GEOGRAFIK BASHORAT Reja: 1. Geografik bashorat haqida tushuncha 2. Bashorat usullari 3. Sayyoraviy, mintaqaviy va mahalliy geografik bashoratlar 4. O’zbekiston tabiat komplekslarining o’zgarishlarini bashoratlash Ushbu mavzuda quyidagi mavzular bilan tanishasiz: bashorat, bashoratlash, geografik bashorat, geografik bashoratlash, bashorat usullari, sayyoraviy, mintaqaviy va mahalliy geografik bashoratlar. Inson mehnat faoliyati bilan shug’ullanar ekan, tabiiy sharoitning shu kundagi holati bilnagina emas, balki kelajakda ro’y beradigan turli o’zgarishlar bilan ham qiziqadi. Binobarin, tabiiy sharoit o’zgarishini inson manfaatlari nuqtayi nazaridan oldindan bashorat qilish va chuqur tahlil qilish katta ahamiyatga ega. Ushbu bo’lim bayonida siz geografik bashorat, uning usullari, turlari hamda O’zbekiston tabiat komplekslarining o’zgarishini bashoratlashga doir mavzular bilan tanishasiz. 1. Geografik bashorat haqida tushuncha Geografik qobiqning kelajakdagi holatini oldindan ko’ra bilish, fan-texnika inqilobi sharoitida insonning tabiiy muhitga ta’siri va uning oqibatlarini oldindan ilmiy asosda ayta olish va asoslab berish zamonaviy geografiya fani oldinda turgan muhim muammolardan biri hisoblanadi. Fanda biror hodisa yoki biron-bir obyekt holatining p’zgarishini oldindan ko’ra bilish va ayta olish bashorat deb ataladi. Hozirgi paytda geografiyada bashoratlash va bashorat tushunchalari mavjud. Bashoratlash – o’rganilayotgan borliq (obyekt) holatining o’zgarishi haqida ma’lumotlar yig’ish yoki olish jarayonidir. Bashorat esa bashoratlash bo’yicha tadqiqotlarning natijasidir. Umuman bashorat deganda o’rganilayotgan borliq yoki hodisaning kelajakdagi holati va tavsifi tushuniladi. Geografik bashoratlash tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy muhitning rivojlanishi va o’zgarishi haqida ma’lumotlar olish va to’plash jarayonidir. Geografik bashorat deb, tabiiy muhit va hududiy ishlab chiqarish tizimlarining o’zgarishidagi asosiy yo’nalishlarni ilmiy jihatdan oldindan asoslab berishga aytiladi. So’nggi vaqtda ilmiy-texnik jadallashtirish jarayoni tufayli bashoratlash bo’yicha ilmiy izlanishlar juda tezlik bilan rivojlana boshladi. Ilmiy g’oyalarni amaliyotda qo’llash muddatlari keskin qisqarishi munosabati bilan tabiiy muhitga bo’lgan bosim kuchayib ketdi. Natijada tabiiy muhitning aks ta’siri muddatlari ham keskin qisqara boshladi. Tabiiy muhitning inson ta’siriga ko’pincha salbiy ko’rinishga ega bo’la boshladi. Shuning uchun hozirgi paytda noxush hodisalarni oldindan ko’ra bilish muhim ahamiyatga ega bo’lmoqda. Insonning tabiatga ta’siri oqibatlarini oldindan ko’ra bilmaslik va ularni oldindan ayta olmaslik sayyoraviy, mintaqaviy va mahalliy ekologik muammolarning kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Orol dengizi muammosi bunga misol bo’lishi mumkin (25-26-rasmlar). Geografik bashoratlar bir necha variantlarda amalga oshiriladi. Masalan, Sibir daryolari oqimining bir qismini O’rta Osiyo va Qozog’istonga burish loyihasini amalga oshirish va uning ekologik oqibati bir necha variantda ishlab chiqilgan. Ulardan avvaliga 5-6, keyinchalik esa maqbul varianti tanlab olindi va mazkur variant asosida barcha hisob-kitob ishlari bajarildi. Geografik bashoratlar turli muddatlarga tuziladi. Shuning uchun bashoratlar muddatiga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi: operativ bashorat bir oy muddatga, qisqa muddatli bashorat 1 oydan 1 yilgacha, o’rta muddatli bashorat 1 yildan 5 yilgacha, uzoq muddatli bashoratlar 15 yildan ko’proq muddatga ishlab chiqiladi. Tabiiy geografik bashoratni amalga oshirish uchun tabiat komplekslari komponentlarining bashoratli xossalarini aniqlab olish lozim bo’ladi. Ma’lum joyning relyefi, tog’ jinslari, tuproqlari, suvlari, o’simligi va hayvonot dunyosi o’ziga xos xususiyatlariga ega bo’ladi. Bu xususiyatlar haqidagi ma’lumotlar tabiiy geografik bashoratlarda ishlatiladi. Tabiiy komplekslar komponentlarining tabiiy muhit ifloslanishini kamaytirish xususiyatlari quyidagilardan iborat: 1. Relyef. Botiqlar texnogen mahsulotlarini (chiqindilarni) to’plovchidir. Balandliklar esa ularni tarqatib yuboruvchidir. Yonbag’irlar qiyaligi ularning parchalanish darajasi, zichligi, yer osti suvlarining harakatiga ijobiy yoki salbiy ta’sir qilishi mumkin. 