Serologik reaksiyalar.Vaksinalar va immun zardoblar. Immuntanqisliklar Maruza rejasi: 1.Antigen tuzilishi 2.Antiteloning tuzilishi 3.Serologik reaksiyalar. Antigenlar. «Antigen» so‘zi yunoncha bo‘lib «begona» degan ma’noni bildiradi. Antigenlar immun sistemani ishga tushira olish xususiyatiga ega. Immunologik nuqtai nazardan «irsiy begona antigen» deganda organizm uchun yot bo‘lgan gen sintez qilgan organik modda tushuniladi. Immun tizimga ta’sir qila olish uchun antigen: 1) organizm uchun yot bo‘lishi; 2) immun tartibni ishga tushira olishi; 3) mustahkam immunitet xosil qila olishi (immunogenlik); 4) maxsusligi, ya’ni antigen faqat gomologik antitelo yoki limfotsitlar bilan birikishi; 5) kolloid tuzilmali; 6) organizm suyuqliklarida eruvchan bo‘lishi kerak. Antigen kelib chiqishiga ko‘ra tabiiy biomolekulalarga va tabiatda o‘xshashliklari bo‘lmagan sun’iy tayyorlanadigan birikmalarga bo‘linadi. Antigenlar organizmga tashqaridan tushishi (ekzoantigenlar) yoki organizmning o‘zida ham xosil bo‘lishi mumkin (endoantigenlar, autoantigenlar). Ekzoantigenlarga oziq-ovqatlar tarkibidagi moddalar mikroorganizmlar va ularning mahsulotlari, endoantigenlari esa nobud bo‘lgan hujayralar, oqsillar katabolizmi natijasida organizmda doimo xosil bo‘lib turadigan moddalar va to‘sik orti a’zolarining antigenlarari misol bo‘ladi. Patogen omillar, masalan, quyosh, nurlanish, kimyoviy moddalar va patogen mikroorganizmlar ta’sirida ham xususiy biomolekulalarning tuzilishi o‘zgaribgina qolmay balki ularning biosintezi ham buziladi, natijada organizm uchun «begona» bo‘lgan moddalar xosil bo‘ladi. Modda to‘liq antigen bo‘lishi uchun, birinchidan uning molekulasi yetarli katta molekulalar og‘irlikka ega bo‘lishi (10000 daltondan kam emas), ikkinchidan kimyoviy geterogen bo‘lishi kerak. Xozir immunoprofilaktika maqsadlari uchun antigenlarni (masalan, vaksinalarni) asosan parenteral yo‘l bilan yuboriladi, bunda antigen tezroq immunokompetent hujayralar bilan ta’sirlashadi. Moddalarning antigenlik va immunogenligi ad’yuvantlar yordamida immunogenlik oshira bera oladigan moddalarga adbyuvantlar (lot. adjuvans, adjuvantis – yordam yoki imkon beruvchi) deb aytiladi. Bularga alyuminiy gidroksid yoki alyuminiy fosfat, yog‘ emulsiyasi, sirt faol moddalar, grammanfiy bakteriyalarning lipopolisaxaridlari va Freynd adyuvanti (mineral yog‘, emulgator va o‘ldirilgan sid mikobakteriyalarning birikmasi) misol bo‘la oladi. Adyuvantlarning ta’sir mexanizmi, ular kiritilgan joyda antigenlarni parchalanishdan saqlash (depo vazifasi), fagotsitozni kuchaytirish, limfotsitlarga mitogen ta’sir qilishiga asoslangan. Har qanday antigen o‘ziga xos, ya’ni noyob tuzilishga ega bo‘lganligi sababli ularning quyidagi tasnifi tafovut qilinadi: 1. Geteromaxsuslik – har xil turga xos mavjudotlarda bir biriga juda o‘xshash bo‘lgan antigenlar borligi. Masalan, Forsman antigenlari ot, qo‘y eritrotsitlari va cho‘chqa miyasi hujayralarida topilgan. 2. Turga xos maxsuslik – bir tur a’zolarga xos bo‘lgan antigenlar. Masalan, tibbiyot sudekspert xodimlari qon dog‘ini maxsus immun zardoblar yordamida odamga yoki hayvonga tegishli ekanligini aniqlashadi. 3. Guruhga xos maxsuslik (izoantigenlar) – har xil odamlarga xos bo‘lgan maxsuslik. Masalan, qon guruhlari, rezus omil yoki ‘LA – sistemasi. Tibbiyotda, guruhga xos moslik qon quyishda, a’zo va to‘qimalarni ko‘chirib o‘tkazishda katta ahamiyatga ega. Odamlarning eritrotsit, leykotsit, trombotsit va qon plazmalarida 70 dan ortiq izoantigenlar borligi aniqlangan. K. Landshteyner qon guruhlarini kashf qilgani uchun 1930 yilda Nobel mukofoti laureati bo‘lgan. 4. Tipga xos maxsuslik – bir turga kiruvchi mikroorganizmlarning o‘ziga xosligi. Xozir gripp virusining 3 tipi, OITS virusining 2 tipi, meningokokklarning 4 tipi aniqlangan. 5. A’zolarga xos maxsuslik – har xil turga xos, lekin bir xil vazifani bajaruvchi jonivorlardagi a’zolar. 6. Organellalarga xos maxsuslik – har xil mavjudotlarning hujayra organoidlariga kiradigan ribosoma, mitoxondriya, lizosomalarning faqat o‘ziga xos vazifalarini bajarishi. 7. Funksional maxsuslik – biologik faol moddalarning o‘xshashligi. Masalan, hayvon va odamlardan olingan insulin, o‘xshash antigen tarkibiga ega, shu bois tibbiyotda qanday diabet bilan og‘riganlarni hayvonlardan olingan insulin bilan ham davolash mumkin. 8. Bosqichga xos antigenlar – ontogenezning har xil bosqichlarida yuzaga keladigan omillar. Masalan, -fetoprotein organizning embrional rivojlanishi davrida xosil bo‘lib, katta odamlarda uchramaydi, agar ularda bu modda aniqlansa bu homiladorlik yoki o‘sma (rak) kasalligidan dalolat beradi. 