokimiyat organlarida o‘z vakillariga ega bo‘lmay qoladi; saylovlarda o‘z raqibiga nisbatan kam ovoz olgan partiya parlamentda ko‘pchilik deputatlik o‘rinlarga ega bo‘lib qolishi mumkin; saylovlarda bir xil yoki bir-biriga yaqin miqdorda ovoz olgan ikkita partiya hokimiyat organida bir xil bo‘lmagan miqdordagi nomzodlarni saylanishiga erishadilar (ba’zan, o‘z raqibiga nisbatan ko‘p ovoz olgan partiya bitta ham mandatga ega bo‘lmasligini kuzatish mumkin) . Shunday qilib, majoritar tizim biron-bir partiya yoki blok uchun vakillik organlarini saylashda ko‘pchilik ovozlarni va mandatlarni olishga yordam beradi. Proporsional tizimning ustun tomonlari to‘g‘risida quyidagilarni keltirish mumkin: uning yordamida jamiyat siyosiy hayotidagi siyosiy kuchlarni joylashishining haqiqiy va aniq manzaralarini ko‘rish mumkin. U fikrlar xilma-xilligi va ko‘ppartiyaviylikning rivojlanishini, shuningdek, davlat bilan fuqarolar o‘rtasidagi uzviy aloqadorlikni ta’minlab beradi. Proporsional tizimning asosiy kamchiliklari esa quyidagilardir: hukumatni shakllantirishda murakkabliklar yuzaga keladi (sababi: biron-bir ustunlik qiladigan partiyaning yo‘qligi, har xil maqsad va muddaolardagi partiyalarning ko‘ppartiyaviylik asosidagi koalitsiyani tuzishga majbur bo‘lishi, bu esa hukumat beqarorligini keltirib chiqarishi); ovozlarning aniq nomzodlarga emas, balki partiyalarga berilishi, partiyalar bilan deputatlar o‘rtasidagi aloqaning sustligi; deputatlarning o‘z partiyalariga ancha bog‘liq bo‘lib qolishlari (bu kabi erkinlikning chegaralanishi parlamentda qonunlar va muhim hujjatlar qabul qilish jarayonlariga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin)8. XX asrning ikkinchi yarmiga kelib saylov tizimi o‘z taraqqiyoti va rivojlanish yo‘lida katta jarayonlarni bosib o‘tib, boy tajribalar to‘pladi. Majoritar va proporsional tizimlarning yaxshi tomonlari bir-biri bilan uyg‘unlasha boshladi. Aralash tizim doirasida ma’lum bir qism deputatlik mandatlari majoritar tamoyillar asosida taqsimlanishi, qolgan qism mandatlar esa proporsional tizim asosida taqsimlanishi rusumga kirdi. Saylov tizimini demokratlashtirish va takomillashtirishda bu aralash saylov tizimi siyosiy barqarorlikka erishish yo‘lidagi eng samarali yo‘l ekanligini rivojlangan mamlakatlar tajribalari isbotlab bermoqda. 1. Saylovlarning demokratik prinsiplari Demokratik saylovlarni vakillik mexanizmi sifatida amal qilishini betakror qadriyatga aylantirgan, umume’tirof etgan qator prinsiplar mavjud. Bu prinsiplar saylov qonunchiligida o‘z ifodasini topadi va ular muhim inson huquqlaridan biri bo‘lgan – saylash huquqi yoki ovoz berish huquqini ta’minlaydi. Parlament demokratiyasiga asoslangan konstitutsiyaviy mamlakatlarda avvalo vakillik organlarini saylanish prinsipi va ularni shakllantirishdagi xalqning hech bir bo‘linmas huquqi har tomonlama mustahkamlanadi. Bu mamlakatlar konstitutsiya- larida, odatda, saylovlarning umumiyligi prinsipi mazmuni ochib beriladi. Umumiylik prinsipi barcha aholini saylovchi sifatidagi faol huquqi, hokimiyat organlariga saylanish uchun saylovlarda nomzod sifatidagi passiv saylov huquqini anglatadi9. Bundan mustasnolik bir qancha senzlar bilan chegaralangan: balog‘atga yetmaganlarning yoshi, nomzodlarning yoshi sal kattaroq bo‘lishi; sud qarori bilan mustahkamlangan saylovlarda ishtirok etish qobiliyatiga ega bo‘lmagan ruhiy kasal fuqarolar. Shuningdek, ma’naviy senzlar ham mavjuddir: sud qarori bilan ozodlikdan mahrum etilgan shaxslar huquqi ham cheklanadi. Umume’tirof etilgan qoidalardan 8Қаранг: Саидов А.Х. Избирательное право в Республике Узбекистан. Вопросы реформы законодательство и зарубежный опыт.–Ташкент: Узбекистан, 1993. –С.9-11. 9Руководство БДИПЧ по наблюдению за выборами. –Варшава: БДИПЧ ОБСЕ, 1999. –С.7-8. tashqari boshqa senzlarni o‘rnatish saylovlarning umumiylik prinsipini cheklaydi yoki uni to‘g‘ridan-to‘g‘ri buzadi. Sobiq ittifoq qonunchiligiga binoan ma’lum sinflar va ijtimoiy tabaqalar saylov faolligini cheklovchi qator toifaviy – sinfiy senzlar mavjud edi. Ularning ro‘yxati va mazmuni davlat rivojlanishining turli bosqichlarida tez-tez o‘zgarib turdi. Jinsiy senz uzoq davrlar ayollarning saylovlardagi ishtirokini cheklab keldi (ba’zi musulmon mamlakatlarida hozirga qadar bu kabi senz saqlanib qolmoqda). Mulkiy senz esa kambag‘al fuqarolar faolligini hamon cheklamoqda. Qator mamlakatlarda o‘troqlik senzi migrantlarning saylov okrugida saylash va saylanish huquqini bir necha yillar davomida cheklaydi. Hozirgi davr demokratik saylovlar prinsiplaridan biri – teng saylov huquqi hisoblanadi. Uning amaldagi ifodasi shundan iboratki, qonun chiqaruvchi organga har bir deputat deyarli teng miqdordagi fuqarolar vakili hisoblanadi, shuningdek, har bir saylovchi umumiy saylov qarorlariga bir xilda ta’sir etish darajalariga ega bo‘ladi. Bu prinsipga amal qilishning o‘ziga yarasha qiyinchiliklari mavjud. Mazkur prinsipga amal qilish saylov okruglari chegaralarini to‘g‘ri belgilash bilan bog‘liq. Teng saylov huquqi prinsipi yana bir qancha muhim talablarga itoat etishni taqozo etadi: nomzodlar ko‘rsatish davrida ular uchun teng imkoniyatlar yaratish, nomzodlarni qo‘llab-quvvatlash uchun yig‘iladigan ovozlarni va saylovoldi targ‘ibotlari imkoniyatlarining tengligi. Shuningdek, nomzodlarning moddiy imkoniyatlari turlicha ekanligi va ularning bu imkoniyatlaridan qanday darajada foydalanishlarini nazorat qilish mushkul ish ekanligiga e’tibor berilsa, bu yo‘nalishda tenglikni ta’minlash ko‘plab muammolarning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Shuning uchun ham aksariyat mamlakatlarda nomzodlar moddiy shart-sharoitlari tengligini ta’minlash uchun saylov kampaniyalarini davlat tomonidan moliyalashtirishga amal qilinadi. Demokratik saylovlarning yana bir mezonlaridan biri – saylovlarni to‘g‘ridan- to‘g‘ri o‘tkazish prinsipi hisoblanadi. Parlament demokratiyasi rivojlangan mamlakatlarning ko‘pchiligida saylovchilar to‘g‘ridan-to‘g‘ri (delegatlar yoki vakillar vositasisiz) prezident, parlament va boshqa siyosiy hokimiyat organlarini saylaydilar. Shu bilan birga, ba’zan oz sonli maxsus saylovchilar saylov okrugidagi yoki mamlakatdagi barcha saylovchilar irodasini ifoda etishi asosida saylaydigan shaklan bilvosita, mazmunan bevosita saylovlar ham amaliyotda uchrab turadi. Bu kabi shaklan to‘g‘ridan-to‘g‘ri bo‘lmagan saylovlar AQSh prezidentini saylashda qo‘llaniladi. Lekin bu saylovlar mamlakatdagi barcha saylovchilar qarorini ozchilik maxsus saylovchilar tomonidan hech bir o‘zgarishlarsiz bajarish asosida ro‘y berishi e’tiborga olinsa, u ham to‘g‘ridan-to‘g‘ri saylovlardan kam farq qiladi10. Ilgarilari bilvosita saylovlarni ko‘plab qo‘llash natijasida saylov jarayonlaridagi demokratik mazmun kamayib ketgan edi. Avvalo, bu kabi saylovlarni qo‘llash saylovchilar sonini kamaytirib, har bir fuqaroni saylovlarda ishtirok etishiga imkoniyatlar qoldirmas edi. Shuningdek, bu saylovlarda ishtirok etishni istamaydigan saylovchilar soni ham yildan-yilga ko‘payib bordi. Nomzodlar va ularning dasturlariga nisbatan e’tiborsizlik paydo bo‘ldi. Shu bilan birga, bilvosita saylovlar siyosiy kuchlar o‘rtasidagi kuchlar joylashuvini doimo soxtalashtirib, saylovchilarni erkin tanlash huquqlarini buzib keldi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri saylovlar esa barcha saylovchilarni ovoz berishda ishtirok etishiga imkoniyatlar yaratib, saylov kampaniyasini legitimlik asosida kechishini ta’minlab kelmoqda. Demokratik saylovlarning yana bir muhim prinsiplaridan biri musabaqadoshlik yoki o‘zaro raqobatdoshlik hisoblanadi. Ya’ni u saylovlarda turli xil ijtimoiy guruhlar yoki qatlamlar manfaatlarini ifodalovchi turli partiyalar va nomzodlarni ishtirok etishini anglatadi. Siyosiy partiyalar turli xil mafkura va turli ijtimoiy qatlamlar siyosiy manfaatlari asosida saylovlarga barcha toifadagi fuqarolarni jalb qilish imkoniyatlariga egadir. Ko‘ppartiyaviylik asosidagi raqobatdoshlik demokratiya rivojlangan mamlakatlar uchun xos bo‘lib, u turli ijtimoiy manfaatlarni tinch musabaqalashuv asosida ifodalashni ta’minlab, jamiyatning ijtimoiy-siyosiy barqarorligiga katta hissa qo‘shadi. Shu bilan birga, raqobatdoshlik asosidagi saylovlar turli o‘zaro ijtimoiy mojarolarning ham tinch yo‘l bilan barham topishiga imkoniyat yaratadi. 