SELLAR GIDROLOGIYASI (O‘zbekstonda sel hodisalarini o‘rganish, Sellarning mohiyati va vayronkor ta’siri)

Yuklangan vaqt

2024-04-28

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

6

Faytl hajmi

30,1 KB


Ilmiybaza.uz SELLAR GIDROLOGIYASI Reja: 1. O‘zbekstonda sel hodisalarini o‘rganish, 2. Sel oqimlarining tasnifi, 3. Sellarning mohiyati va vayronkor ta’siri. Tayanch so‘z va iboralar: sel hodisasi, uezd, hodisa, model, jala yomg‘irlari, ko‘llar, to‘g‘onni yuvilishi, do‘llar, sel xavzasi, agrotexnik usul, novlar, karkasli to‘siqlar, eroziya jarayoni. Ilmiybaza.uz SELLAR GIDROLOGIYASI Reja: 1. O‘zbekstonda sel hodisalarini o‘rganish, 2. Sel oqimlarining tasnifi, 3. Sellarning mohiyati va vayronkor ta’siri. Tayanch so‘z va iboralar: sel hodisasi, uezd, hodisa, model, jala yomg‘irlari, ko‘llar, to‘g‘onni yuvilishi, do‘llar, sel xavzasi, agrotexnik usul, novlar, karkasli to‘siqlar, eroziya jarayoni. Ilmiybaza.uz Markaziy Osiyoda, shu jumladan, O‘zbekistonda sel hodisalari to‘g‘risidagi ma’lumotlar XIX asr oxirlarida paydo bo‘lgan. Birinchilar qatorida 1880 yili Namangan uezdida kuzatilgan sel xodisasi bo‘yicha ma’lumot P.Averyanov tomonidan keltirilgan. Keyingi yillar 1896 yil mayda Shaxrixonsoyda. 1878-1890 yillar Farg‘ona vodiysi soylarida kuzatilgan sellar haqida yozilmalar chop etildi. 1950 yili O‘zbekiston fanlar akademeyasi tomonidan sel oqimlarini modellashtirish masalalarini hal qilish maqsadida shimoliy Farg‘onaning tog‘oldi hududlarida o‘zanlarni boshkarish laboratoriyasi ish boshladi. Olib borilgan tadqiqotlar natijasida birinchi bor sellarning gidravlik elementlarining miqdorlarini aniqlash bo‘yicha tenglamalar ishlab chiqildi. Hozirgi kunlarda O‘zbekiston gidrometeorologik ilmiy tekshirish institutida bu sohada keng ko‘lamli ilmiy-amaliy izlanishlar olib borilmoqda. Mutahassislarning ko‘p yillik kuzatuvi va taxlillari shuni ko‘rsatdiki, respublikamizda kuzatilgan sellarning 40 % Farg‘ona vodiysiga to‘g‘ri keladi. Sellar asosan mart-avgust oylarida o‘tishiga qaramay, eng faol oylar aprel va mayga to‘g‘ri keladi. Ushbu oylarda jami sellarning 30 va 36% kuzatiladi. Sellarning hosil bo‘lishini keltirib chiqaruvchi tabiiy hodisalarga: -jala yomg‘irlari; -yuqori jadallikda yog‘ayotgan yomg‘irlar: -uzoq muddat davom etadigan yomg‘irlar: -qor. muzliklar va tog‘ qorlarining erishlari; -ko‘llar to‘g‘onlarini yuvilishi natijalarini ko‘rsatish mumkin. Turli tabiiy xodisalar natijasida xosil bo‘lgan sellar to‘g‘risidagi umumiy ma’lumotlar 9.1-jadvalda o‘z aksini topgan. 9.1-jadval Turli xodisalar natijasida kosil bulgan sellarning soni Ilmiybaza.uz Markaziy Osiyoda, shu jumladan, O‘zbekistonda sel hodisalari to‘g‘risidagi ma’lumotlar XIX asr oxirlarida paydo bo‘lgan. Birinchilar qatorida 1880 yili Namangan uezdida kuzatilgan sel xodisasi bo‘yicha ma’lumot P.Averyanov tomonidan keltirilgan. Keyingi yillar 1896 yil mayda Shaxrixonsoyda. 1878-1890 yillar Farg‘ona vodiysi soylarida kuzatilgan sellar haqida yozilmalar chop etildi. 