SEL OQIMLARINING MIQDORIY QIYMATLARINI ANIQLASH (Sel oqimining zichligi va uni hisoblash, Sel oqimining hajmini hisoblash usullari)

Yuklangan vaqt

2024-04-28

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

4

Faytl hajmi

30,4 KB


Ilmiybaza.uz SEL OQIMLARINING MIQDORIY QIYMATLARINI ANIQLASH Reja: 1. Sel oqimining zichligi va uni hisoblash. 2. Sellarning oqim tezligini hisoblash. 3. Sel oqimining hajmini hisoblash usullari. Tayanch so‘z va iboralar: Tog‘oldi va adir xududi,sel oqimi,to‘g‘onlar, agromeliorativ tadbirlar, sel yotqiziqlari,sel toshqinlari, ximoyalash inshootlari, arkali inshootlar, qattiq oqim, gidrometrik o‘lchash, granulametrik tarkib, gidrologik taxlil, morfometrik stvor, tog‘ jinslari, topografik tasvir, fizgeografik ma’lumotlar. Hajm og‘irligi bilan belgilanuvchi sel oqimining zichligi (𝜌𝑐), sel oqimining inshootga statik va dinamik ta’sirini o‘rganishda hamda boshqa loyihalash ishlaridagi hisoblashlarda zarur hisoblanadi. Hozirgi kunda sel oqimini aniqlashning bevosita va analitik usullari mavjud bo‘lib, bu yo‘nalishlar yuqorida qayd etganimizdek, qo‘shimcha og‘ir mehnatli dala-o‘lchash ishlarini talab etadi. Sel oqimining zichligining analitik ko‘rinishi quyidagi ifodaga ega: 𝝆𝒄 = 𝝆𝑩 + 𝑺𝒄(𝝆𝑻−𝝆𝑩) bu yerda 𝜌𝐵 - suvning zichligi; 𝜌𝑇- selning qattiq oqiziqlarining zichligi; 𝑆𝑐- sel oqimidagi qattiq materiallarning konsentratsiya hajmi. Bu tenglamadagi 𝑆𝑐 miqdori quyidagicha aniqlanadi: 𝑺𝒄= 𝑾𝑻/𝑾𝒄 Ilmiybaza.uz SEL OQIMLARINING MIQDORIY QIYMATLARINI ANIQLASH Reja: 1. Sel oqimining zichligi va uni hisoblash. 2. Sellarning oqim tezligini hisoblash. 3. Sel oqimining hajmini hisoblash usullari. Tayanch so‘z va iboralar: Tog‘oldi va adir xududi,sel oqimi,to‘g‘onlar, agromeliorativ tadbirlar, sel yotqiziqlari,sel toshqinlari, ximoyalash inshootlari, arkali inshootlar, qattiq oqim, gidrometrik o‘lchash, granulametrik tarkib, gidrologik taxlil, morfometrik stvor, tog‘ jinslari, topografik tasvir, fizgeografik ma’lumotlar. Hajm og‘irligi bilan belgilanuvchi sel oqimining zichligi (𝜌𝑐), sel oqimining inshootga statik va dinamik ta’sirini o‘rganishda hamda boshqa loyihalash ishlaridagi hisoblashlarda zarur hisoblanadi. Hozirgi kunda sel oqimini aniqlashning bevosita va analitik usullari mavjud bo‘lib, bu yo‘nalishlar yuqorida qayd etganimizdek, qo‘shimcha og‘ir mehnatli dala-o‘lchash ishlarini talab etadi. Sel oqimining zichligining analitik ko‘rinishi quyidagi ifodaga ega: 𝝆𝒄 = 𝝆𝑩 + 𝑺𝒄(𝝆𝑻−𝝆𝑩) bu yerda 𝜌𝐵 - suvning zichligi; 𝜌𝑇- selning qattiq oqiziqlarining zichligi; 𝑆𝑐- sel oqimidagi qattiq materiallarning konsentratsiya hajmi. Bu tenglamadagi 𝑆𝑐 miqdori quyidagicha aniqlanadi: 𝑺𝒄= 𝑾𝑻/𝑾𝒄