2. Tog’ jinslari. Suv o’tkazadigan, suv ot’kazmaydigan jinslar, ularning qalinligi tabiiy muhitga ta’sir ko’rsatadi. 3. Suvlar. Ularning erigan organik moddalarning miqdori, yillik oqim miqdori, oqim tezligi muhim ahamiyatga ega. Oqim tezligi qancha yuqori bo’lsa, ifloslovchi moddalar shuncha tez olib ketiladi. Suvdagi organik moddalar og’ir metallarning eruvchanligi tezlashtiradi. 4. Tuproqlar. Oksidlanish-qaytarilish, kislotali-ishqorli sharoiti. Ular tuoroqni ifloslovchi moddalardan o’z-o’zini tozalash qobiliyatini belgilab beradi. 5. O’simliklar. Ifloslovchi moddalarni yutadigan o’simliklar turlari. Mazkur xususiyatlar asosida tabiiy muhitning o’zgarishini oldindan aytib berish mumkin. 3-jadval O’rta Osiyo bo’yicha suv olish Yer osti suvlari Qaytarma suvlar Mintaqada sug’orishga sarflangan suvlar Sanoat va kommunal xo’jalik uchun sarflanadigan suvlar 117,7 11,4 6 108,4 9,3 17- rasm. Orol dengizi havzasi bo’yicha o’rtacha suv olish va suv resurslaridan foydalanish tarkibi Основной Основной ОсновнойОсновной ОсновнойОсновной Основной Основной 18-rasm. Orol dengizi qirg’oq chiziqlari Agar yer yuzida o’rtac ha harorat 3-4 0 C ga ko’tarilsa, iqlim mintaqalari yuzlab kilometrga surilishi, dehqonchilik chegaralari shimolga kirib borishi va juda katta maydondagi doimiy muzliklar erib ketishi mumkin. Shimoliy muz okeanini qoplagan muzlar yozda erib ketib, kemalar bemalol suzib yurishi mumkin. Ikkinchi tomondan esa, Moskva va uning yon atrofidagi shaharlar iqlimi Kavkaz ortining hozirgi iqlimiga o’xshab qolar edi. Afrikadagi ekvatorial zona shimolga surilib, Sahroi Kabirni egallashi mumkin. Antarktida va Grenlandiya muzliklari erib ketib, natijada Dunyo okeani sathi 66-metrga ko’tarilgan bolar edi. Buning natijasinda esa hozirda insiniyat yashab turgan 25% qirh’oqlar suv ostida qolar edi. BMT ekspertlarining ilmiy bashoratlariga ko’ra yer yuzi aholisi 2010-yilda 7-mlrd, 2025-yilda esa 8.5-mlrd kishiga, 2040-yilga borib, 10-mlrd kishiga yetadi. 2. Bashorat usullari Geografik bashoratlashda turli xil usullardan foydalaniladi. Qanday usullardan foydalanish bashoratning maqsadi va muddatiga bog’liq bo’ladi. Qisqa muddatli geografik bashoratlarda landshaft-indikatsiya usuli, uzoq muddatli geografik bashoratlarni amalga oshirishda geografik o’xshatish va ekstrapolyatsiya usuli qo’llaniladi. Bundan tashqari juda ko’p hollarda tizimlararo tahlil usulidan keng foydalaniladi. Landshaft-indikatsiya usuli. Mazkur usulning mazmuni shundan iboratki, landshaftning bevosita ko’rinib turadigan komponentlari (o’simlik, tuproq, relyef va boshqalar) xususiyatlarini o’rganish orqali kuzatib bo’lmaydigan komponentlarning holatini o’rganish mumkin. Masalan, o’simlik turini aniqlash va holatini o’rganish orqali boshqa komponentlar haqida ma’lumotlarga ega bo’lish mumkin. Agar cho’lda yantoq o’simligi keng tarqalgan bo’lsa, yer osti suvlari 5-10 m chuqurlikda, agar qamish o’sayotgan joy bo’lsa, yer osti suvlari 1.5-2 m chuqurlikda ekanligi va tuproqlar o’rtacha sho’rlanganligi haqida xulosa chiqariladi. Shunday qilib, dala sharoiitida landshaftlar o’rganilayotganda o’simlik, tuproq va relyefning xususiyatlariga e’tibor berilsa, boshqa komponentlar to’g’risida, ya’ni qaysi o’simlik qoplami keyinchalik eng ko’p tarqalishini ham bashorat qilish mumkin. Geografik o’xshatish usuli. Bu usulda biror hududda bo’lgan o’zgarishlarni o’rganish asosida xuddi shunday o’zgarishlar boshqa shunga o’xshash hududlarda ham sodir bo’lishi mumkunligi bashorat qilinadi. O’xshatish usulini qo’llashning asosiy