10Қаранг: Избирательное право и принципы его реализации. / Россия: партии, выборы, власть. Под ред. Краснова Б.И. – Москва: 1996. –С.18-23. Barcha demokratik mamlakatlar tomonidan tan olingan prinsiplardan yana biri – yashirin ovoz berish hisoblanadi. Saylovlarda yashirin ovoz berish natijasida saylovchiga tashqaridan tazyiq yoki ta’sir o‘tkazishning oldi olinadi, har bir saylovchining erkin bo‘lishi, o‘z xohish-ixtiyorini amalga oshirishi uchun imkoniyatlar yaratiladi. Shuningdek, saylovlar o‘tkazishdagi yana bir demokratik prinsip – saylovlar ustidan xalq nazoratini amalga oshirish hisoblanadi. Shuningdek, saylovlar kampaniyalarida milliy va xorijiy kuzatuvchilarning ishtirok etishi saylov o‘tkazilayotgan davlatning obro‘-e’tiborini oshiradi. Demokratik mamlakatlardagi saylovlar o‘tkazish prinsiplaridan biri – saylovlarning erkinligi va ularda fuqarolarning ishtirok etishining ixtiyoriyligi hisoblanadi. Bu prinsipning mohiyati shundaki, hech kim fuqaroning saylovda erkin o‘z xohishini bildirishiga yoki saylovda ishtirok etishi va etmasligiga ta’sir o‘tkaza olmaydi. Demokratik saylovlarning yana bir prinsipi – nomzodlarning saylovoldi kurashi uchun teng imkoniyatlar yaratishdir. Bu prinsip nomzodlardagi turli moddiy yoki siyosiy imkoniyatlar ularning ba’zilariga ustunliklar va imtiyozlar yaratilishini oldini olib, barcha nomzodlar uchun teng imkoniyatlar yaratadi. Shuningdek, yana bir prinsip – saylovlarni boshqa muddatlarga ko‘chirish yoki uni bekor qilishga yo‘l qo‘ymaslik maqsadidagi saylovlar muddatini cheklash prinsipi hisoblanadi. Chunki saylovlarni o‘tkazish muddati ayrim siyosiy kuchlar xohishiga bog‘liq bo‘lsa, saylovlar o‘z qadr-qimmatini yo‘qotishi turgan gap. Saylovlarni aniq bir xil muddatlarda o‘tkazilishi saylovchilarning o‘z manfaatlari asosida hokimiyat organlarini o‘zgartirib turishiga keng imkoniyatlar yaratib beradi11. Demokratik saylovlar tamoyillari va bu sohada shakllangan qadriyatlarni tahlil etish natijasida fuqarolik jamiyatining muhim jihatlaridan biri bo‘lgan – fuqarolarning siyosiy jarayonlardagi ishtirokining nechog‘li ahamiyat kasb etishiga doir xulosalar shakllanadi. BMTning «Inson huquqlarining umumjahon deklaratsiyasi»da ifodalangan «xalq irodasi hukumat hokimiyatining asosi bo‘lishi kerak», degan 11Общая и прикладная политология: Учебное пособие. / Под общей редакцией В.И. Жукова, Б.И. Краснова. – Москва: МГСУ: Союз, 1997. –С.261-266. demokratik qoida asosan saylovlar vositasida amalga oshirilib, unda jamiyat a’zolarining xohish-istaklari asosida siyosiy hokimiyatning shakllanishi ro‘y beradi. Ana shu qoidani amaliyotda qo‘llash natijasidagina fuqarolik jamiyatining hokimiyat organlari faoliyatini nazorat qilishlari uchun shart-sharoitlar yaratiladi. Shuningdek, demokratik saylovlar fuqarolik jamiyati tarkibidagi ijtimoiy qatlamlar va guruhlarning manfaatlarini barq urishiga, bu manfaatlar qutqusi asosida siyosiy jarayonlarda faol ishtirok etishiga zamin tayyorlaydi. Umuman olganda, saylovlarning erkin va adolatli o‘tishi fuqarolik jamiyatining rivojlanish darajasini bildiradi va unga yashovchanlik qobiliyatini baxsh etadi. 3. O‘zbekistonda demokratik saylovlar tizimining qaror topishi va rivojlanishi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida mustahkamlangan saylovlar o‘tkazishning demokratik tamoyillari ham fuqarolik jamiyati yashovchanligini ta’minlay olish qobiliyatini o‘zida ifodalaydi. Ayniqsa, u mamlakatda demokratik saylov tizimining shakllanishi uchun qulay huquqiy shart-sharoitlar yaratib berishi bilan ajralib turadi. Mamlakatda shakllangan saylov tizimiga doir huquqiy asoslar parlament, xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar kengashlarini shakllantirish tamoyillari va fuqarolarning saylovlarda qatnashish huquqini, mamlakatda xalq hokimiyatini amalga oshirish va davlatning umuminsoniy manfaatlar tamoyillari asosida tashkil etishning muhim demokratik poydevoridir. Respublikada saylov tizimining huquqiy asoslari parlament va boshqa vakillik organlariga saylovlarda jamoatchilik fikrini har tomonlama aniqlash, nomzodlarning shaxsiy fazilatlarini bilish, saylovchilarning faqatgina ovoz berishgina emas, balki ularning saylov kampaniyasida bevosita ishtirok etishi uchun ham demokratik muhit yaratishga yo‘naltirilgandir. O‘zbekistonda shakllangan demokratik caylovlarning muhim demokratik tamoyillaridan biri shuki, mamlakat Prezidenti muqobillik asosida, bevosita saylovchilar tomonidan saylanadi. Shuningdek, Oliy Majlisning quyi palatasi – Qonunchilik palatasi deputatlari bevosita saylovchilar tomonidan saylanishi an’anaga aylandi. Shuningdek, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi, viloyat, shahar va tuman xalq deputatlari ham to‘g‘ridan-to‘g‘ri xalq tomonidan saylanadi. O‘zbekistonda saylovlar xalq hokimiyatchiligini amalga oshirish zaruriyatidan kelib chiqib, unda xalq tomonidan davlat hokimiyatini shakllantirish va uning faoliyatini nazorat etishni xalqchillik asosida amalga oshirish maqsadlari mujassamlashgan. Shuningdek, saylovlar davrida «xalq davlat hokimiyatining birdan- bir manbaidir»12, degan demokratik tamoyilni amalga oshirish imkoniyatlari tug‘iladi. Fuqarolarning davlat va jamiyatni boshqarishdagi ishtiroklari saylovlar davrida aniq va ravshan namoyon bo‘ladi. Shu bilan birga, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 32-moddasida «bunday ishtirok etish o‘zini o‘zi boshqarish, referendumlar o‘tkazish va davlat organlarini demokratik tarzda tashkil etish yo‘li bilan amalga oshiriladi»13, deyiladi. Mazkur konstitutsiyaviy qoidadagi «davlat organlarini demokratik tarzda tashkil etish» so‘zining asl ma’nosi davlat organlarini xalq tomonidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri saylanishini anglatadi. O‘zbekistonda saylovlardagi tenglik huquqi tamoyili Konstitutsiyaning 117- moddasida quyidagicha mustahkamlangan: «O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari davlat hokimiyati vakillik organlariga saylash va saylanish huquqiga egadirlar. Har bir saylovchi bir ovozga ega. Ovoz berish huquqi, o‘z xohish-irodasini bildirish tengligi va erkinligi qonun bilan kafolatlanadi. …Saylovlar umumiy, teng va to‘g‘ridan-to‘g‘ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo‘li bilan o‘tkaziladi»14. O‘zbekistonda saylovlarning huquqiy asoslari rivojlangan mamlakatlarda keng yoyilgan demokratik tamoyillar asosida shakllandi. 