9. Autoantigen – organizmning immun tizimi uchun «begona» hisoblangan shaxsiy antigenlar. Masalan, qalqonsimon bez, bosh va orqa miya, ko‘z gavhari, urug‘don va tog‘aylarga nisbatan embriogenez jarayonida immunologik tolerantlik rivojlanadi. Bu to‘qimalarning antigenlari organizm uchun birlamchi autoantigen hisoblanib, faqatgina jarohatlanish yoki yallig‘lanish natijasida qonga ko‘p miqdorda tushib, autoimmun jarayonlarini vujudga keltiradi. Organizmning boshqa a’zo va to‘qima hujayralari, fizik (issiqlik, radiatsiya, yuqori chastotali nurlanish), kimyoviy (kislotalar, ishqorlar, kimyoviy moddalar, dori-darmonlar, pestitsidlar), biologik (zaharlar, bakteriya toksinlari, viruslar, antigen mimikriyasi) va boshqa omillar ta’sirida o‘z antigenlarini o‘zgartirib ikkilamchi autoantigenlarga aylanish mumkin. Bu hodisa patologik maxsuslik deb nomlangan. 10. Mikrob va xujayin organizmidagi hujayra antigenlarining o‘xshashligiga antigen mimikriyasi deyiladi. Timusga bog‘liq antigenlar. Ko‘pgina antigenlar immun reaksiyalarni faqat timusga bog‘liq limfotsitlar yordamida yuzaga chiqara oladi, shu bois ularni timusga bog‘liq antigenlar deb ataladi. Mikroorganizmlarning antigenlari. Bitta mikroorganizmda bir necha xil tur va tipga xos antigenlar bo‘ladi. Tipga xos antigenlar bo‘yicha bakteriyalar har xil serologik variantlarga yoki serovarlarga bo‘linadi. Bakteriya hujayrasida somatik – O, xivchinli –N, kapsulali – K, ekzo- va endotoksin tarkibiga kiradigan va protektiv antigenlar borligi aniqlangan. Somatik – O –antigen, asosan, grammanfiy bakteriyalar hujayra devoridagi glikolipid (LPS - lipopolisaxarid) moddasi yoki endotoksinning polisaxarid qismida joylashgan. O-antigen issiqqa chidamli, 1000S da qizdirilganda 1-2 sotgacha chidaydi, formalin va etanol ta’sirida ham parchalanmaydi. Markaziy gistomoslik kompleksi Immun javobning rivojlanish mexanizmlari o‘rganilganda, bu jarayonlarda markaziy gistomoslik kompleksi (MGK) (ingl. major ‘istocompatibility complex) genlarining ahamiyati juda katta ekanligi aniqlandi. Fagotsitoz qiluvchi hujayralar korpuskulyar antigenni parchalaydi yoki qayta ishlab, ma’lum bir epitopni MGK molekulasi bilan birga birikma ko‘rinishida o‘zining ustiga olib chiqadi. Bu birikmani T- xelperlar o‘z retseptorlari yordamida taniydi. Natijada xuddi shu korpuskulyar antigenga qarshi immun javob rivojlanadi. Turga xos immunitet uzoq yillar davomida evolyusiya natijasida makroorganizm bilan patogen mikroorganizmlarning o‘zaro munosabati moyillik, ekologik yoki geografik jihatdan patogen mikroorganizmlar bilan uchrashmagan turlarda yoki ularning populyasiyalarida kuzatiladi. Tug‘ma immunitet kuchiga ko‘ra haqiqiy va nisbiy bo‘ladi. Shunday qilib, tug‘ma immunitet mexanizmi asosida organizm hujayralarida qo‘zg‘atuvchining adsorbsiya qilinishi va ko‘payishi uchun retseptor va kerakli substratlar bo‘lmasligi hamda patogen mikroorganizmlar reproduksiyasi to‘xtatuvchi moddalar va turli ingibitorlarning organizm tomonidan sintez qilinishi hamda organizmga kirgan mikroorgnizmlarga qarshi doimiy ravishda himoya omillarining ishlab chiqiralishi yotadi. Orttirilgan immunitet. Qadimiy xalqlarning kuzatishlariga ko‘ra, toun bilan kasallanib sog‘aygan kishilar bu kasallikka chalingan bemorlar bilan muloqotda bo‘lganlarida, ularga qo‘zg‘atuvchi qayta yuqmagan. Orttirilgan immunitet-bu qadimdan malum bo‘lib, yuqumli kasalliklar bilan og‘rib sog‘aygandan keyin paydo bo‘ladi. Uning tabiiy va suniy xillari farq qilinadi. Tabiiy immunitet o‘z navbatida yana ikkiga: 1) tabiiy faol Antitelolalar Plazmatik hujayra va -limfotsitlar tomonidan antigen ta’sirida sintez qilinib, shu antigen bilan maxsus birlasha oladigan qon plazmasi oqsillari (glikoproteinlar) ga immunoglobulinlar (Ig) yoki antitelolar deb ataladi. Elektroforezdagi harakatchanligi bo‘yicha ular gamma-globulinlar guruhiga mansub. Tuzilishi va vazifalari bo‘yicha odam va boshqa umurtqalilar antitelolalari bir xil, lekin antitelolarning odamda 5 ta sinfi farqlansa, har xil hayvonlarda uchtadan oltigacha bo‘lishi mumkin. Antitelolar 4 xil xususiyatga ega: maxsuslik, valentlik, affinitet va avidlik. Antitelolar maxsusligi – immunoglobulinlarning faqat gomologik antigenlar bilan ta’sirlasha olishi, ya’ni antigen determinantlari (epitoplar) ga qarshi antitelolarda determinantlar (paratoplar) mavjudligi. Valentlik – antiteloning antigenni biriktirib oluvchi faol markazlari soni. Masalan, IgG – bivalent bo‘lsa, IgM-o‘n valentli. Affinitet, affinlik (ingl. affinity moyillik)- antitelo parotipi tuzilishining antigen epitopi tuzilishiga to‘g‘ri kelish darajasi, buning hisobiga antigen-antitelo birikmasining mustahkamligi (avidligi) ta’minlanadi. Avidlik (lot. aviditos - ochko‘zlik) – paratop va epitop orasidagi bog‘ning mustahkamligi. Bog‘ning kuchi antitelolarining yuqori affinligi bilan belgilanadi. Immunoglobulin molekulasi N (ingl. heavy - og‘ir) deb atalgan ikki og‘ir zanjir (molekulyar massasi 