Ilmiybaza.uz SEL OQIMLARINING MIQDORIY QIYMATLARINI ANIQLASH Reja: 1. Sel oqimining zichligi va uni hisoblash. 2. Sellarning oqim tezligini hisoblash. 3. Sel oqimining hajmini hisoblash usullari. Tayanch so‘z va iboralar: Tog‘oldi va adir xududi,sel oqimi,to‘g‘onlar, agromeliorativ tadbirlar, sel yotqiziqlari,sel toshqinlari, ximoyalash inshootlari, arkali inshootlar, qattiq oqim, gidrometrik o‘lchash, granulametrik tarkib, gidrologik taxlil, morfometrik stvor, tog‘ jinslari, topografik tasvir, fizgeografik ma’lumotlar. Hajm og‘irligi bilan belgilanuvchi sel oqimining zichligi (𝜌𝑐), sel oqimining inshootga statik va dinamik ta’sirini o‘rganishda hamda boshqa loyihalash ishlaridagi hisoblashlarda zarur hisoblanadi. Hozirgi kunda sel oqimini aniqlashning bevosita va analitik usullari mavjud bo‘lib, bu yo‘nalishlar yuqorida qayd etganimizdek, qo‘shimcha og‘ir mehnatli dala-o‘lchash ishlarini talab etadi. Sel oqimining zichligining analitik ko‘rinishi quyidagi ifodaga ega: 𝝆𝒄 = 𝝆𝑩 + 𝑺𝒄(𝝆𝑻−𝝆𝑩) bu yerda 𝜌𝐵 - suvning zichligi; 𝜌𝑇- selning qattiq oqiziqlarining zichligi; 𝑆𝑐- sel oqimidagi qattiq materiallarning konsentratsiya hajmi. Bu tenglamadagi 𝑆𝑐 miqdori quyidagicha aniqlanadi: 𝑺𝒄= 𝑾𝑻/𝑾𝒄 Ilmiybaza.uz Tahlillar seldagi qattiq oqimning konsentratsiya koeffitsienti 𝑆𝑐 ham sel havzasining maydoni bilan yetarlicha bog‘langanligini ko‘rsatdi. Sel toshqinlari kuzatilayotgan vaqtda uning tezligini o‘lchash, qayd etish murakkab gidrometrik ishlar qatoriga kiradi. Shuning uchun sel oqimining tezligi shu kunga qadar analitik tenglamalar yordamida aniqlanib kelinadi. Yo‘riqnoma bo‘yicha sel oqimining harakat tezligini aniqlashda quyidagi tenglamani qo‘llash taklif etilgan: 𝑽 = 𝟏, 𝟒𝟒√𝒉𝒄𝒑√𝑱𝒗√𝑾𝒐𝒎𝒑 bu yerda 𝒉𝒄𝒑 — oqimning o‘rtacha chuqurligi; 𝑱𝒗, - o‘zanning o‘rtacha qiyaligi; 𝑾𝒐𝒎𝒑 - sel massasining oquvchanlik koeffitsienti. Manbalarda ko‘rsatilishicha ushbu tenglamalar bilan hisoblangan tezlik miqdorlari haqiqiy tezlikka va ayrim hollarda katta xatoliklarga olib kelishi aniqlangan. O‘zbekiston daryolariga moslangan sel oqimining maksimal sarfi tezligini aniqlashda eng to‘liq va hozirda eng mukammal, deb ta’rif etilgan Yu.M. Denisov tenglamasini keltiramiz: 𝑽𝒄 = 𝒃𝒗 [(𝟏 − 𝜶𝟏)𝟐 (𝑸𝑴𝑪𝑱 𝒏𝟐 )] 𝒌 bu yerda 𝒃𝒗 - proporsionallik koeffitsienti, 𝜶𝟏 - maksimal seldagi qattiq tarkibning nisbiy hajmi; n - g‘adir-budirlik koeffitsienti, k – daraja ko‘rsatkichi. Sel oqimining hajmini 𝑊𝑠𝑒𝑙 aniqlashda bir qator hisoblash usullari amaliyotga tadbiq qilingan. Ushbu u yoki bu usullarni qo‘llash gidrometrik, gidrometeorologik, va boshqa dala sharoitida o‘lchangan sellarning mavjud tavsiflariga asoslangan. 