2003 yil 29 avgustda Oliy Majlis tomonidan 1993 yil 28 dekabrda qabul qilingan «O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to‘g‘risida»gi Qonunning yangi tahriri qabul qilinishi natijasida unga demokratik qadriyatlarga xos bo‘lgan yangi to‘ldirishlar va o‘zgartishlar kiritildi. 1994 yil 5 mayda parlament tomonidan O‘zbekiston Respublikasining «Fuqarolar saylov huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida»gi Qonuni qabul qilindi. Shuningdek, 12Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. –Тошкент: Ўзбекистон, 2012. –Б.4. 13 Ўша жойда. –Б.8. 14Ўша жойда. –Б. 32-33. 2003 yil 29 avgustda Oliy Majlis tomonidan O‘zbekiston Respublikasining «Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov to‘g‘risida»gi Qonuniga (1994 yil 5 may) ham o‘zgartishlar va to‘ldirishlar kiritildi. Mazkur qonunlar demokratik saylovlarni amalga oshirishning demokratik tamoyillari asosi sifatida katta sinovlardan o‘tdi. O‘zbekistonda Senatni shakllantirishda mahalliy vakillik organlariga Senat a’zoligiga nomzodlar ko‘rsatish vakolatlari berilishi – hududiy manfaatlarning qonunlarda ifodalanishi uchun shart-sharoitlar yaratdi. Shu bilan birga, mahalliy xalq deputatlarining Senat a’zolarini saylashda bevosita ishtirok etishi vakillik demokratiyasining shakllanishiga, shuningdek, ularning umummilliy davlat boshqaruvi faoliyatlarida bevosita ishtirok etishlari uchun huquqiy imkoniyatlar yaratdi. O‘zbekiston Respublikasining «Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov to‘g‘risida»gi Qonuniga binoan xalq deputatlari Kengashlariga «saylov kuni yigirma bir yoshga to‘lgan hamda kamida besh yil O‘zbekiston Respublikasi hududida muqim yashayotgan»15 fuqarolar saylanish huquqiga egadirlar. Oliy Majlis umumdavlat ahamiyatiga ega oliy qarorlar qabul qiluvchi organ bo‘lgani uchun ham Konstitutsiyada (77-modda) uning har ikkala palatasi – Qonunchilik palatasiga deputat va Senatga a’zo bo‘lib saylanish huquqini 25 yoshga to‘lgan fuqarolarga berilishi mustahkamlandi16. O‘zbekiston saylov tizimidagi teng saylov huquqi quyidagilarni anglatadi: «har bir fuqaro bir ovozga ega. Fuqarolar jinsi, irqiy va milliy mansubligi, tili, dinga munosabati, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqei, ma’lumoti, mashg‘ulotining turi va xususiyatidan qat’i nazar teng saylov huquqiga egadirlar»17. To‘g‘ridan-to‘g‘ri saylov huquqi hokimiyat vakillik organlariga saylov to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘tkazilishini anglatadi: beistisno barcha Kengashlarning deputatlari fuqarolar tomonidan bevosita saylanadilar18. 15Ўзбекистон Республикасининг «Халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларига сайлов тўғрисида»ги (ўзгартиришлар билан) Қонуни.//Ўзбекистон Республикасининг сайлов қонунлар тўплами. –Т: ТДЮИ, 2004.–Б.38. 16Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. –Тошкент: Ўзбекистон, 2012. –Б.15. 17Ўзбекистон Республикасининг “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайлов тўғрисида”ги (янги таҳрири) Қонуни//Ўзбекистон Республикасининг сайлов қонунлар тўплами.Тошкент:ТДЮИ,2004.–Б.6. 18Ўша жойда. –Б.6. «O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to‘g‘risida»gi (yangi tahriri) Qonunning 5-moddasida saylovlarda yashirin ovoz berish qoidasi quyidagicha ifodalangan: «Qonunchilik palatasi deputatlari saylovida erkin va yashirin ovoz beriladi. Ovoz beruvchilarning xohish-irodasi nazorat qilinishiga yo‘l qo‘yilmaydi»19. O‘zbekistonda boshqa quyi vakillik organlariga saylovlar to‘g‘risidagi qonunlarda ham yashirin ovoz berish tamoyili mustahkamlandi. Milliy mustaqillik yillarida mahalliy vakillik organlariga saylovlarga doir huquqiy asoslar ham takomillashdi. O‘zbekiston Respublikasining «Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov to‘g‘risida»gi Qonunining (1994 y. 5 may) 1-moddasida O‘zbekistonda mahalliy vakillik organlariga saylov o‘tkazishning asosiy tamoyillari demokratik qadriyatlar talablari darajasida belgilab qo‘yildi: «Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov hududiy bir mandatli saylov okruglari bo‘yicha ko‘ppartiyaviylik asosida besh yil muddatga o‘tkaziladi. Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlari deputatlari umumiy, teng va to‘g‘ridan-to‘g‘ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo‘li bilan saylanadilar»20. Demak, O‘zbekistonda vakillik organlariga saylovlarning huquqiy asoslari huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati talablari darajasida ifodalanmoqda. Vakillik organlari deputatligiga nomzodlar siyosiy partiyalar tomonidan ko‘rsatilishi bu organlarning quyidagi demokratik qadriyatlar asosida faoliyat ko‘rsatishiga shart-sharoitlar va imkoniyatlar yaratadi: -ularning nisbatan mustaqil qarorlar kabul qilishlari va mahalliy ijroiya hokimiyati faoliyatini xolisona baholashlari; -jamiyatdagi turli ijtimoiy qatlamlar va guruhlar manfaatlari va siyosiy irodalarini vakillik organlarida ifodalash, ular qarorlarida aks ettirish; -vakillik organlaridagi turli partiyaviy fraksiyalar o‘rtasidagi muloqotlar, bahs va munozaralar asosida pishiq va puxta qarorlar qabul qilish; 19Ўша жойда. –Б.6. 20Ўзбекистон Республикасининг «Халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларига сайлов тўғрисида»ги (ўзгартиришлар билан) Қонуни.//Ўзбекистон Республикасининг сайлов қонунлар тўплами. Тошкент: ТДЮИ, 2004.–Б.38. -saylovchilarning nomzodlar orasidan o‘zlariga munosiblarini tanlash huquqini ro‘yobga chiqarish; -xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga siyosiy partiyalar faoliyatida ishtirok etgan, oldindan saylovchilar «tanlovi»dan o‘tgan, tajribali va xalqchil nomzodlarni deputat bo‘lib saylanishlariga imkoniyat yaratish. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasining «Siyosiy partiyalar to‘g‘risida»gi, «Mahalliy davlat hokimiyati to‘g‘risida»gi qonunlarga kiritilgan o‘zgartishlar va to‘ldirishlar, «Siyosiy partiyalarni davlat tomonidan moliyalashtirish to‘g‘risida»gi qonunning qabul qilinishi bilan mahalliy vakillik organlarini saylash jarayonlarini demokratik prinsiplar asosida tashkil etish shart-sharoitlari shakllandi. Mahalliy vakillik organlarini shakllantirishda siyosiy partiyalarning ishtirok etishi uchun keng imkoniyatlar yaratildi. Mamlakatda amalga oshirilayotgan saylovlarga doir qonunchilikni takomillashtirish jarayonlari fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat qurish, fuqarolar erkinligi va haq-huquqlarini ta’minlash bilan uzviy bog‘liqlikdagi o‘zgarishlardir. Mahalliy vakillik organlarini saylash kampaniyalarida siyosiy partiyalar, jamoat va nodavlat tashkilotlar, fuqarolar faolligini oshirish, bu jarayonlarning demokratik qadriyatlar asosida kechishini ta’minlash uchun saylov tizimini fuqarolar huquqlari va manfaatlarini himoya qilish bilan uyg‘unlashtira olish qobiliyatiga ega bo‘lgan huquqiy asoslarni rivojlantirilishi – fuqarolik jamiyatiga xos bo‘lgan belgilardan biridir. O‘zbekiston parlamentiga demokratik tamoyillar asosidagi saylovlar ilk bor 1994 yil 25 dekabrda o‘tkazildi. Mustaqillik davrida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga o‘tkazilgan birinchi saylov mamlakatda tobora taraqqiy topayotgan demokratik jarayonlarning amaldagi ifodasi bo‘ldi. Ko‘ppartiyaviylik va muqobillik asosida o‘tgan saylovlarda fuqarolarning huquqlari har jihatdan qadrlandi21. 