55 kD) va L (ingl. light -yengil) deb yuritiladigan ikki zanjirdan (molekulyar massasi 23 kD) tuzilgan. Har bir polipeptid zanjir V o‘zgaruvchan (ingl. variable – o‘zgaruvchan) va S o‘zgarmas (ingl. sonstant - doimiy) qismlardan iborat, elektron mikroskopda shakli Y xarfini eslatadi. Odam organizmining immun tizimi. Immun tizim – organizm ichki muhitining sofligini, ya’nigomeostazning doimiyligini ta’minlay oladigan a’zo, to‘qima, hujayra va har xil gumoral omillar yig‘indisi. Uning vazifasi, organizmdagi o‘zining «antigenlarini», irsiy begona antigenlardan ajralib, ularni qayta ishlab yuborishga qaratilgan. Har bir immunologik reaksiya asosida antigenni tanish jarayoni yotadi, agar immun tizim «yot» omilni aniqlasa, darxol immun ishga tushadi. Organimlarning «o‘zinikini» «begonadan» ajrata olish xususiyati qadimdan mavjud bo‘lib, lekin faqat umurtqali hayvonlarda limfatik a’zolar immun tizim sifatida shakllangan. Limfoid a’zolar markaziy va sirtqi turga bo‘linadi: Immun tizimning markaziy a’zolariga: ko‘mik, timus (ayrisimon bez) va Fabritsius xaltachasi kiradi. Sirtki limfoid a’zolarga: taloq, limfa tugunlari, murtak bezi, ko‘richak, qon ichak (Peyer pilakchalari) va bronxlardagi limfatik follikulalar kiradi. Taloq qonni, limfa tugunlari esa to‘qima orasi suyuqligi va limfani filtrlaydi. Sirtqi a’zolarda limfotsitlar antigen bilan aloqaga kirishgandan so‘ng, proliferatsiya va differensiatsiya jarayonlari boshlanib, maxsus immun javob rivojlanadi. Revmatolimfatik a’zolar, ularning morfologiyasi va vazifalari. Timus – to‘sh orqasida joylashgan juft e’zo. Timyan o‘simligi bargining tuzilishiga o‘xshagani uchun unga shu nom berilgan. U tashqi ko‘rinishidan ayriga o‘xshagani va endokrin vazifasini bajargani uchun ayrisimon bez deb ham aytiladi. Timus ikki pallachadan iborat bo‘lib, uning «po‘stloq» va «miya»kavatlari bor. Timus bo‘lakchalarining hujayraviy tarkibi xilma-xil. Po‘stloqqavatining 90% voyaga yetgan turli limfotsitlardan tashkil topgan, qolgan 10% epitelial hujayralar va makrofaglardan iborat. Bola tug‘ilganda timusning vazni 10 g keladi. U 10-15 yoshga yetganda timus vazni to‘rt barovar oshadi va maksimal kattalikka yetadi. Keyinchalik uning involyusiyasi boshlanadi, bunda po‘stloq va medullyar qavatlarida yog‘li to‘qimalar ko‘payadi. Timusning ontogenezini o‘rganish, bu a’zo odamning butun hayoti davomida ishlashini ko‘rsatdi. Tabiiy qarish jarayonida uning faoliyati pasayadi. Shu a’zoni o‘rganish chog‘ida, timus hayotimiz vaqtini o‘lchovchi «biologik soat» vazifasini bajarsa kerak, degan bir qiziq taxmin vujudga keldi. Ko‘mik – suyaklarning qattiq «g‘ovak» qismi, retikulyar stromasida oq va qizil rozekalar tutadi. Bu a’zoda har xil tabaqalanish bosqichida turgan bir necha tur hujayralar farqlanadi. Ular ichida eng ko‘pi, mieloid hujayralar, keyin eritroblastlar, limfotsitlar, monotsitlar, retikulyar hujayralar, megakoriotsitlar va plazmatik hujayralar turadi. Limfotsitlar hammasi bo‘lib 10% ni tashkil etadi, ular B- va O- simon hujayralardan iborat. T- limfotsitlar ko‘mikda bo‘lmaydi. Ko‘mik immun hujayralar ishlab chiqaradi. Ulardan esa immun tizimning barcha hujayraviy populyatsiyalari shakllanadi; uch xil limfotsitar tutuvchi hamma sirtqi limfoid a’zolardan farqi, bu a’zoda T- hujayralar tabaqalanmay, faqat B- va O- simon limfotsitlar yetiladi; uchinchidan, unda monotsitlar va immun tizimning boshqa polimfoid hujayralari paydo bo‘ladi. Sirtqi limfoid tuzilmalar. Sirtqi limfoid a’zolar suzgich tarzida tuzilgan, chunki a’zo va to‘qimalardan yig‘iluvchi limfa suyuqligi limfa tugunlari orqali suziladi. Qon esa taloqda suzilad. Organizm suyuqliklarining suzilishi, ulardan ekzogen yoki endogen xolda kelib chiqqan, antigen xususiyatiga ega bo‘lgan katta biomolekulalarni tutib qolib, parchalashiga asoslangan. Limfa tugunlari, taloq, Peyer pilakchalari va immun tizimning boshqa sirtqi a’zolari quyidagi jarayonlarni ta’minlashga moslashgan: 1. Organizm biologik suyuqliklarini suzish. 2. Begona antigenni tanish va tutib qolish, uni zararsizlantirish va immun javobni yuzaga keltirish. 3. Har xil sinf limfotsitlari va ular subpopulyatsiyalarining ko‘payishi. 4. Timotsitlar migratsiyasi va resirkulyatsiyasini ta’minlash. 5. Immun javob davomida hujayralararo muloqotni ta’minlash. 