Ilmiybaza.uz Tahlillar seldagi qattiq oqimning konsentratsiya koeffitsienti 𝑆𝑐 ham sel havzasining maydoni bilan yetarlicha bog‘langanligini ko‘rsatdi. Sel toshqinlari kuzatilayotgan vaqtda uning tezligini o‘lchash, qayd etish murakkab gidrometrik ishlar qatoriga kiradi. Shuning uchun sel oqimining tezligi shu kunga qadar analitik tenglamalar yordamida aniqlanib kelinadi. Yo‘riqnoma bo‘yicha sel oqimining harakat tezligini aniqlashda quyidagi tenglamani qo‘llash taklif etilgan: 𝑽 = 𝟏, 𝟒𝟒√𝒉𝒄𝒑√𝑱𝒗√𝑾𝒐𝒎𝒑 bu yerda 𝒉𝒄𝒑 — oqimning o‘rtacha chuqurligi; 𝑱𝒗, - o‘zanning o‘rtacha qiyaligi; 𝑾𝒐𝒎𝒑 - sel massasining oquvchanlik koeffitsienti. Manbalarda ko‘rsatilishicha ushbu tenglamalar bilan hisoblangan tezlik miqdorlari haqiqiy tezlikka va ayrim hollarda katta xatoliklarga olib kelishi aniqlangan. O‘zbekiston daryolariga moslangan sel oqimining maksimal sarfi tezligini aniqlashda eng to‘liq va hozirda eng mukammal, deb ta’rif etilgan Yu.M. Denisov tenglamasini keltiramiz: 𝑽𝒄 = 𝒃𝒗 [(𝟏 − 𝜶𝟏)𝟐 (𝑸𝑴𝑪𝑱 𝒏𝟐 )] 𝒌 bu yerda 𝒃𝒗 - proporsionallik koeffitsienti, 𝜶𝟏 - maksimal seldagi qattiq tarkibning nisbiy hajmi; n - g‘adir-budirlik koeffitsienti, k – daraja ko‘rsatkichi. Sel oqimining hajmini 𝑊𝑠𝑒𝑙 aniqlashda bir qator hisoblash usullari amaliyotga tadbiq qilingan. Ushbu u yoki bu usullarni qo‘llash gidrometrik, gidrometeorologik, va boshqa dala sharoitida o‘lchangan sellarning mavjud tavsiflariga asoslangan. 𝑾𝐬𝐞𝐥 = 𝝍𝑾𝒔𝒖𝒗 𝑾𝐬𝐞𝐥 = 𝑺𝑾𝐪𝐚𝐭 Ilmiybaza.uz Tahlillar seldagi qattiq oqimning konsentratsiya koeffitsienti 𝑆𝑐 ham sel havzasining maydoni bilan yetarlicha bog‘langanligini ko‘rsatdi. Sel toshqinlari kuzatilayotgan vaqtda uning tezligini o‘lchash, qayd etish murakkab gidrometrik ishlar qatoriga kiradi. Shuning uchun sel oqimining tezligi shu kunga qadar analitik tenglamalar yordamida aniqlanib kelinadi. Yo‘riqnoma bo‘yicha sel oqimining harakat tezligini aniqlashda quyidagi tenglamani qo‘llash taklif etilgan: 𝑽 = 𝟏, 𝟒𝟒√𝒉𝒄𝒑√𝑱𝒗√𝑾𝒐𝒎𝒑 bu yerda 𝒉𝒄𝒑 — oqimning o‘rtacha chuqurligi; 𝑱𝒗, - o‘zanning o‘rtacha qiyaligi; 𝑾𝒐𝒎𝒑 - sel massasining oquvchanlik koeffitsienti. Manbalarda ko‘rsatilishicha ushbu tenglamalar bilan hisoblangan tezlik miqdorlari haqiqiy tezlikka va ayrim hollarda katta xatoliklarga olib kelishi aniqlangan. O‘zbekiston daryolariga moslangan sel oqimining maksimal sarfi tezligini aniqlashda eng to‘liq va hozirda eng mukammal, deb ta’rif etilgan Yu.M. Denisov tenglamasini keltiramiz: 𝑽𝒄 = 𝒃𝒗 [(𝟏 − 𝜶𝟏)𝟐 (𝑸𝑴𝑪𝑱 𝒏𝟐 )] 𝒌 bu yerda 𝒃𝒗 - proporsionallik koeffitsienti, 𝜶𝟏 - maksimal seldagi qattiq tarkibning nisbiy hajmi; n - g‘adir-budirlik koeffitsienti, k – daraja ko‘rsatkichi. Sel oqimining hajmini 𝑊𝑠𝑒𝑙 aniqlashda bir qator hisoblash usullari amaliyotga tadbiq qilingan. Ushbu u yoki bu usullarni qo‘llash gidrometrik, gidrometeorologik, va boshqa dala sharoitida o‘lchangan sellarning mavjud tavsiflariga asoslangan. 𝑾𝐬𝐞𝐥 = 𝝍𝑾𝒔𝒖𝒗 𝑾𝐬𝐞𝐥 = 𝑺𝑾𝐪𝐚𝐭