1999 yil 5 dekabrda bo‘lib o‘tgan demokratik qadriyatlar asosidagi saylovga tayyorgarlik ko‘rishga doir tashkiliy-ommaviy ishlar natijasida mamlakatda 250 ta hududiy saylov okruglari tuzildi, 7723 ta saylov uchastkasi tashkil etildi. Okrug va 21Қаранг: Файзиев М. Сайлов тизими. //Ўзбекистон Республикаси: Энциклопедия. –Т: Ўзбекистон,1997. –Б. 196-197. uchastka saylov komissiyalari tarkibida 100 mingdan ziyod mas’ul faollar faoliyat ko‘rsatdilar. Saylov huquqiga ega bo‘lgan 12,5 milliondan ortiq fuqarolarning ro‘yxati tuzildi. Saylov jarayonlari natijalariga binoan (2000 yanvardagi holat) O‘zbekiston Xalq demokratik partiyasidan 48 ta, «Vatan taraqqiyoti» partiyasidan 20 ta, «Milliy tiklanish» demokratik partiyasidan 10 ta, «Adolat» sotsial-demokratik partiyasidan 11 ta, «Fidokorlar» milliy-demokratik partiyasidan 34 ta, saylovchilar tashabbuskor guruhlaridan 16 ta, hokimiyat vakillik organlaridan 110 ta deputatlar saylandilar. Ularning 18 tasi ayollardan iborat bo‘ldi. Shuningdek, 1999 yil 5 dekabrda bo‘lib o‘tgan xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylovlar ham demokratik tamoyillar asosida o‘tkazildi. Bu saylovlarda 5 ta siyosiy partiya, hokimiyat vakillik organlari, saylovchilar tashabbuskor guruhlaridan deputatlikka nomzodlar ko‘rsatishning qonuniy asoslari o‘rnatilib, unda turli xil ijtimoiy qatlam va guruhlar o‘z vakillarining deputat bo‘lib saylanishlari uchun kurashdilar22. 2000 yil 9 yanvarda mamlakatimizda o‘tkazilgan Prezidentlik saylovi ham demokratik tamoyillar - ko‘ppartiyaviylik va muqobillik asosida o‘tkazildi. Nomzodlarning saylovoldi tashviqotlari oshkoralik va teng huquqlilik asosida olib borildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovining yuksak darajada o‘tishi uchun barcha zarur shart-sharoitlar yaratildi. O‘tkazilgan Prezidentlik saylovi natijalari quyidagicha bo‘ldi: saylovda 12746.903 saylov huquqiga ega fuqarolardan 12123.199 ta saylovchilar ishtirok etdi. «Fidokorlar» milliy demokratik partiyasi nomzodi Islom Abdug‘anievich Karimov uchun 11147.621 saylovchi, ya’ni saylovchilarning 91,90 foizi ovoz berdilar. O‘zbekiston Xalq demokratik partiyasi nomzodi Abdulhafiz Marahimovich Jalolov uchun 505.161 saylovchi, ya’ni saylovchilarning 4,17 foizi ovoz berdi23. O‘zbekistonda saylov qonunchiligining rivojlanishiga uyg‘un ravishda fuqarolarning siyosiy va huquqiy madaniyati ham yuksalib bordi. Ayniqsa, 22Қирғизбоев М. Сайловлар: хорижий тажриба ва амалиёт. Миллий тикланиш, 2003, 27 май. 23Демократик сайловлар. Адолат, 2003, 24 окт. mustaqillik yillarida fuqarolarning saylovlardagi ishtirokining faolligi, ularning saylovlarga nisbatan munosabatlarining o‘zgarib borishi, xalqning demokratik qadriyatlarni o‘z turmush tarziga singdirib borishi aniq sezildi. 2004 yil 26 dekabrda Oliy Majlisning Qonunchilik palatasi va mahalliy vakillik organlariga saylovlar bo‘lib o‘tdi. Saylovlar jarayonlari Konstitutsiya va qonunlar talablari darajasida o‘tkazildi. Qonunlarga kiritilgan yangiliklar – viloyat, tuman va shahar xalq deputatlari Kengashlarining parlament quyi palatasiga deputatlikka nomzodlar ko‘rsatish huquqining qonundan chiqarilishi, siyosiy partiyalar deputatlikka nomzodlari ro‘yxatida xotin-qizlarning kamida 30 foiz bo‘lishi shart etib qo‘yilishi, shuningdek siyosiy partiyalar faoliyatini moliyalashtirishga doir maxsus qonunning qabul qilinishi saylovlarning demokratik mazmunini yanada boyitdi. Saylovda Parlament Qonunchilik palatasidagi 120 ta deputatlik o‘rinlariga 489 nomzod ko‘rsatildi. Jumladan, siyosiy partiyalardan – 435 nomzod va saylovchilarning tashabbuskor guruhlaridan – 54 nomzod saylovlarda deputatlik o‘rinlari uchun kurashdilar. Saylovda 12197159 (barcha saylovchilarning 85,1 foizi) saylovchilar qatnashdi. O‘tkazilgan saylovlar natijasida O‘zbekiston Liberal-demokratik partiyasi Qonunchilik palatasidagi 41 o‘rinni (34,2 %) egalladi. O‘zbekiston Xalq demokratik partiyasidan 28 ta deputat (23,3 %) saylandi. Shuningdek, «Fidokorlar» milliy demokratik partiyasining 18 ta nomzodi (15,0 %) , «Milliy tiklanish» demokratik partiyasining 11 ta nomzodi (9,2 %) , «Adolat» sotsial-demokratik partiyasining 10 ta nomzodi (8,3 %) Qonunchilik palatasi deputati etib saylandi24. Saylov okruglarining deyarli 77 foizida bir deputatlik mandati uchun 4-6 ta nomzodlar o‘zaro kurash olib bordi. Saylov kampaniyasidagi o‘zaro bahs- munozaralar, shuningdek ovoz berish natijalari shuni ko‘rsatdiki, saylovchilar ko‘proq saylovoldi dasturlari ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy muammolarni bartaraf etishga qaratilgan, demokratik islohotlar tarafdori bo‘lgan nomzodlar uchun xayrixoh bo‘ldilar. Bu saylovda oldingi parlamentning faqat 18 ta sobiq deputati Qonunchilik palatasi deputati etib saylandi. 24Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссияси Ахборотномаси.№ 1-2 (11-1),2005.–Б.92-97,107-113. Saylovda siyosiy partiyalar va tashabbuskor guruhlarning 32 mingdan ortiq kuzatuvchilari saylov kampaniyasida faol ishtirok etdi. Ularning saylov qonunchiligiga qat’iy amal qilishni ta’minlashdagi hissasi katta bo‘ldi. Saylov qonunchiligiga yangi kiritilgan – siyosiy partiyalarning deputatlikka nomzodlarining kamida 30 foizi xotin-qizlar bo‘lishini shart qilib qo‘yilganligi o‘zining ijobiy natijasini berdi. Qonunchilik palatasiga 159 ta xotin-qizlarning nomzodlari qo‘yilib, ular o‘zlarining faolligini namoyish etdi. 21 ta ayol (17,5 %) Qonunchilik palatasi deputatligiga saylandi. 2004 yil 26 dekabrdagi, shuningdek, 2005 yil 9 yanvardagi takroriy saylovlarda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi 120 deputatdan iborat tarkibda saylandi25. O‘zbekistonda mustaqillik davrida o‘tkazilgan saylovlar natijalarining tahlili shuni ko‘rsatdiki, mamlakatda demokratik qadriyatlarni milliy an’analar bilan uyg‘unlashtirish asosidagi islohotlar tobora chuqurlashib bormoqda. Mamlakatdagi saylovlarga doir qonunchilik asoslariga Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatlari sonining 120 tadan 150 taga oshirilishi, jumladan, O‘zbekiston ekologiya harakatiga o‘zining 15 ta vakilini Qonunchilik palatasi tarkibiga deputat qilib kiritish huquqining berilishi, 2009 yil 27 dekabrdagi saylovda Oliy Majlisning Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzodlar ko‘rsatish huquqini faqat 4 ta siyosiy partiyalarga berilishi (bu saylovda tashabbuskorlar guruhlaridan Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzodlar ko‘rsatish huquqining bekor qilinishi) Qonunchilik palatasining yangi tarkibini yanada sifatli bo‘lishini ta’minlash, shuningdek, siyosiy partiyalarning saylovchilar irodasini qonunlarda yanada ko‘proq ifodalay olishlari uchun huquqiy va siyosiy shart-sharoitlar yaratdi. 2009 yil 27 dekabrdagi Oliy Majlis Qonunchilik palatasiga o‘tkazilgan saylovda bir deputatlik mandati uchun 99 ta saylov okrugida 4 nafardan nomzod, 36 ta saylov okrugida 3 nafardan nomzod kurash olib bordi. Mamlakat bo‘yicha ro‘yxatga olingan 17 mln. 215700 nafar saylovchidan 15 mln. 108 mingdan ortiq yoki saylovchilarning 87,8 foizi qatnashdi. Ovoz berish natijalariga ko‘ra, 96 ta saylov okrugida O‘zbekiston 25Мустафоев Б. Ўзбекистон парламенти сайлови якунлари.//Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссияси Ахборотномаси. № 1-2 (11-1) , 2005.–Б.30-32. Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatlari saylandi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasiga saylov bo‘yicha 39 ta saylov okrugida nomzodlarning birortasi ham saylanish uchun zarur ovozni to‘play olmaganligi uchun mazkur okruglarda takroriy ovoz berishni 2010 yil 10 yanvarda o‘tkazildi. 