shartlaridan biri o’xshatish o’lchamlarining mos kelishidir. O’xshatish o’lchamlari quyidagilarni o’z ichiga oladi : 1. Relyef sharoitining o’xshashligi. Bunda ikkala hudud ham bir xil relyef shaklida joylashgan bo’lishi lozim (daryo vodiysi, tekislik, botiq, yonbag’ir, balandlik) ; 2. Tog’ jinslari va ular xossalarining o’xshashligi. Ikkala hudud ham deyarli bir hil xossaga (suv o’tkazadigan, suv o’tkazmaydigan, yoriqsiz, yoriqli, gilli, qumli, qoyali), bir xil genezisga ega (cho’kindi, metamorfik, magmatic) tog’ jinslaridan iborat bo’lishi lozim ; 3. Tuproqlari va ularning qalinligi, xossalari bir xil bo’lishi lozim (masalan, to’q bo’z tuproqlar) ; 4. O’simlik qoplamining o’xshashligi ; 5. Hayvonot duyosining o’xshashligi ; 6. Insonning tabiatga ta’sirining o’xshashligi (suv ombori, kon, shahar, ekinzorlar, bog’lar, ta’g’onlar, yo’llar, kanallar va h.k.) Ushbu usul ko’proq aniq bir muhandislik inshoatlirining tabiatga ta’sirini bashoratlashda qo’llaniladi. Masalan, tekislikda avval qazilgan foydali qazilma konining tabiiy muhitga ko’rsatgan ta’sirini tahlil qilish bilan huddi shunday sharoitdagi boshqa joyda qazib olinayotgan foydali qazilma konining tbiiy muhitga ta’sirini bashoratlashda o’xshatish usulini qo’llash mumkin. Ekstrapolyatsiya usuli. Mazkur usulning mohiyati o’zgarish yo’nalishini kelajakka nisbatan ekstrapolyatsiya qilishdan iborat. Ushbu usul tabiat komplekslarining holatiga mavjud bo’lgan o’zgarishlar yo’nalishini o’rganish orqali, bu o’zgarishlar kelajakda ham davom etadi, degan xulosa chiqarishga asoslangan. Masalan, Niagara sharsharasi ohaktoshlarni yemirib, Eri ko’li tomon asta-sekin chekinmoqda. Bu jarayon davim etaversa, Niagara sharsharasi yo’q bo’lib ketishi mumkin. Bunday jarayonning oldini olish bo’yicha chora-tadbirlar tizimi ishlab chiqilishi lozim. Tizimlararo tahlil usuli. Mazkur usulning asosiy mihiyati shundan iboratki, bir tizim holatining tahlili asosida boshqa tizimning holati bashorat qilinadi. Masalan, har 11-yilda quyoshdagi dog’lar sonining ko’payishi asosida Yerdagi qator nohush hodisalarning ro’y berishi oldindan aytib beriladi. Eng havfli qor ko’chkilari, sellar, qurg’oqcilik, toshqinlar va boshqa noxush hodisalar Quyosh faolligining 11-yillik davriyligi bilan bog’langan. 3. Sayyoraviy, mintaqaviy va mahalliy geografik bashoratlar Geografik bashoratlar jahon, mintaqa va mahalliy miqyoslarda olib boriladi. Sayyoraviy bashoratlar. Ular yer rivojlanishining evolutsion yo’nalishlarini o’rganishga asoslangan. Umumdayyoraviy geografik bashoratlarning asosiy maqsadi insoniyatning kelajakdagi va Yerni saqlab qolishga qaratilgan muamolarini oldindan bashorat qilishdir. Shuning uchun ham mutaxassis va olimlarning ko’ochiliga hozirgi paytda butun dunyo miqyosida kelajakda kutilayotgan turli noxush hodisalarni bashorat qilish bilan shug’ullanadi. Atmosfera havosining ifloslanishi, ozon qoplamining yupqalanishi, “issiqxona samarasi”ning vujudga kelishi, cho’llashish jarayoni, gidrosferaning ifloslanishi va toza ichimlik suvi muammosi shular jumlasidandir. Insoniyatning kelajatdagi hayoti yuqoridagi muammolarining qanday bashorat qilinishiga bog’liq. Umumsayyoraviy bashoratlar ma’lum bir hududga bog’lanmagan bo’ladi (19- rasm) Mintaqaviy bashorat. Mintaqaviy bashorat deb hududiy jihatdan chegaralangan tabiiy komplekslarining kelajakdagi o’zgarishini oldindan asoslab berishga aytiladi. Jahonning xo’jaligi yuksak darajada rivojlangan qismlarida jamiyat bilan tabiat o’rtasidagi munosabatlar o’ta keskinlashdi. Buning oqibatida turli hil ekologik muammolar yuzaga keladi, natijada ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar murakkablashib ketishi mumkin. Mazkur mintaqalarga O’rta dengiz, Boltiq, Shimoliy, Qora dengiz, Meksika, Fors qoltiqlari va boshqa joylar kiradi. Ushbu joylarda neft tashilishi, daryolar orqali turli xil zararli moddalarning oqib kelishi, turli sanoat chiqindilarning