1950 yili O‘zbekiston fanlar akademeyasi tomonidan sel oqimlarini modellashtirish masalalarini hal qilish maqsadida shimoliy Farg‘onaning tog‘oldi hududlarida o‘zanlarni boshkarish laboratoriyasi ish boshladi. Olib borilgan tadqiqotlar natijasida birinchi bor sellarning gidravlik elementlarining miqdorlarini aniqlash bo‘yicha tenglamalar ishlab chiqildi. Hozirgi kunlarda O‘zbekiston gidrometeorologik ilmiy tekshirish institutida bu sohada keng ko‘lamli ilmiy-amaliy izlanishlar olib borilmoqda. Mutahassislarning ko‘p yillik kuzatuvi va taxlillari shuni ko‘rsatdiki, respublikamizda kuzatilgan sellarning 40 % Farg‘ona vodiysiga to‘g‘ri keladi. Sellar asosan mart-avgust oylarida o‘tishiga qaramay, eng faol oylar aprel va mayga to‘g‘ri keladi. Ushbu oylarda jami sellarning 30 va 36% kuzatiladi. Sellarning hosil bo‘lishini keltirib chiqaruvchi tabiiy hodisalarga: -jala yomg‘irlari; -yuqori jadallikda yog‘ayotgan yomg‘irlar: -uzoq muddat davom etadigan yomg‘irlar: -qor. muzliklar va tog‘ qorlarining erishlari; -ko‘llar to‘g‘onlarini yuvilishi natijalarini ko‘rsatish mumkin. Turli tabiiy xodisalar natijasida xosil bo‘lgan sellar to‘g‘risidagi umumiy ma’lumotlar 9.1-jadvalda o‘z aksini topgan. 9.1-jadval Turli xodisalar natijasida kosil bulgan sellarning soni Ilmiybaza.uz Sedlarni xosil etgan omiplar Umumiy sonita nisbatan kuzatilishi, % Jala, yukori jadalliklar va uzok muddat davom ettan yomgirlar 84 Kor erishlari 6,0 Yomg‘ir va do‘llar 4,4 Kor erishi va yomgir 3.5 Tugonzarnint yuvilishi 0,9 Do‘l 0.7 Muz kullarining yuvilishi 0,4 Boshka xodisalar 0,1 Jami 100 Shunday qilib, O‘zbekistonning umumiy maydonini 448 ming km teng desak, selga «faol» hududlar 12 % ni tashkil etishini ko‘rishimiz mumkin, Shu bilan birga, sel hosil bo‘lishi kuzatiladigan suv havzalari soni 709 ga teng ekanligini ko‘rsatib o‘tamiz. Misol tariqasida, tog‘oldi sel havzasi va undagi sel toshqinining ko‘rinishini havola kilamiz. 9.2-jadval O‘zbekiston xududidagi sel xavfi mavjud bulgan mintakalardagi suv xavzalari soni va ulariing maydoni Viloyatlar va geografik xududlar Suv xavzalarining soni Suv xavzalaring maydoni, km2 Surxondaryo 128 1100 Qashkadaryo 154 1350 Janubiy Farg‘ona kodiysi 25 720 Shimoliy Farg‘ona vodiysi 55 3570 Toshkent, Jizzax va Sirdaryo 160 15000 Ilmiybaza.uz Sedlarni xosil etgan omiplar Umumiy sonita nisbatan kuzatilishi, % Jala, yukori jadalliklar va uzok muddat davom ettan yomgirlar 84 Kor erishlari 6,0 Yomg‘ir va do‘llar 4,4 Kor erishi va yomgir 3.5 Tugonzarnint yuvilishi 0,9 Do‘l 0.7 Muz kullarining yuvilishi 0,4 Boshka xodisalar 0,1 Jami 100 Shunday qilib, O‘zbekistonning umumiy maydonini 448 ming km teng desak, selga «faol» hududlar 12 % ni tashkil etishini ko‘rishimiz mumkin, Shu bilan birga, sel hosil bo‘lishi kuzatiladigan suv havzalari soni 709 ga teng ekanligini ko‘rsatib o‘tamiz. Misol tariqasida, tog‘oldi sel havzasi va undagi sel toshqinining ko‘rinishini havola kilamiz. 