2009 yil 27 dekabrdagi va 2010 yil 10 yanvardagi saylovlar natijalariga binoan saylangan deputatlarning 53 tasi – Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati – O‘zbekiston Liberal demokratik partiyasidan, 31 tasi – O‘zbekiston “Milliy tiklanish” demokratik partiyasidan, 32 tasi – O‘zbekiston Xalq demokratik partiyasidan va 19 tasi – O‘zbekiston “Adolat” sosial-demokratik partiyasi ko‘rsatgan nomzodlardan iborat edi. Shuningdek, O‘zbekiston Ekologik harakatining Konferensiyasida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining 15 nafar deputati saylandi. Hammasi bo‘lib 150 ta deputat saylandi. 2009 yil 27 dekabrda Qoraqalpog‘iston Jo‘qorg‘i Kengesi, viloyatlar, shahar va tumanlar xalq deputatlari Kengashlariga o‘tkazilgan saylovlarda saylangan deputatlarning 2054 tasi (33,5 %) – Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati – O‘zbekiston Liberal demokratik partiyasidan, 936 tasi (15,2 %) – O‘zbekiston “Milliy tiklanish” demokratik partiyasidan, 2575 tasi (41,9 %) – O‘zbekiston Xalq demokratik partiyasidan, 443 tasi (7,2 %) – O‘zbekiston “Adolat” sosial-demokratik partiyasi ko‘rsatgan nomzodlardan iborat edi. Shuningdek, fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlari nomzodlaridan 131 tasi (2,1 %) deputatlik mandatini qo‘lga kiritdi26. Mamlakat tarixida ikkinchi marta prarlamentning yuqori palatasi – Oliy Majlis Senatiga saylovlar o‘tkazildi. 2009 yil yanvar oyida Oliy Majlis Senatiga vakillik organlari – Qoraqalpog‘iston Jo‘qorg‘i Kengesi, viloyat, tuman va shahar xalq deputatlari ishtirokida yashirin ovoz berish yo‘li bilan saylovlar bo‘lib o‘tdi. Bu saylovlar kampaniyasida mahalliy deputatlar orasidan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati a’zolari – 84 ta senatorlar saylandi. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoniga muvofiq Oliy Majlis Senatining 16 ta a’zosi tayinlandi. 26Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлoв кoмиссияси жорий архиви. Ўзбeкистoн Рeспубликаси Oлий Мажлиси Қoнунчилик палатаси ва Қорақалпоғистон Жўқорғи Кенгеси, вилоятлар, шаҳар ва туманлар халқ депутатлари Кенгашларига ўтказилган сайловлар якунлари. 19.01.2010. –Б. 2-6. Umuman, saylov qonunchiligidagi o‘zgarishlar demokratik saylovlar institutini davlat organlarini shakllantirishning muhim vositasi sifatidagi o‘rnini yanada mustahkamladi, jamiyat a’zolarining manfaatlari va irodasini siyosiy qarorlarda ifodalanish jarayonlarini ta’minlab bera olish maqsadida huquqiy asoslarni yanada takomillashishiga imkoniyat yaratdi. Shuningdek, qonunchilikdagi o‘zgarishlar fuqarolarning demokratik saylovlar vositasida oliy va mahalliy davlat hokimiyati organlari faoliyatini nazorat qila olishlari uchun keng imkoniyatlar yaratdi. Mamlakatda saylovlarning fuqarolik jamiyati instituti sifatida shakllanishi, ularning xalq tomonidan e’tirof etilishi, shuningdek, saylovlar jarayonlariga zamonaviy demokratik tamoyillarning joriy etilishi natijasida fuqarolarning ijtimoiy- siyosiy faolliklari, siyosiy jarayonlardagi ishtiroklari oshib bormoqda. Rivojlangan demokratik mamlakatlar tajribasidan ma’lumki, davlat hokimiyat organlariga saylovlar demokratik siyosiy jarayonning tarkibiy qismi hisoblanadi. Hozirgi davrda davlat hokimiyat organlarini shakllantirishga doir demokratik saylovlar jahondagi aksariyat mamlakatlar siyosiy hayotidagi tabiiy bir jarayoniga aylandi. Jahonda siyosiy hokimiyat organlariga saylovlar o‘tkazilmaydigan biron-bir mamlakatni topish qiyin masala bo‘lib qoldi. Har qanday jamiyatning avtoritarizmdan demokratiyaga o‘tish jarayoni saylovlar tizimini demokratlashtirish bilan uzviy ravishda bog‘liqdir. Bu murakkab vazifani hal etish o‘tish davrining qator bosqichlarini siyosiy texnologiyalar, jumladan, takrorlanib turuvchi saylov jarayonlari vositasida demokratlashtirishni talab etadi. Demokratiyaga, ayniqsa fuqarolik jamiyatiga bosqichma-bosqichlik asosida o‘tish turli darajalardagi davlat hokimiyati organlariga bo‘ladigan quyidagi saylovlar bilan bog‘liqdir: o‘zini o‘zi boshqarishning mahalliy tizilmalarini saylash; mintaqaviy darajalarda siyosiy partiyalar va harakatlarni shakllantirish va ularning rahbar organlarini saylash yo‘li bilan saylov oldi kurashlari siyosiy kengliklarini shakllantirish; parlamentni saylash; davlat rahbarini saylash; ijro hokimiyati rahbariyatini saylash. Shu tariqa fuqarolik jamiyatini rivojlantirish demokratik saylovlar vositasida ro‘y bera boshladi. 2010 yil 12 noyabrda qabul qilingan “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi”ning to‘rtinchi qismi “O‘zbekistonda saylov huquqi erkinligini ta’minlash va saylov qonunchiligini rivojlantirish” masalalariga bag‘ishlandi. Unda quyidagi qonunchilik tashabbuslarini amalga oshirish maqsadi ilgari surildi: -“O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to‘g‘risida”gi Qonunning 27- moddasi hamda “Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov to‘g‘risida”gi Qonunning 25-moddasiga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish, unda asosan partiyalararo raqobatning kuchayishi, saylovoldi tashviqotining shakl va usullari tobora turli-tuman va keng miqyosga ega bo‘lib borayotgani bilan izohlanishi, shuning uchun saylov qonunchiligida saylov kampaniyasining ushbu muhim bosqichini amalga oshirish jarayonida deputatlikka nomzodlar va siyosiy partiyalarga teng sharoitlar yaratish mexanizmlarining samaradorligini oshirishga qaratilgan normalarni nazarda tutish lozim” ligi; -“Saylovoldi tashviqoti” tushunchasining o‘ziga aniq ta’rif berish, bunday tashviqotni olib borish shartlari, turlari, ruxsat etilgan shakl hamda usullarini qonunchilik yo‘li bilan belgilab qo‘yish zarurligi; -“O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to‘g‘risida”gi Qonunning 27- moddasiga saylovoldi tashviqotini nafaqat saylov kuni, balki ovoz berish boshlanishidan bir kun oldin ham olib borish mumkin emasligi to‘g‘risidagi normani kiritish; -“O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to‘g‘risida”gi Qonunning 41- moddasi hamda “Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov to‘g‘risida”gi Qonunning 38-moddasiga oldin ovoz berish tartib-qoidasi bilan bog‘liq qo‘shimchalar kiritish; -“O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to‘g‘risida”gi, “Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov to‘g‘risida”gi qonunlarga “ovoz berish kuniga qadar qolgan besh kun ichida, shuningdek, ovoz berish kuni jamoat fikri so‘rovlari natijalarini, saylov natijalari prognozlarini va o‘tkazilayotgan saylov bilan bog‘liq boshqa tadqiqotlarni nashr etish (e’lon qilish), shuningdek, ularni umumiy foydalanishdagi axborot-telekommunikasiya tarmoqlariga (shu jumladan, Internet tarmog‘iga) joylashtirish taqiqlanadi” degan normani kiritish; -O‘zbekiston Ekologik harakatidan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasiga deputatlar saylovining ochiqligi va oshkoraligini ta’minlash maqsadida “O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to‘g‘risida”gi Qonunning 6-moddasiga O‘zbekiston Ekologik harakatining Qonunchilik palatasi deputatlarini saylash bo‘yicha konferensiyalarida kuzatuvchilarning ishtirok etish huquqini belgilab beradigan qo‘shimcha kiritish. Saylovlar qonunchiligiga mazkur o‘zgarishlar va qo‘shimchalarni