𝑾𝐬𝐞𝐥 = 𝝍𝑾𝒔𝒖𝒗 𝑾𝐬𝐞𝐥 = 𝑺𝑾𝐪𝐚𝐭 Ilmiybaza.uz Bu yerda: 𝝍 - selning to‘yinish koeffitsienti; 𝑾𝒔𝒖𝒗 va 𝑾𝐪𝐚𝐭 - mos ravishda cel oqimining suyuq va qattiq oqim hajmi; Ѕ havzaning fizgeografik xususiyatlariga bog‘liq bo‘lgan selning qattiq oqiziqlarining konsentratsiya koeffitsienti. Selning qattiq hajmi 𝑊qat kuzatilgan sellar yotqiziqlarini dala sharoitida geodezik tasvirga olish yoki empirik ifodalar, suyuq hajmi 𝑊𝑠𝑢𝑣 turli tenglamalar bilan hisoblab topiladi. Yuqoridagi ifodadagi selning konsentratsiya koeffitsientini (S) aniqlashda bizga ma’lum bo‘lgan adabiyotlarda bir qator hisoblash tenglamalari mavjud bo‘lganligi sababli ularni aniqlashda katta hajmdagi dala o‘lchash ishlari talab etiladi. Sellarning hajmini hisoblashda foydalanish uchun tog‘oldi daryolar va adir soylarida o‘lchangan dala natijalari bo‘yicha tavsiya etilgan sellarning to‘yinish koeffitsientini keltiramiz (10.1-jadval). Turli havza maydonlari uchun taklif etilgan selning to‘yinish koeffitsientlar. 10.1-jadval T/r Hududlar Havza maydoni, km2 Delning to’yinish koeffitsiyenti 1 Adir soylari 0,01÷1,0 1,30 2 Adir va tog’oldi soylar 1,0÷10 1,36 3 Tog’oldi daryolar 10÷50 1,18 5 Tog’oldi daryolar 50÷200 1,16 Respublikamizning loyihalash korxonalarida ushbu tenglama bilan bir qatorda adir hududlari uchun mualliflar tomonidan taklif etilgan ishlanma ham qo‘llanilib kelinmoqda. Shu bilan birga A.F. Shahidov tomonidan O‘zbekiston hududi uchun taklif etilgan yomg‘ir toshqinlarini hajmini hisoblash tenglamasi ham mavjud: Turli havza maydonlari uchun taklif etilgan selning to‘yinish koeffitsientlari. Ilmiybaza.uz 𝑾𝒔𝒖𝒗 = 𝟔𝟎𝟎𝟎𝟎 𝑭𝜶𝝋𝒂𝒄 √𝑲𝒕 Ushbu tenglama yomg‘irlarning bir soatli jadalligi (𝒂𝒄) chiqilgan bo‘lib, hisoblashlarning natijalari haqiqiy miqdorlar bilan solishtirilmagan va aniqligi muallif tomonidan baholanmagan. Sel oqimining maksimal sarfini hisoblash va uni oldindan aytib berish gidrologiyada eng murakkab va shu bilan birga, inshootlarni loyihalashda eng muhim amaliy masalalardan hisoblanadi sel oqimining maksimal sarfini hisoblashlarda qator nazariy va empirik usullari mavjud. Jumladan, I.F. Goroshkov bo‘yichamaksimal sel sarfini hisoblashda dala o‘lchash ishlariga asoslangan quyidagi ko‘rinishdagi bog‘lanishlar orqali hisoblanib keligan: Qms = w vs bu yerda w – oqim kesimining maydoni m3, vs – eng yuqori oqim sathidagi o‘rtacha tezlik. Nazorat savollari: 1. Sel oqimlarining qanday ko‘rsatkichlarini bilasiz? 2. Sel oqimini aniqlashning qanday usullari mavjud? 3. Sel oqimining zichligining analitik ko‘rinishi qanday aniqlanadi? 4. Sel oqimidagi qattiq materiallarningkonsentratsiya xajmi sel xavzalarining maydonlari bilan qanday bog‘liqlik mavjud? 5. Sel oqimining tezligi qanday aniqlanadi? 6. Sel oqimining xajmini xisoblashni qanday usullari mavjud? 7. Avtomobil yo‘llari va yo‘l inshootlarini sel toshqinlaridan ximoyalashning qanday usullari mavjud?