9.2-jadval O‘zbekiston xududidagi sel xavfi mavjud bulgan mintakalardagi suv xavzalari soni va ulariing maydoni Viloyatlar va geografik xududlar Suv xavzalarining soni Suv xavzalaring maydoni, km2 Surxondaryo 128 1100 Qashkadaryo 154 1350 Janubiy Farg‘ona kodiysi 25 720 Shimoliy Farg‘ona vodiysi 55 3570 Toshkent, Jizzax va Sirdaryo 160 15000 Ilmiybaza.uz Samarqand va Navoiy 187 3500 Jami 709 53770 O‘zbekiston sharoiti uchun sel hodisalarini kuzatilishida o‘ziga xos xususiyatlardan biri shundaki, 20 va undan ko‘p soylarda, bir vaqtning o‘zida sel kuzatilishi va shu bilan birga, kuchli vayronali sellarning takrorlanishi esa (bir suv xavzasida), bir necha o‘n yil ichida o‘rtacha bir marotaba yoki qisqa vaqt ichida bir necha bor takrorlanishi mumkin. Restublikamizda sel hodisalarini o‘rganish bo‘yicha, ularni ro‘yxatga olish, selni xosil qiluvchi omillar, kuzatilishi mumkin bo‘lgan davrlar, selga xafli xavzalar va xo‘jalik ob’ektlari to‘g‘risidagi qisqacha ma’lumotlar shulardan iborat. O‘zbekiston sharoitida tekislik yerlaridagi foydalanilayotgan yerlar asoson o‘zlashtirilganligi, tog‘oldi yerlarini qishlok xo‘jalik ishlariga jalb etilishi, xududlar asosan 900-2000 m balandliklarda joylashganligi, shuningdek, ana shunday tog‘oldi yerlari sel okimlari kuzatiladigan sel xavfi bor joylarda sellardan himoyalanish yo‘llarini tanlash muhim ahamiyatga ega. Shu jumladan, daryo va soylarning o‘zanlarida sel o‘tkazuvchi qurilmalar barpo etish, tog‘oldi va adirlarni yonbag‘irlarda sel toshkinlarini o‘tkazishda agrotexnik usullarni qo‘llash (yonbag‘irlarni trassalash, o‘rmonzorlar tashkil qilish va boshqalar). tog‘oldi ariqchalar (suv ko‘chiruvchi novlar) qurish hamda o‘zanlarda qurilgan karkasli to‘siqlar va sel omborxonalaridan foydalanish amaliyotga kiritilgan. Sel oqimlarining tasnifi sel oqimlarini tasniflashda sel xavzalarining turli sharoitlardagi morfologiyasi, geologiyasi yoki sellarning ta’sir ko‘rsatkichlari asos etib kelingan. Jumladan, morfologiyasi bo‘yicha ikki asosiy sel xavzalari o‘zanli va yonbag‘irlik turiga, sel xavfzalarining geologiyasi bo‘yicha, ya’ni xavzadagi yotqiziqlarning yemirilishi, yuvilishiga ko‘ra uch turi va sel yotqiziqlarini olib chiqqan hajmi buyicha olti guruhga ajratilgan. Shu bilan birga, Yu.B. Vinogradov tomonidan sel to‘sqinlarini uch turiki «eroziya tashuvchi, eroziya sinjituvchi va siljituvchi» turini farqlash ko‘rsatilib o‘tilgan. Sellarning takrorlanishi bo‘yicha, Ilmiybaza.uz Samarqand va Navoiy 187 3500 Jami 709 53770 O‘zbekiston sharoiti uchun sel hodisalarini kuzatilishida o‘ziga xos xususiyatlardan biri shundaki, 20 va undan ko‘p soylarda, bir vaqtning o‘zida sel kuzatilishi va shu bilan birga, kuchli vayronali sellarning takrorlanishi esa (bir suv xavzasida), bir necha o‘n yil ichida o‘rtacha bir marotaba yoki qisqa vaqt ichida bir necha bor takrorlanishi mumkin. Restublikamizda sel hodisalarini o‘rganish bo‘yicha, ularni ro‘yxatga olish, selni xosil qiluvchi omillar, kuzatilishi mumkin bo‘lgan davrlar, selga xafli xavzalar va xo‘jalik ob’ektlari to‘g‘risidagi qisqacha ma’lumotlar shulardan iborat. O‘zbekiston sharoitida tekislik yerlaridagi foydalanilayotgan yerlar asoson o‘zlashtirilganligi, tog‘oldi yerlarini qishlok xo‘jalik ishlariga jalb etilishi, xududlar asosan 900-2000 m balandliklarda joylashganligi, shuningdek, ana shunday tog‘oldi yerlari sel okimlari kuzatiladigan sel xavfi bor joylarda sellardan himoyalanish yo‘llarini tanlash muhim ahamiyatga ega. Shu jumladan, daryo va soylarning o‘zanlarida sel o‘tkazuvchi qurilmalar barpo etish, tog‘oldi va adirlarni yonbag‘irlarda