kiritish mamlakatda fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat qurish islohotlarini yanada chuqurlashtirish, davlat hokimiyatini shakllantirishda fuqarolarning siyosiy partiyalar vositasida ishtirok etishlarini huquqiy jihatlardan ta’minlash, insonning o‘z siyosiy huquqlari va erkinliklarini hayotda amalga oshira olishlari uchun imkoniyatlar yaratish, hokimiyat organlari faoliyatini oshkoralik asosida kechishi kabi demokratik qadriyatlarni shakllantirishga qaratildi. Ayniqsa, saylovlar kampaniyasida deputatlikka nomzodlar va siyosiy partiyalar uchun teng sharoitlar yaratish mexanizmlarining samaradorligini oshirishga doir yangi huquqiy normalarni kiritish demokratik saylovlarning tenglik, oshkoralik, xalq irodasini ifodalash tamoyillari asosida o‘tishini ta’minlab, fuqarolik jamiyati uchun xos bo‘lgan ijtimoiy adolatni ta’minlash uchun shart-sharoitlar yaratib berishiga muhim e’tibor qaratildi. Qolaversa, partiyalararo raqobatning kuchayishi uchun huquqiy asoslar yaratish konstruktiv muxolifat faoliyati uchun keng yo‘l ochib berishiga keng imkoniyatlar yaratadi. Mamlakatda 2014 yilning dekabr oyida o‘tkazilgan Oliy Majlis Qonunchilik palatasi, Senati va mahalliy vakilik organlariga saylovlar fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat qurishni rivojlantirishning omili sifatida namoyon bo‘ldi.Saylov kampaniyasini o‘tkazishni Markaziy, 135 ta okrug va 9035 ta, shu jumladan xorijdagi 44 ta uchastka saylov komissiyalari ta’minladi. 2014 yilda Konstitutsiyaning 117- moddasiga kiritilgan tuzatishlarga asosan Markaziy saylov komissiyasiga doimiy faoliyat ko‘rsatuvchi, mustaqil konstitutsiyaviy organ maqomi berildi. Uning faoliyati prinsiplari tasdiqlandi: mustaqillik, qonuniylik, kollegiallik, oshkoralik va adolatlilik. Saylov kampaniyasining borishi haqida jamoatchilikni ob’ektiv va tezkor tarzda xabardor qilish maqsadida Markaziy saylov komissiyasi saylovlarni yoritish bo‘yicha Respublika matbuot markazini, viloyat saylov komissiyalari huzurida esa matbuot guruhlarini tuzdi. Saylovni o‘tkazish bilan bog‘liq axborotlar Markaziy saylov komissiyasining veb-saytiga joylashtirildi va tezkor ravishda yangilab borildi27. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasining taklifiga binoan MDH va Shanxay Hamkorlik Tashkiloti (ShHT) kuzatuvchilari missiyasi 2014 yilning 8 dekabridan boshlab O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasiga saylovga tayyorgarlik ko‘rish va uni o‘tkazish yuzasidan monitoringni amalga oshirib bordi. Missiya tarkibida Ozarbayjon Respublikasi, Armaniston Respublikasi,Belarus Respublikasi, Qozog‘iston Respublikasi, Qirg‘iziston Respublikasi, Rossiya Federatsiyasi, Tojikiston Respublikasi, Turkmaniston, shuningdek MDH Ijroiya qo‘mitasining vakillari bo‘lgan 76 nafar kuzatuvchi akkreditatsiya qilingan edi. Missiya o‘z faoliyatini O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari, Hamdo‘stlik doirasida qabul qilingan hujjatlar, saylovlarni tashkil etish va o‘tkazish sohasidagi xalqaro huquqning umume’tirof etilgan normalariga muvofiq, saylov jarayonining borishiga va davlatning ichki ishlariga aralashmaslik prinsipiga rioya qilgan holda amalga oshirdi. MDH, ShHT va YeXHTning Demokratik institutlar va inson huquqlari bo‘yicha byurosi missiyasi (DIIHBB) missiyalari ochiq va oshkora ishladi, uning faoliyati matbuotda, teleko‘rsatuv va radioeshittirishlarda yoritildi. Missiyalar shtablari tomonidan ikkita axborot, saylovga tayyorgarlikni kuzatish jarayoni haqida Missiyaning oraliq hisoboti chiqarildi, ommaviy axborot vositalari vakillariga intervyular berildi. Markaziy saylov komissiyasi ma’lumotlariga qaraganda, deputatlikka nomzodlarning 26,5 foizini ta’lim sohasi, 20,2 foizini ishlab chiqarish sohasi vakillari, 20,8 foizini iqtisodchilar, 14,2 foizini huquqshunoslar, 27 Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссияси ахборотномаси. 2015, № 1-2 (34-35)-сон.-Б.133. 10,1 foizini sog‘liqni saqlash tizimi xodimlari tashkil etdi. Nomzodlarning 13,8 foizi avval ham deputatlikka saylangan. Har bir siyosiy partiya deputatlikka nomzodlar sonining 30 foizidan kam bo‘lmagan xotin-qizlarni ko‘rsatdi28. Markaziy saylov komissiyasining «O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasiga saylov kampaniyasi davrida siyosiy partiyalar, deputatlikka nomzodlarning saylovoldi tashviqoti to‘g‘risida»gi qaroriga binoan har bir siyosiy partiyaga O‘zbekiston Milliy teleradiokompaniyasining («O‘zbekiston» va «Yoshlar») kanallarida saylovoldi tashviqotini olib borish uchun haftasiga 238 daqiqadan efir vaqti ajratildi (shu jumladan, 5 daqiqadan – siyosiy partiyalar liderlari uchun). Bundan tashqari, tele va radiokanallarda har kuni kuniga ikki marotabadan siyosiy partiyalarning saylovoldi roliklari yagona blokda translyatsiya etib borildi. Saylovchilarning ovozlari uchun kurash partiya gazetalarining sahifalarida ham yo‘lga qo‘yildi. Internet-ijtimoiy tarmoqlar, siyosiy partiyalarning veb- saytlari,shuningdek internet-nashrlar imkoniyatlaridan keng foydalanildi. Tuman va shaharlardagi ko‘rgazmali reklama vositalarida saylovoldi tashviqoti materiallarini joylashtirish uchun siyosiy partiyalarga teng sharoitlar ta’minlandi. Ushbu maqsadlar uchun 1212 ta maxsus konstruksiya va taxtalavhalar, shuningdek 25 ta elektron monitordan foydalanildi, ularda siyosiy partiyalarning 30 soniyalik roliklari yagona blokda translyatsiya qilindi.Siyosiy partiyalar saylovchilar bilan bevosita uchrashuvlarga alohida e’tibor qaratishdi. Saylovoldi tashviqoti davrida 10 mingdan ortiq anna shunday uchrashuvlar o‘tkazildi. Missiyalar a’zolari qayd etishicha, saylovchilar bilan uchrashuvlar ochiqlik va oshkoralik ruhida, batartib, milliy mentalitet va an’analarni hisobga olgan holda o‘tkazildi. Missiyalar vakillari Qoraqalpog‘iston Respublikasida, barcha viloyatlar va Toshkent shahrida kuzatuvni amalga oshirib, 85 ta saylov okrugidagi 707 ta saylov uchastkasiga tashrif buyurishdi. Saylov kuni ovoz berish va ovozlarni sanab chiqish jarayonini 70 mingdan ortiq milliy kuzatuvchilar va siyosiy partiyalarning vakolatli vakillari kuzatib turdi. Missiyalar a’zolari O‘zbekiston ekologik harakati Konferensiyasida ishtirok etib, 15 nafar deputatning Oliy Majlis Qonunchilik 28Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссияси ахборотномаси. 2015, № 1-2 (34-35)-сон.-Б.136. palatasiga O‘zbekiston ekologik harakatidan saylanishi Qonunga muvofiq ekanligini tasdiqladi. ShHT Kuzatuvchilari missiyasi va Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi kuzatuvchilari missiyasi quyidagi xulosalarga keldi: -2014 yil 21 dekabrda bo‘lib o‘tgan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasiga saylov O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, amaldagi saylov qonunchiligi va umume’tirof etilgan xalqaro demo kratik huquqiy normalar talablariga to‘la muvofiq holda o‘tkazildi; -saylov ko‘ppartiyaviylik asosida o‘tdi va raqobatli, shaffof, ochiq bo‘ldi hamda O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining o‘z xohish- irodalarini erkin bildirishlari ta’minlandi29. Saylov to‘g‘risidagi qonunchilikka muvofiq, siyosiy partiyalarga va de- putatlikka nomzodlarga saylovoldi tashviqotini amalga oshirishda, saylovchilar bilan uchrashuvlar o‘tkazishda, saylovoldi dasturlari mazmunmohiyatini saylovchilarga yetkazishda ommaviy axborot vositalaridan foydalanishda teng huquq va imkoniyatlar yaratildi. Oliy Majlis Qonunchilik palatasiga saylov bo‘yicha tuzilgan saylov okruglaridan 127 tasida bitta deputatlik mandati uchun 4 nafardan nomzod, 8 tasida 3 nafardan nomzod kurash olib bordi. Umuman, mamlakatimiz bo‘yicha saylovchilar ro‘yxatiga 20 mil lion 789 ming 572 nafar saylovchining familiyasi kiritilib, saylovda 18 million 490 ming 245 nafar yoki ro‘yxatga kiritilgan saylovchilarning 88,94 foizi qatnashdi. 