6. Immun javobning oxirgi mahsulotlari bo‘lgan limfotsit va antigenlarni qonga va shilliqqavat yuzaga chiqarish. Limfa tugunlari. Limfa tugunlari pareximasi retikulyar tolalar bilan bog‘langan retikulyar (novdali) hujayralardan tashkil topgan bo‘lib, turni eslatadi. Bu turda limfotsitlar, makrofaglar va plazmatik hujayralar birikkan. Shuningdek, timusga o‘xshab, parenxima kortikal (tashqi), kapsula yopishib turadigan medikulyar (ichki) qismga bo‘lingan. Kortikal qismida, limfoid follikulalari va ularning homila markazlari joylashgan. Ular, asosan, B-limfotsitlar ko‘payadi. B- limfotsitlarning tabaqalanishi T-xelperlar ma’lum miqdorda amalga oshgani uchun follikulalarda ham bu tur hujayralar ma’lum miqdorda bo‘ladi. T-limfotsitlarning asosiy miqdori «T-zona» deb ataladigan medulyar qism atrofida joylashgan. Shunday qilib, limfa tugunlarida morfologiyasi va vazifalari bilan farqlanuvchi ikki bo‘lim (T- va B- zonalar) bor. Antigenlar limfa tugunlariga limfatik tomirlar orqali kelib subkapsullyar sinuslarga tushadi. Bu a’zo fagotsitoz qiluvchi makrofaglarga boy bo‘lgani uchun antigenlarning asosiy qismi tezda parchalanadi. Taloq. Taloqning boshqa sirtki limfoid a’zolardan farqi qonni bevosita suzishidir. Taloqda oq va qizil pulpalar (ingl. Pulp – yumshoq butka) tavofut qilinadi. Qizil pulpa venoz tomir, sinus va Bilrotning yumshoq tarmoqlaridan tashkil topgan bo‘lib, sut emizuvchilar ontogenezining boshida gemopoez vazifasini bajaruvchi a’zo hisoblanadi. Katta odamlarda esa bu a’zo mielopoez jarayonini amalga oshiradi. Oq pulpa arteriya va limfoid tuzilmalardan tashkil topgan bo‘lib, bu yerda homila markazlarini tutuvchi limfoid follikulalar joylashgan. Unda limfa tugunlaridagi kabi T- va B- zonalar aniqlanadi. T- zona yerteriolani «mufta» kabi o‘rab turadi, uning follikulalarida esa B- zona shakllangan. Taloqda ham ko‘p miqdorda makrofaglar bor. Limfoid to‘plamlari. Tashqi muhit bilan aloqada bo‘ladigan barcha to‘qimalar (teri, nafas, me’da-ichak va siydik-ta’nosil yo‘llarining shilliqqavatlari) yuqori «antigen xavfi» ostida bo‘ladi. Nafas yo‘llarining asosiy limfoid tuzilmalari murtaklar, me’da-ichak yo‘liniki esa ingichka va yo‘g‘on ichaklardagi Peyer pilakchalari bilan ko‘richak hisoblanadi. 1 Immun sistemasi-limfoid organ, to‘qima va hujayralar yig‘indisi bo‘lib, organizmning genetik jihatdan doimiyligini, gomeostazini ta’minlaydi. Uning asosida struktura jihatidan doimiyligini taminlash asosida o‘zinikidan-begonani ajrata olish prinsipi yotadi. O‘zinikidan begonani ajratishda asosan asosiy kompleksi va ularni ekspresiya qilinuvchi mahsulotlari qatnashadi. Ko‘pchilik xollarda o‘zining o‘zgargan hujayralarini aniqlash immun sistema uchun begona hisoblanadi va begona sifatida unga qarshi kurashadi. Har bir sistema singari immun sistemani ham markaziy va periferik organlari, ishchi hujayralari mavjuddir. 1 И.Мухамедов, Е.Эшбоев, Н.Зокиров, М.Зокиров «Микробиология, иммунология, вирусология» Immun sistemasni markaziy organlari suyak ko‘migi, ayrisimon bez ichakni limfoid to‘qimalari. Markaziy organlarni vazifasi bu immunkompent hujayralarni xosil bo‘lishi, yetilishini taminlaydi. Ayrisiomn bezda bu hujayralar yetilib o‘zinikidan begonani ajrata olishi mumkin. Periferik organlar-taloq, limfa yig‘ilmalari, ichakdagi limfa yig‘ilmalar, organlardagi limfoid yig‘ilmalar kiradi. Periferik organlarni asosiy vazifasi adekvat immun javobni antigen stimulyatsiyadan keyin keltirib chiqaradi. Antigen topish uni aniqlash va limfotsitlarni kionar proiferativ ko‘payishi oqibatida gumoral va hujayra tipidagi immun javoblar shakllanadi. (AT-zavisim. differensirovka). Immun sistemasini hujayralari o‘z navbatida asosiy va yordamchi hujayralarga bo‘linadi. 1. Immun sistemasining asosiy hujayralari-limfotsitlardir. Limfotsit hujayralari oq tangachalariga kirib bir yadroli hujayralardir. Qonda umumiy leykotsitlarga nisbatan 28-32%tashkil qiladi, yani 2 106 1 litrqonda uchraydi. Bu limfotsitlar organizmda asosiy vazifasi hamma immun maxsus reaksiyalarni shu limfotsitlar keltirib chiqaradi. 2. Immun sistemasini yordamchi hujayralariga neyrofillar, makrofaglar, eozinafillar, monotsitlar kiradi va b. x. Antitela (AT) yoki immunoglobulinlar. (IG) gumoral immunitetni asosini tashkil qiladi. AT ta’siri natijasida sintez qilinadi. AT maxsus AG bilan birish xususiyatiga ega, lekin shunday AT borki ko‘pchilik AG larni antigen determenanti bilan birikishi mumkin. Bunday AT giperomaxsus AT ham deb yuritiladi. ATni millionlab turlari bo‘lishi mumkin. Ularni aktiv markazi alohida AG determenantlar bilan maxsus birikadi. AT ximiyaviy strukturasi. AT lar ximiyaviy jihatdan oddiy tuzilishga ega bo‘lib, ikkita og‘ir zanjirdan va ikkita yengil zanjirdan tarkib topgandir. Har bir og‘ir va yengil zanjirlar bir birlari bilan disulfit bog‘lar bilan bog‘langan. Og‘ir zanjir bilan yengil zanjir birikkan joyda aktiv markaz mavjud bo‘lib, u yerda antigenni biriktirib oluvchi maxsus markaz tutadi. Og‘ir va yengil zanjirlarni tutashgan joyi immunoglobulini sharnir qismini tashkil qiladi. Aktiv qismlari immunoglobulinni turiga qarab 2,4,6,10ta bo‘lishi mumkin. AT struktura birligi monomer deb yuritiladi. AG biriktirib oluvchi markazi IG G 2ta yoki Fab, Fab2 deb yuritilsa, AG biriktira olmaydigan uchastkasini Fc fragment konstanta deb yuritiladi. ATni Fc uchastakasi muhim biologik funksiyalari bajaradi. 