sel toshkinlarini o‘tkazishda agrotexnik usullarni qo‘llash (yonbag‘irlarni trassalash, o‘rmonzorlar tashkil qilish va boshqalar). tog‘oldi ariqchalar (suv ko‘chiruvchi novlar) qurish hamda o‘zanlarda qurilgan karkasli to‘siqlar va sel omborxonalaridan foydalanish amaliyotga kiritilgan. Sel oqimlarining tasnifi sel oqimlarini tasniflashda sel xavzalarining turli sharoitlardagi morfologiyasi, geologiyasi yoki sellarning ta’sir ko‘rsatkichlari asos etib kelingan. Jumladan, morfologiyasi bo‘yicha ikki asosiy sel xavzalari o‘zanli va yonbag‘irlik turiga, sel xavfzalarining geologiyasi bo‘yicha, ya’ni xavzadagi yotqiziqlarning yemirilishi, yuvilishiga ko‘ra uch turi va sel yotqiziqlarini olib chiqqan hajmi buyicha olti guruhga ajratilgan. Shu bilan birga, Yu.B. Vinogradov tomonidan sel to‘sqinlarini uch turiki «eroziya tashuvchi, eroziya sinjituvchi va siljituvchi» turini farqlash ko‘rsatilib o‘tilgan. Sellarning takrorlanishi bo‘yicha, Ilmiybaza.uz ya’ni 3-5 yilda 1 marta (yuqori), 6-15 (o‘rta) yilda va 16 va undan ko‘p yilda 1 marta (past) kuzatilishi mumkin bo‘lgan sel havzalariga ajratishlar ham taklif etilgan. S.M Fleyshiman tomonidan 1978 yili sel okimlarini su’niy inshootlarga ta’sir bo‘yicha taklif etilgan tasnifini alohida ko‘rsatib o‘tish lozim. To‘rt guruhga ajratilgan ushbu tasnif quyidagicha: - katta bo‘lmagan yuvilish, qisman to‘lshi; - kuchli yuvilish, suv o‘tkazuvchi inshootlarni oqiziqlar bilan to‘lib qolishi. suv o‘tkazuvchi inshootlarning; - ko‘priklarni tayanch to‘sinlarini buzish holati, tosh qurilmalarini tutish; Ushby keltirilgan sellarni inshootga ta’sir holatlari avtomobil va ulardagi suv o‘tkazuvchi inshootlarga sel oqimlarini tavsirini hisobga oluvchi va ehtimoliy ta’minlangan hisobiy sel miqdorini hamda uning takrorlanish darajasini ko‘rsatuvchi tasnifni yaratishga turtki bo‘ldi. Ushbu tasnif ko‘rsatkichlari bo‘yicha Farg‘ona vodiysidagi sel xavzalari «o‘ta xavfli»; Qashqadaryo va Jizzax «juda yuqori xavfli»; Toshkent, Surxandaryo Samarqand sel havzalari «yuqori xavfli», Navoiy va Sirdaryo hududlaridagi sel havzalari «o‘rta xavfli» sel xavzalar guruxini tashkil etishini ko‘rsatib o‘tishni maqsadga muvofiq hisoblaymiz. Sel hosil bo‘lishdagi kuchli yomg‘irlar oqimlarini jalalarni baholi ishlari F.K. Kochergaga tegishli. Uning xulosalari bo‘yicha Markaziy Osiyoda kuzatilgan sellar asosan kuchli va yuqori jadalliklardagi yomg‘irlardan ekanligi yozib qoldirilgan. Keltirilgan fizgeografik sharoitlardagi sel oqimlarining paydo bo‘lishi va ularning oqim koeffitsientlari va eroziya jarayonlarini tahliliy natijalarini umumlashtiradigan bo‘lsak quyidagi hulosalarni qayd etish mumkin: - sellarni xosil bo‘lishida nafaqat yog‘inlar miqdori, balki uning jadalligi asosiy omil hisoblanadi; - tog‘oldi hududlarda yomg‘irning 0,03mm іga teng jadalligida va 20 mm yog‘in miqdorida sel oqimlari kuzatiladi, - sel oqimlarining oqim koeffitsienti 0,8-0,9 teng bo‘ladi; - yonbagirlar 0,6- 0,8 % o‘rmon daraxtlari bilan to‘plangan sharoitda sel oqimlari kuzatilmaydi. Ushbu dastlabki olingan xulosalar tog‘oldi va adir-daryo soylaridagi Ilmiybaza.uz ya’ni 3-5 yilda 1 marta (yuqori), 6-15 (o‘rta) yilda va 16 