2014 yil 21 dekabrdagi ovoz berish natijalariga ko‘ra, 113 ta saylov okrugida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatlari saylandi. Shu bilan birga «O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq 21 dekabr kuni O‘zbekiston ekologik harakatining Konferensiyasida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining 15 nafar deputati saylandi. Siyosiy partiyalarning o‘zaro raqobatlashuvi natijasida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasiga saylov bo‘yicha 22 ta saylov okrugida nomzodlarning birortasi ham saylanish uchun zarur 29Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссияси ахборотномаси. 2015, № 1-2 (34-35)-сон.-Б.140. ovozlarni to‘play olmadi. Shu munosabat bilan 2015 yil 4 yanvar kuni ushbu okruglarda takroriy ovoz berish o‘tkazildi. Saylov qonunchiligiga asosan takroriy ovoz berish 22 ta saylov okrugining har birida asosiy saylov natijalariga ko‘ra saylovchilarning eng ko‘p ovozini olgan ikki nafar deputatlikka nomzod bo‘yicha o‘tkazildi. Takroriy ovoz berishda saylovchilar ro‘yxatiga familiyalari kiritilgan 3 million 434 ming 345 nafar saylovchidan 2 million 642 ming 63 nafar saylovchi ishtirok etdi va bu ro‘yxatga kiritilgan saylovchilar umumiy sonining 76,9 foizini tashkil qiladi. Takroriy ovoz berish milliy saylov qonunchiligining barcha qoidalariga muvofiq umume’tirof etilgan xalqaro standartlar asosida ochiq va oshkora o‘tkazildi. Takroriy ovoz berishda siyosiy partiyalarning 5700dan ortiq kuzatuvchilari va vakolatli vakillari ishtirok etdi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatlari saylovi natijalariga ko‘ra, parlament quyi palatasiga 150 nafar deputat, shu jumladan, Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati – O‘zbekiston Liberal-demokratik partiyasidan 52 nafar; O‘zbekiston «Milliy tiklanish» demokratik partiyasidan 36 nafar, O‘zbekiston Xalq demokratik partiyasidan 27 nafar, O‘zbekiston «Adolat» sotsial-demokratik partiyasidan 20 nafar deputat saylandi. 15 nafar deputat O‘zbekiston ekologik harakatining vakil laridir. Saylangan deputatlarning 24 nafari yoki 16 foizi xotin-qizlardan iborat bo‘ldi. Saylangan 150 nafar deputatdan 40 nafari yoki 27 foizi ilgari Qonunchilik palatasi deputati bo‘lgan. Bu saylangan deputatlarning nafaqat o‘z saylovchilarining ishonchiga sazovor bo‘lganligidan, qolaversa, parlament quyi palatasining professional faoliyatida ularning hayotiy tajribasi va qonun ijodkorligi amaliy ko‘nikmalaridan yanada samarali foydalanish imkonini beradi. Quyi palata tarkibida jamiyatning deyarli barcha qatlamlari vakillari bo‘lishiga erishili. Saylov jarayoni ochiqligi va oshkoraligini ta’minlashga ko‘p jihatdan ommaviy axborot vositalari, mahalliy va xorijiy kuzatuvchilarning faoliyati katta omil bo‘lib xizmat qildi. Saylov jarayonini 550 dan ortiq milliy va 120 dan ziyod xorijiy ommaviy axborot vositalari, shu jumladan, 180 dan ortiq internet-nashrlar yoritib bordi. Saylovga tayyorgarlik ko‘rish va uni o‘tkazish bilan bog‘liq 9 mingdan ortiq materiallar e’lon qilindi. Saylovni kuzatishda 5 ta xalqaro tashkilot – Yevropa xavfsizlik va hamkorlik tashkilotining Demokratik institutlar va inson huquqlari bo‘yicha byurosi, Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi, Shanxay hamkorlik tashkiloti, Butunjahon saylov organlari assotsiatsiyasi va Islom hamkorligi tashkilotidan hamda 52 ta davlatdan 340 dan ortiq kuzatuvchilar, shuningdek, siyosiy partiyalarning 70 mingdan ziyod kuzatuvchilari va vakolatli vakillari ishtirok etdi. Saylovlarning demokratik prinsiplar asosida o‘tkazilishi ushbu jarayonda qonun hujjatlariga amal qilinishi barcha bo‘g‘indagi saylov komissiyalarining uyushqoqlik bilan aniq bajargan, mustaqillik, qonuniylik, kollegiallik, oshkoralik va adolatlilik tamoyillariga asoslangan faoliyati orqali ta’minlandi30. 2016 yil 2 sentyabrda 2015 yilning mart oyida Prezident etib saylangan I.A.Karimovning vafot etishi munosabati bilan Markaziy saylov komissiyasi (MSK) 2016 yil 4 dekabrni Prezident saylovi kuni, deb e’lon qildi. Barcha siyosiy partiyalar saylovga o‘z nomzodlarini ilgari surdi: O‘zbekiston «Milliy tiklanish» demokratik partiyasidan S. Otamuratovni, Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati – O‘zbekiston Liberal-demokratik partiyasi-dan Sh. Mirziyoevni, O‘zbekiston Xalq demokratik partiyasidan X. Ketmonovni, O‘zbekiston «Adolat» sotsial-demokratik partiyasidan N. Umarovni O‘zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodlar sifatida ro‘yxatga olindi. 14 ta saylov okrugida 9382 ta saylov uchastkasi, shu jumladan O‘zbekiston Respublikasining diplomatik vakolatxonalari huzurida 44 ta uchastka tashkil etildi. Okrug saylov komissiyalari tomonidan uchastka saylov komissiyalarining tarkiblari shakllantirildi, ularning faoliyatiga 98 mingdan ziyod kishilar jalb qilindi. Saylovlar amaliyotida birinchi marotaba 2016 yil 30 noyabridan 5 dekabrgacha «Press-klub: Saylov – 2016» ochildi. Mazkur Prezident saylovida Markaziy saylov komissiyasi tomonidan akkreditatsiya qilingan 5 ta xalqaro tashkilot – Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkilotining Demokratik institutlar va inson huquqlari bo‘yicha byurosi, Mustaqil 30Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссияси ахборотномаси. 2015, № 1-2 (34-35)-сон.-Б.167-169. davlatlar hamdo‘stligi, Shanxay hamkorlik tashkiloti, Butunjahon saylov organlari assotsiatsiyasi va Islom hamkorlik tashkilotidan hamda 46 ta davlatdan 600 nafarga yaqin kuzatuvchilar ishtirok etdi. Xususan, saylovchilar ro‘yxatiga kiritilgan 20 million 461 ming 805 nafar saylovchining 17 million 951 ming 667 nafari ovoz berishda ishtirok etdi. Bu saylovchilar umumiy sonining 87,73 foizini tashkil etadi31. 2016 yil 4 dekabrda o‘tkazilgan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi natijalariga ko‘ra, Sarvar Sadullaevich Otamuratovni yoqlab 421 ming 55 nafar saylovchi yoki ovoz berishda ishtirok etgan saylovchilar umumiy sonining 2,35 foizi ovoz berdi, Shavkat Miromonovich Mirziyoevni yoqlab 15 million 906 ming 724 nafar saylovchi yoki ovoz berishda ishtirok etgan saylovchilar umumiy sonining 88,61 foizi ovoz berdi, Xatamjon Abduraxmonovich Ketmonovni yoqlab 669 ming 187 nafar saylovchi yoki 3,73 foizi, Narimon Majitovich Umarovni yoqlab 619 ming 972 nafar saylovchi yoki 3,46 foiz saylovchilar ovoz berdi. Saylov natijalariga asosan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovida Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati – O‘zbekiston Liberal-demokratik partiyasidan nomzod Shavkat Miromonovich Mirziyoev g‘olib chiqdi. Mazkur saylovning ochiqligi va oshkoraligini ta’minlashda ommaviy axborot vositalari nihoyatda muhim o‘rin tutadi. Prezident saylovini 615 milliy va 272 xorijiy ommaviy axborot vositalari, shu jumladan 315 ta xorijiy va milliy internet nashrlari yoritib bordi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovini yoritish bo‘yicha Respublika matbuot markazi va okrug saylov komissiyalarining matbuot markazlari tomonidan mamlakatimiz va chet elning 1 ming 400 nafardan ortiq jurnalistlari ishtirokida saylov kampaniyasining muhim bosqichlariga bag‘ishlangan 180 ta matbuot anjumani va onlayn brifinglar o‘tkazildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti sayloviga tayyorgarlik ko‘rish va uni o‘tkazish bilan bog‘liq 22 ming 700 dan ziyod maqola va axborot materiallari e’lon qilindi, ko‘rsatuv hamda eshittirishlar efirga uzatildi32. 31Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссияси ахборотномаси.2017,№ 1-2 (44-45)-сон.Б.172-176. 32Ўша жойда.-Б.185-186. Prezidentlikka saylovlar yakunlari shuni ko‘rsatdiki, mamlakatda demokratik qadriyatlar taboro jamiyat hayotiga singib bormoqda, fuqarolar dunyoqarashi va ularning ijtimoiy-siyosiy jarayonlardagi ishtiroki mazmuni tubdan o‘zgarmoqda. Bu holatni quyidagi misollar tasdiqlashi mumkin: bu saylovda birinchi marta Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti O‘zbekistondagi saylovlarda to‘la miqyosli kuzatish jarayonini amalga oshirdi; mamlaktimizdagi 2015 yildagi saylovda 43 davlatdan va beshta xalqaro tashkilotdan 299 ta kuzatuvchi ishtirok etgan bo‘lsa, bu soylovda 46 davlat va beshta xalqaro tashkilotdan 600 ta kuzatuvchi ishtirok etdi; bu kuzatuvchilarning aksariyati mamlakatda bo‘lib o‘tgan saylov kampaniyasini ijobiy baholadi; saylovchilar va siyosiy partiyalar faolligini birmuncha oshganligi sezildi va hokazo. Albatta, saylovchilarning nomzodlarga turli darajada va keskin farqlangan holda ovoz berishiga quyidagi jihatlar ta’sir etdi: xalq o‘zining azaliy va an’anaviy mentelitetidan kelib chiqib nomzodlarning xalq farovonligi va yurt obodonchiligidagi shaxsiy ishtiroklari, davlat hokimiyatini boshqarish tajribasi va yetakchilik xususiyatlari, saylovchilar bilan muloqotlar olib borish mahorati, saylov oldi va’dalarini amalga oshirish uchun nechog‘liq insoniy va boshqa resurslarga ega ekanligi kabi omillar muhim rol o‘ynadi yoki saylov natijalarini hal etdi. Saylovda ovoz berganlarning 88,61 foizini olishga erishgan Shavkat Miromonovich Mirziyoev yuksak g‘oliblik darajasini egallaganligi fikrimizga dalildir. Prezident Sh.M.Mirziyoev saylovgacha bo‘lgan qisqa davr - besh oy ichida amalga oshirilgan xalqchil va rivojlanish jarayonlari tufayli mamlakatda fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat qurishning qator asoslarini yaratish islohotlari benihoya avj oldi. Yangi saylangan davlat rahbarining yetakchilik va boshqaruv qobiliyati, yechimini kutayotgan muammolarni tezlik bilan ilg‘ab olish hissiyotining kuchli ekanligi, uzoq yillardan buyon xalqning nazaridan tushmay kelayotganligi kabi ijobiy sifatlarining yanada yaqqolroq namoyon bo‘lganligi uning xalq mehrini qozonishiga sabab bo‘ldi. Uning qisqa muddatli ish faoliyatida kadrlarni o‘rniga qo‘yish masalasidagi adolat prinsiplarini tiklanish davrini boshlanishi, tadbirkorlar va fermerlar uchun faoliyat erkinliklari va huquqiy asoslarini rivojlantirilishi, xalq bilan muloqot qilishning zamonaviy demokratik turiga o‘tishi (Bosh vazir virtual saytining ochilishi), atrofdagi davlatlar bilan iliq munosabatlarning boshlanishi, davlat hokimiyatini boshqaruv funksiyasiga nisbatan uning xalqqa xizmat qilish vazifasini ustuvorligini masalasini ilgari surish, jahondagi qudratli va rivojlangan mamlakatlar rahbarlarining umidli fikr-mulohazalar yo‘llashi, mamlakatda hokimiyat almashuvining hech bir ijtimoiy-siyosiy larzalarsiz, silliq va yumshoq jarayonlar asosida amalga oshirilishi kabi omillarning paydo bo‘lishi saylovchilar uchun muhim ahamiyat kasb etdi. Albatta, bu jarayonlar saylangan mamlakat rahbarining ilgari hech kim bilmagan yangi qirralarini ochdi, uning g‘ayrat-shijoatga to‘lgan, yurt uchun fidoyi inson ekanligini yanada ko‘proq namoyon bo‘ldi. Uning uzoq yillar davomida xalqningt sinchkov sinovidan o‘tganligi ham saylovlar natijalariga kuchli ta’sir etdi. Chunki, mustaqillikning yarmidan ko‘proq davri ichida u boshchilik qilgan hukumat ulkan o‘zgarishlarni amalga oshirdi: barcha qonunlar ijrosi va davlat qarorlari bekamu ko‘st tarzda hayotda amaliyotini topdi. O‘zbekistonda saylov tizimini adolat prinsipalari asosida rivojlanishida 26 yil davomida xalq deputatlari kengashisiz faoliyat yuritgan Toshkent shahrining 11 tumanida Prezident Sh.M.Mirziyoevning tashabbusi bilan mazkur tumanlar xalq deputatlari kengashlari tashkil etilib, ularga deputatlar saylash kuni e’lon qilindi. Toshkent shahar xalq deputatlari tuman Kengashlari saylovida 1,267 million kishi ishtirok etdi. 81,2 foiz saylovchi ovoz berdi. Tashkil etilgan barcha 330 saylov okruglaridagi deputatlarning hammasi saylov kuni – 2017 yil 24 dekabrda saylandi. Saylovda Toshkent shahrida ro‘yxatga olingan 1 mln. 560 mingdan ziyod saylovchilarning 1 mln. 267 mingdan ortiqrog‘i ishtirok etdi. Bu saylovchilar umumiy sonining 81,2 foizini tashkil etadi. Toshkent shahar xalq deputatlari tuman Kengashlariga Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati - O‘zbekiston Liberal-demokratik partiyasidan 137, O‘zbekiston «Milliy tiklanish» demokratik partiyasidan 54, O‘zbekiston Xalq demokratik partiyasidan 49, O‘zbekiston «Adolat» sotsial-demokratik partiyasidan 37, shuningdek, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlaridan 53 nafar fuqaro deputat etib saylandi. Saylangan 330 deputatning 254 nafarini erkaklar, 76 nafarini ayollar tashkil etadi. 20 nafar deputat 30 yoshgacha bo‘lgan yoshlardir. Deputatlarning 87 nafari iqtisodchi, 34 nafari huquqshunos, 61 nafari pedagog, 43 nafari shifokor, 55 nafari muhandis va 50 nafari boshqa kasb egalaridir33. Ko‘rinib turibdiki, O‘zbekistonda saylovlar keyingi o‘n yillikda fuqarolik jamiyati instituti sifatida rivojdandi. Davlat hokimiyati organlarini shakllantirishda fuqarolarning xohish-istagini e’tiborga olish, mansabdorlar yoki xalq deputatlarini saylashda fuqarolarning tanlash huquqini mavjudligi demokratik davlatning eng asosiy belgilaridan biridir. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida “siyosiy tizimni rivojlantirish, davlat va jamiyat hayotida siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish, ular o‘rtasida sog‘lom raqobat muhitini shakllantirish” vazifasini qo‘yilishi albatta saylovlar tizimini yanada demokratlashuvini taqozo etadi. Zero, saylovlar fuqarolarning vaqti-vaqti bilan davlat hokimiyati organlaridan roziligini aniqlash, hokimiyat boshqaruv organlarining xalq oldida mas’ulligini his qilish kabi demokratik qadriyatlarni rivojlantirish omili sifatida ham fuqarolik jamiyatini shakllanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Boshqacha aytganda, demokratik saylovlar inson huquqlarining amalda namoyon bo‘lishi shakllaidan biri hisoblanadi. Saylovda ishtirok etgan har bir fuqaro o‘zini davlatga va jamiyatga dahldorligini his etadi, siyosiy jarayonlarga ta’sir eta olishi unga g‘urur bag‘ishlaydi. Nazorat savollari: 1.“Demokratik saylov” deganda nimani tushunasiz? 2.Saylovlarning qanday turlari mavjud? 4.Saylovlar qanday demokratik prinsiplarga amal qiladi? 5.O‘zbekistonda demokratik saylovlarning rivojlanishi to‘g‘risida nima deya olasiz? 6.O‘zbekistonda demokratik saylovlar o‘tkazish amaliyotida qanday tub o‘zgarishlar yuz berdi? 33Тошкентдаги сайловнинг якуний натижалари эълон қилинди. 9 январь 2018.//https://www.gazeta.uz/uz/2018 /01/09/saylov.