1. Fs fragment AT maxsus birikishini aniqlab beradi. Effektor hujayralar bilan makrofaglar, polimorf yadroli leykotsitlar semiz hujayralar bilan ularni membranasida immunoglobulinni Fc fragmentiga nisbatan retseptorlar mavjuddir. Shu retseptorlar yordamida AG organizmdan chiqarishda, tugatishda qatnashadi. 2. AT va AG maxsus birikish oqibatida komplementni aktivlashuvi kuzatiladi. AT N-zanjirini tuzilishiga qarab ATni 5-sinfi tavofut qilinadiIgM, IgG, IgA, IgD,IgE. Antigenlar. Kelib chiqishi turlicha bo‘lgan genetik begonalik belgisini tashib yuruvchi organizmga kiritilgan immun reaksiyalarni keltirib chiqara oladigan modda va hujayralarga aytiladi. Antigenlarni xususiyati. 1. Antigenligi, yani organizm uchun begona bo‘lishi va at bilan, maxsus limfotsitlarni retseptorlari bilan birika olish xususiyatiga aytiladi. 2. Immunogenlik xususiyati immun sistemaning maxsus reaksiyasini keltirib chiqarish xususiyati. 3. Epitop (antigen determinant) Ag molekulasining fragmenti yoki bo‘lakchasi (antigen molekulasining ichida yoki tashqarisida joylashgan bo‘lishi mumkin). Immun javobni keltirib chiqara oladigan uning maxsusligini ta’minlovchi antigen determinant antitela bilan yoki limfotsitlarni retseptorlari bilan maxsus birika olishlari mumkin. Antigenni ko‘p qirrali xususiyatlari. Antigenlar immunogenlik xususiyatlariga qarab to‘la qimmatli, yani immun reaksiyasini keltirib chiqara oladigan va to‘la qimmatli emas antigenlarga bo‘linadi. To‘la qimmatsiz AG o‘zlari immun reaksiyani keltirib chiqara olmaydi, ularni gaptenlar deb ataladi. Gaptenlar antigen xususiyatga ega lekin, immunogenlik xususiyati yo‘q. Gaptenlar tashib yuruvchi (shlepper) moddalar bilan birikkanda to‘la qimmatli bo‘lishlari mumkin. Immunogenlik xususiyati tiklanadi. Gaptenlar bo‘lishi mumkin, oddiy gaptenlar (disxaridlar, organik birikmalar komplekslar-presipitatsiyalanuvchi) - polipeptidlar, polisaxaridlar, nuklein kislotalari. Oqsil, polisaxarid, nuklein kislotali yoki oqsillar va oqsil bilan yog‘lar birikmasi (mepoprotein) yoki oksid bilan yog‘lar birikmasi (glikoprotein) yog‘lar uglevodlar birikmasi menopolisaxaridlar bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari bakteriyalar toksinlari, virus fermentlari (neyrominidaza, gemagglyutinin) qon zardob oqsillari va x. ham antigen bo‘lishi mumkin. Ekzogenantigenlar - antigenni endotsitoz yo‘li bilan hazm qilib (fagotsitlar) ularni AG-determinant qismini o‘zini membranasiga 11-sinor MNS molekulalari bilan chiqarib qo‘yadi. Bu antigenlarni T-effektor oldi B-limfotsitlar aniqlab olishi mumkin, yani bu tipdagi AG organizmga tashqaridan tushadi. Endogen antigenlar - o‘z organizmi hujayralarini mahsuloti, ko‘pchilik xollarda virus oqsillari hujayralar tomonidan sintez qilinadi, anamal oqsillar, o‘sma hujayralari ularni AT-determinantlari SD8 T-limfotsitlar tomonidan tavsiya qilinadi, MNS T sinf molekulalari bilan birgalikda. Autoantigenlar - ba’zi bir AG malum bir sharoitda organizmda AG xususiyatini nomoyon qilishi mumkin, qachonki bu hujayralar o‘zlariga immun sistemani tolerantligi yo‘qolgan bo‘lsa (kuyganda, yuqumli kasallikdan so‘ng, nurlanish va x. ), bundan tashqari organizmda tabiiy autoantigenlar ham mavjuddir. Bularga kiradi ko‘z gavhari, qalqonsimon bez, bosh miya hujayralari, sperma va x. Antigenlarni maxsusliklari. 1. Tur maxsusligi. Har bir tur o‘z antigen xususiyati bilan boshqa turlardan farq qiladi. M: odam-maymundan, ot-eshakdan va x. Mana shu xususiyati turlarni bir- biridan farqlashda sud tibbiyotida qo‘llaniladi. 2. Guruh maxsusligi. Har bir tur ichida antigen xususiyati bilan bir biridan farqlanuvchi guruhlar mavjud. M: odamda eritrotsitlar membranasidagi antigen bo‘yicha ABO guruhlarga bo‘lish mumkin. Fenotipda 4 guruhga bo‘lib keladi. A, B, AB, O gruppalar. 3. Hujayra va to‘qima maxsusligi. Organizmdagi ko‘plab hujayralar, to‘qimalar, organlar AGtdan bir-birlaridan farqlanadi. M: odamning yuragi antigen jihatdan buyrakdan, yo‘g‘on ichak ingichka ichakdan va x. 4. Bosqichli maxsuslik. Organizmni har bir rivojlanish bosqichi o‘zini AG xususiyati bilan farqlanadi,ya’ni tug‘ilmasdan homila AG bilan tug‘ilgandan keyingi AG to‘g‘ri kelmaydi. 5. Tip maxsusligi. Ko‘proq mikroorganizmlarga qo‘llaniladi. M: pnevmokok kapsula AG bo‘yicha bir necha tiplarga bo‘linadi. 6. Geterogen maxsuslik. O‘xshash AG ega bo‘lgan organizmlar uchraydi,buzoq avlodlar yoki turlar o‘rtasida AG determinanti o‘xshash bo‘lishi mumkin. M:Forsman antigeni AT kesishgan reaksiya berishi mumkin. Mushuk, it,qo‘y, dengiz cho‘chqasi eritrotsitlarda uchraydi. AT bilan kesishgan reaksiya beradi. 