va undan ko‘p yilda 1 marta (past) kuzatilishi mumkin bo‘lgan sel havzalariga ajratishlar ham taklif etilgan. S.M Fleyshiman tomonidan 1978 yili sel okimlarini su’niy inshootlarga ta’sir bo‘yicha taklif etilgan tasnifini alohida ko‘rsatib o‘tish lozim. To‘rt guruhga ajratilgan ushbu tasnif quyidagicha: - katta bo‘lmagan yuvilish, qisman to‘lshi; - kuchli yuvilish, suv o‘tkazuvchi inshootlarni oqiziqlar bilan to‘lib qolishi. suv o‘tkazuvchi inshootlarning; - ko‘priklarni tayanch to‘sinlarini buzish holati, tosh qurilmalarini tutish; Ushby keltirilgan sellarni inshootga ta’sir holatlari avtomobil va ulardagi suv o‘tkazuvchi inshootlarga sel oqimlarini tavsirini hisobga oluvchi va ehtimoliy ta’minlangan hisobiy sel miqdorini hamda uning takrorlanish darajasini ko‘rsatuvchi tasnifni yaratishga turtki bo‘ldi. Ushbu tasnif ko‘rsatkichlari bo‘yicha Farg‘ona vodiysidagi sel xavzalari «o‘ta xavfli»; Qashqadaryo va Jizzax «juda yuqori xavfli»; Toshkent, Surxandaryo Samarqand sel havzalari «yuqori xavfli», Navoiy va Sirdaryo hududlaridagi sel havzalari «o‘rta xavfli» sel xavzalar guruxini tashkil etishini ko‘rsatib o‘tishni maqsadga muvofiq hisoblaymiz. Sel hosil bo‘lishdagi kuchli yomg‘irlar oqimlarini jalalarni baholi ishlari F.K. Kochergaga tegishli. Uning xulosalari bo‘yicha Markaziy Osiyoda kuzatilgan sellar asosan kuchli va yuqori jadalliklardagi yomg‘irlardan ekanligi yozib qoldirilgan. Keltirilgan fizgeografik sharoitlardagi sel oqimlarining paydo bo‘lishi va ularning oqim koeffitsientlari va eroziya jarayonlarini tahliliy natijalarini umumlashtiradigan bo‘lsak quyidagi hulosalarni qayd etish mumkin: - sellarni xosil bo‘lishida nafaqat yog‘inlar miqdori, balki uning jadalligi asosiy omil hisoblanadi; - tog‘oldi hududlarda yomg‘irning 0,03mm іga teng jadalligida va 20 mm yog‘in miqdorida sel oqimlari kuzatiladi, - sel oqimlarining oqim koeffitsienti 0,8-0,9 teng bo‘ladi; - yonbagirlar 0,6- 0,8 % o‘rmon daraxtlari bilan to‘plangan sharoitda sel oqimlari kuzatilmaydi. Ushbu dastlabki olingan xulosalar tog‘oldi va adir-daryo soylaridagi Ilmiybaza.uz sel toshqinlarining ko‘rsatkichlarini hisobiy qiymatlarini hisoblash usullarini ishlab chiqishda asos qilib olindi. Nazorat savollari: 1. Sellarning paydo bo‘lishi qaysi oylarda kuzatilishi mumkin? 2. Sel toshqinlarining xosil bo‘lish jarayonini taxlil qiling 3. Sellarning xosil bo‘lishida yog‘inlarning qiymati va uning jadalligini ta’siri qanday? 4. Sel oqimlarining qanday ko‘rsatkichlari mavjud? 5. Sel oqimlari xarakatining qanday xususiyatlari mavjud? 6. Yomg‘irlarning xisobiy ko‘rsatkichlari va ularni qanday baxolash mumkin? Ilmiybaza.uz sel toshqinlarining ko‘rsatkichlarini hisobiy qiymatlarini hisoblash usullarini ishlab chiqishda asos qilib olindi. Nazorat savollari: 1. Sellarning paydo bo‘lishi qaysi oylarda kuzatilishi mumkin? 2. Sel toshqinlarining xosil bo‘lish jarayonini taxlil qiling 3. Sellarning xosil bo‘lishida yog‘inlarning qiymati va uning jadalligini ta’siri qanday? 4. Sel oqimlarining qanday ko‘rsatkichlari mavjud? 5. Sel oqimlari xarakatining qanday xususiyatlari mavjud? 6. Yomg‘irlarning xisobiy ko‘rsatkichlari va ularni qanday baxolash mumkin?