7. Antigen mimrikriya. Oldingi xususiyatga o‘xshash, lekin bakteriyalar bilan odam organizmi organlari o‘rtasidagi antigen o‘xshashlik tushiniladi. M: o‘lat qo‘zg‘atuvchisi AG O guruh eritrotsitlari AG bilan o‘xshashdir, vabo antigenlari ingichka ichak AG bilan va x. 8. O‘sma AG. Rak kasalligi holatida xosil bo‘lishi mumkin. Ko‘pchilik hujayralar AG yig‘ilmasi xavfli transformatsiya davrida uchrashi mumkin. Hujayra membranasiga anamal AG ekspress bo‘lishi kuzatiladi. Bunday antigenlarni anamal AG yoki onkogen antigen deb ataladi. Mikroorganizmlarni antigenlari. Bakterial antigenlar. Bakteriyalar ham yirik organizmlar bo‘lganligi sababli ularni ham bir qancha antigenlari mavjud. O-antigen. Tana (somatik) antigen, bakteriyani hujayra devorida uchraydi,tarkibi murakkab, menoproteinlar, imkoprotinlar, polisaxaridlardan tarkib topgan bo‘lishi mumkin. O-antigen temperaturaga chidamli hisoblanadi, ba’zilari 120 haroratdan yuqorida parchalanishi mumkin. BakteriyalarO-antigen bo‘yicha avlod, turlarga bo‘linishi mumkin. N-antigen. Xivchin antigeni, bakteriyalarni xivchinida uchraydi. Oqsil tabiatiga ega temperaturaga chidamsiz termolabil tur maxsusliklarini bildirish mumkin. K-antigen. Kapsula antigeni mukopolisaxarid tarkibli bo‘lishi mumkin ba’zi bakteriyalarda oqsil bo‘lishi mumkin. Sibir yarasi qo‘zg‘atuvchisida. Temperaturaga chidamsiz pnevmakokklar K-antigeni bo‘yicha 81 ta tipga bo‘linadi. K-AG ko‘plab variantlari uchraydi. Vi-antigen, M,W, N va b. Bundan tashqari bakteriyalar tarkibidagi ba’zi bir oqsillar antigen xususiyatiga ega. M: stafilakokk tarkibidagi A-oqsil, streptokokk tarkibidagi M-oqsil. Bakteriyalarni yuqorida keltirilgan AG dan tashqari ularni oqsil tabiatli zaharlari ham kuchli ag xususiyatga ega. Ekzotoksinlarga qarshi organizmda ularni neytrallovchi AT xosil bo‘ladi. Bakteriyalarni yuqorida keltirilgan AG larni yuqori immunogen xusuasiyatga ega bo‘lganligi uchun ulardan meditsina amaliyotida profilaktika maqsadda emlashda qo‘llaniladi. Viruslarni antigenlari. Viruslar tarkibida ham ularni o‘ziga xos bo‘lgan antigenlar uchraydi. Viruslarni quyidagi antigenlari uchraydi. 1. Nukleokapsid antigen. M: gepatiti V kasalligida, NVs- Ag, gripp virusida S- antigen. 2. Superkapsid antigenlari- glikoproteinlar yoki fermentlar bo‘lishi mumkin. Gemagglyutinin gripp, paragripp viruslarida, neyrominidaza gripp ba’zi bir paromiksoviruslarda. 3. Orqaga qaytaruvchi transkriptaza, DNK- polimeraza fermentlari, bu fermentlarga qarshi organizmda AT xosil bo‘ladi. Virusli yuqumli kasalliklarda viruslarni antigeni aniqlash muhim ahamiyatga ega bo‘lib, virusologik Ds qo‘llaniladi. M: gepatit A, V, S, D, Ye viruslarda birdan bir diagnostik yo‘llanma hisoblanadi. T va V limfotsitlar va ularning subpopulyatsiyalari. Uch hujayrali kooperatsiya tizimi. Limfotsitlar populyatsiyasi uch sinfga: T-; V- va O – simon hujayralarga bo‘linadi. Bunday bo‘linish, limfotsitlarning kelib chiqishi, vazifalaridagi farq va ularning ustki retseptorlariga asoslangan. T-limfotsitlar sistemasiga timus, limfoid a’zolardagi timus-tobe zonalar va qonda aylanib yuradigan to‘qimalar orasi suyuqligi va limfadagi T-limfotsitlar kiradi. Timus – immun tizimining markaziy a’zosi bo‘lib, unda o‘zak hujayralar T- limfotsitlarga aylanadi. NLA – tizimning 1 sinf genlari sintez qilgan biomolekulyar organizm uchun yot bo‘lgan hujayralarni aniqlashda tabiiy killerlarga yordam beradi. Chunki bu sinf antigenlari organizmning hamma somatik hujayralari membranalarida joylashgan. Immun reaksiya quyidagi bir necha bosqichlar yig‘indisidan iborat: 1) organizm uchun begona antigenni tashish va uni qayta ishlab, yuqori immunogen shaklga aylantirish; 2) antigenni immun hujayralarga tanishtirish; 3) shu antigenga maxsus retseptorlari bo‘lgan limfotsitlarning ko‘payishi va tabaqalanishi; 4) hujayralararo ta’sirlashishlar; 5) antigenni parchalovchi hujayralar yoki omillar xosil bo‘lishi; 6) immunologik xotira hujayralarining paydo bo‘lishi. Bakteriyalarga qarshi immunitet. Bakterial infeksiyalarning patogeneziga qarab immunitet mikroblarga yoki ularning toksinlariga qarshi qaratilgan bo‘lishi mumkin. Odam shilliqqavatlaridagi bakteriyalarga qarshi himoyani sekretor A immunoglobulinlar ta’minlaydi. Bu antitelolar bakteriyalarning yuza qismida joylashgan antigenlar bilan birikib, mikroblarning epiteliy hujayralariga yopishishiga yo‘l qo‘ymaydi. Bakteriyalarga qarshi immunitet steril va nosteril bo‘lishi mumkin. Steril immunitetda odam organizmi infeksiya qo‘zg‘atuvchisidan to‘liq ozod bo‘ladi. Bunday holat ko‘kyo‘tal, chinchechak va boshqa ko‘pgina kasalliklardan keyin yuzaga keladi. Nosteril immunitetda kasallik qo‘zg‘atuvchisi ma’lum vaqtgacha organizmda saqlanib qoladi. Toksinga qarshi immunitet. Bu immunitet organizmda kuchli antigenlik xususiyatiga ega bo‘lgan, asosan, oqsildan iborat, immun javob chaqira oladigan toksinlarga nisbatan rivojlanadi. O‘sma hujayralariga qarshi immunitet. Odam organizmida har minutda bir necha ming hujayra har xil omillar ta’sirida mutatsiya uchraydi va ulardan ma’lum bir qismi xavfli o‘smasimon (raksimon) hujayralarga aylandi. Shunga qaramay, rak kasalligi boshqa kasalliklar orasida birinchi o‘rinda turmaydi, chunki immun sistema organizmning mutatsiyaga uchragan hujayralardan tozalab turadi. Yuqumli kasalliklarga qarshi emlash kalendari Emlash yoshi Vaksina nomi 1 kunlik chaqaloq VGV 1 (virusli gepatit V ga qarshi) 2-5 kunlik BSJ1 (sil kasalligiga qarshi), OPV0 (poliomielitga qarshi) 2 oylik AKDS1 (ko‘k yo‘tal, difteriya, qoqsholga qarshi), VGV2, XIB1, OPV1, Pnevmo1 (pnevmoniyaga qarshi), Rotavirusga qarshi (diareyali kasallikka qarshi) 3 oylik AKDS 2, VGV 3, XIB 2, OPV 2 4 oylik AKDS 3, XIB 3, OPV 3 12 oylik KPK 1(qizamiq,poliomielit,qizilchaga qarshi) 16 oylik RV (qayta emlash) AKDS 4,OPV 4 6 yosh KPK 2 7 yosh ADS-M 5, OPV 5, BSJ 2 14-15 yosh BSJ 3 16 yosh ADS-M 6 Immun tizimga bog‘liq kasalliklar Immun tizimning yetishmovchiligi organizmni yot antigenlarga nisbatan muqobil ta’sir ko‘rsata olmasligiga olib keladi. Immuntankislik (IT), immun javob bo‘g‘inlarining bir yoki bir necha joyda buzilishi hisobiga normal immun holatning o‘zgarishini bildiradi. Organizmning boshqa tizimlari kabi immun tizimning ham ma’lum bir bo‘limlarida buzilishlar bo‘lib turadi. Bu buzilishlarni quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin: tug‘ma yoki birlamchi immuntanqisliklar, orttirilgan yoki ikkilamchi immuntanqisliklar, asta-sekin va tez rivojlanadigan o‘ta sezgirlik reaksiyalari. Xozir tibbiyotda aniqlangan tug‘ma immuntanqisliklar soni 30 ga borib qoldi. Birlamchi IT lar irsiy tomondan belgilangan bo‘lib, nasldan-naslga jins bilan bog‘langan retsessiv va autosom – retsessiv ko‘rinishda o‘tishi mumkin. Bunda antitelo xosil bo‘lishi va hujayraviy immun javob buzilsa, maxsus immuntanqislik, agar fagotsitoz va komplement tizimlarida yetishmovchiliklar bo‘lsa, nomaxsus himoya omillarining irsiy tanqisligi kuzatiladi. Birlamchi fagotsitoz vazifasini mikrofaglar va polimorfo‘zakli leykotsitlar (neytrofil, bazofil va eozinofillar) bajaradi. Fagotsitlar miqdorining kamayishi yoki ular faolligining susayishi natijasida bu jarayon to‘liq amalga oshmaydi. Fagotsitlar xemotaksin susaygan kishilarda burun bo‘shlig‘i, o‘pka, o‘rta quloq, milklarning bakterial infeksiyalari, teri osti abssesslari tez-tez va surunkali ravishda kuzatiladi. Lekin ularda patogen mikroblar kuzgatgan tizimi kasalliklar kam uchraydi, chunki bunda to‘qima makrofaglarning faolligi o‘zgarmaydi. Hujayralarning bakteritsid faolligi buzilishi natijasida esa og‘ir kasallik yuzaga kelib, ichki a’zolarda ham abssesslar rivojlanadi. Bolalarda uchraydigan surunkali granulematoz fagotsitar tizimning tug‘ma buzilishlaridan bo‘lib, bunda, shartli-patogen mikroorganizmlar tufayli yuzaga kelgan yiringli – granulematoz yallig‘lanish o‘choqlari juda qiyin bitadi. Immunitet B-tizimning tanlangan yetishmovchiligi, agammaglobulinemiyaning Bruton turida uchraydi. Bu kasallik jins bilan bog‘langan bo‘lib, faqat o‘g‘il bolalarda kuzatiladi. Bolalar, asosan, birinchi yilning yarmidan, ya’ni ona immunoglobulinlari kamayganidan so‘ng piogen infeksiyalarga ta’sirchan bo‘lib qoladi. Tug‘ma IT lar orasida katta guruhni, immunogenezdagi rivojlanishning turli bosqichlarida, irsiy to‘siqlar yuzaga kelishi hisobiga rivojlanadigan immunitet T- va B- tizimlarning birlashgan yetishmovchiliklari ko‘rinishidagi kasalliklar tashkil qiladi. Viskot – Oldrich ham shunday kasalliklar sirasiga kiradi, bunda immunologik yetishmovchilik ekzema va trobotsitopeniya bilan birga kuzatiladi. Birlamchi IT bilan og‘rigan bemorni davolashda umumiy terapevtik muolaja va zamonaviy immunoterapiya usullari qo‘llaniladi. Davolashning umumiy yo‘nalishi, bunday bemorlarga infeksiya tushmasligiga qaratilgan bo‘lishi kerak, chunki kasal bolalarda antibiotikotepaiya samarasi juda past bo‘lib, endogen infeksiyani yuzaga olib chiqadi. Zamonaviy tibbiyotda, ikkilamchi yoki orttirilgan IT lar asosiy muammolardan biri sanaladi. Odamlarda uchraydigan ko‘pgina kasalliklarga; immun tizim faoliyatidagi buzilishlar sabab bo‘lishi mumkinligi haqidagi ma’lumotlar adabiyotlarda keng yoritilgan. Normal homiladorlikda, ona qonida homila antigenlariga qarshi antitelolar xosil bo‘ladi, lekin shu bilan bir qatorda birinchi ikki trimestrda T-supressorlar miqdori ham oshib boradi. Bu hujayralar homila antigenlariga qarshi «patologik» immun javobning rivojlanishiga yo‘l qo‘ymay, homiladorlikning normal kechishini ta’minlaydi. Ikkilamchi immunoboglik kasalliklarni davolash xozir 5 ta asosiy yo‘nalishda olib boriladi: 1) immun tizimning gormon va mediatorlari bilan davolash (timusning gormonal omillari, mieloptidlar, interferon, interleykin, immunoglobulin va boshqalar). Xozir timusning quyidagi oqsillari (tizomin, timpoetin, timostimulin, timulin, taktivin, timogen, timalin, immunomodulin va boshqalar) IT holatlarni davolashda keng qo‘llanilmoqda; 2) farmokologik dorilar bilan davolash. Tabiiy immunostitmulyator (vaksina, endotoksin, nuklein kislotalari, pirogenal, bronxomunal, IRS-19 va boshqalar), sun’iy preparatlar (levamizod, diutsifon, polianionlar, izoprinozin, niklosporin-A va boshqalar), moddalar almashinuvi kofaktorlari (A, S, Ye va boshqa guruh vitaminlari), tabiiy metabolitlarni qo‘llash; 3) immun injeneriyasi (homila jigari hujayralari, ko‘mik, timus kabi immun tizimi a’zo va to‘qimalarini ko‘chirib o‘tkazish); 4) sorbsiya usullari: gemosorbsiya, affin-sorbsiya, zahar, antigen va antitelolarni ushlab qolish uchun immunosorbsiya, splenosorbsiya; 5) fizik usul bilan immuntiklash: lazer, ultrabinafsha nurlari, elektromagnit ta’siri, ignafleksoterapiya va boshqalar; 6) organizmni chiniqtirish va sport bilan shug‘ullanish. Oxirgi yillarda immunologiya fani alohida fan sifatida juda rivojlanib bormoqda. Tibbiyot oliy o‘quv yurtlarida (Moskva, Minsk, Novosibirsk va x. ) immunologiya kafedrasi mavjuddir. Alohida fan sifatida o‘qitilmoqda. Immunitet so‘zi lotincha bo‘lib, immunities-biror narsadan xolos bo‘lmoqlikni anglatadi. Immunologiya fanining rivojlanishi asosan yuqumli kasalliklarni o‘rganish, ularga diagnoz qo‘yish asosida rivojlanib kelgan. Shuning uchun ham insoniyat tarixida birinchi bo‘lib chinchechak kasalligiga qarishi emlashni 1796 yilda Eduard Jenner taklif etdi. U birinchi bo‘lib, sibir chechagi bilan emlanganda organizm haqiqiy chinchechak qo‘zg‘atuvchisiga beriluvchan bo‘lmasligini isbotladi. Bu kashfiyotdan so‘ng, 100 yildan keyin buyuk fransuz olimi Lui Paster immunologiya fanini fan ko‘rinishiga ko‘tardi va organizmni kasalliklarga berilmaslik xususiyatini o‘rganib, uni ilmiy talqin qilib berdi va yuqimli kasalliklarga vaksina tayerlab ularga qarshi qo‘lladi. (1822-95 y. kuydirgi, qutirish). Lui Paster o‘z ilmiy ishlari bilan «Immunologiya» faniga asos soldi. Keyinchalik rus olimi I. I. Mechnikov immunitetni hujayra teoriyasini yaratdi. Bu teoriya I. I. Mechnikov tomonidan kashf kilingan fagotsitoz hujayralarni asosiy xususiyatiga asoslangan bo‘lib, I. I. Mechnikov fikricha organizmga tushgan patogen agentlar fagotsitoz hujayralar tomonidan topilib, organizmdan ekiminatsiya qilinadi deb tushuntirdi (1890-1998). Shu yillarda nemis olimi Paul Erlix o‘zining immmunitetni gumoral teoriyasini yaratdi. P. Erlix o‘z shogirdlari tomonidan difteriya anatoksini bilan quyonlar emlaganda, ularni qoniga shu anatoksinni va ekzotoksinni neytralovchi antitellalar xosil bo‘lishini aniqlashdi va bu antitellalarni (AT) in vitro usulida aniqlash mumkinligini isbotlashdi. Mana shu tadkikotlar asosida P. Erlix o‘zining gumoral teoriyasini yaratdi. Shu yillarda bu teoriyalar tarafdorlari o‘rtasida ayovsiz ilmiy tortishuvlar ro‘y berdi. Lekin gumoral teoriya, immunitetni hujayra teoriyasiga nisbatan ancha yengil qabul qilindi, chunki patogen agentlarga qarshi xosil bo‘lgan, AT in vitro aniq aniqlandi. Ular titri ko‘rsatildi va shu asosda yuqumli kasalliklarga serologik diagnoz qo‘yishlar ishlab chiqildi. Hujayra teoriyasi esa yaxshi rivojlanmadi, chunki fagotsit hujayralari, mikroorganizmdan tashqari maxsus bo‘lmagan zarralarni ham hazm qilishi (ko‘mir kukuni, bo‘yoqlar va x. ), immunitetni hujayra teoriyasini maxsusligiga soya soldi. Bu esa bu teoriyani rivojlanishini to‘xtatib qolishiga olib keldi. Lekin shunga qaramasdan har ikkala olim ham I. I. Mechnikov va Paul Erlixlar o‘zlarini immunitetni hujayra gumoral teoriyalari uchun Nobel mukofotlari lauriyatlari bo‘lishdi. Oxirgi yillarda immunitetning tarifi ham eski tarifidan farq qildi. Akademik R. V. Petrov ta’rifiga ko‘ra «immunitet - genetik begonalik belgisini tashib yuruvchi yot hujayra va zarralarga qarshi organizmning xususiyati tushuniladi». Organizmning himoyalanish faktorlari. 1. Organizmning maxsus bo‘lmagan himoyalanishi. 2. Organizmning maxsus himoyalanishi (immunitet) Organizmning maxsus bo‘lmagan himoyalanishiga tug‘ma yoki konstitutsional faktorlar (evolyusion, eng qadimiy) juda ko‘p qirrali, ularni tasir mexanizmlari turli ko‘rinishda, lekin ularni bitta xususiyat maxsus bo‘lmagan ta’siri mexanizmi birlashtiradi. Organizmga kirmoqchi bo‘lgan patogen agent yo‘liga ikkita, mexanik va ximiyaviy faktor qarshilik qiladi. Mexanik qarshilikka (anatomik) teri va shilliqqavatlarni to‘siqlik (barer) xususiyati kiradi bu yuqumli kasalliklar yo‘lidagi birinchi to‘siq hisoblanadi. Bu to‘siqlar sekretlari mikroorganizmlarni o‘sishini to‘xtatib qo‘yishi yoki o‘ldirishi mumkin. Agar patogen mikroorganizmlar birinchi barerdan o‘tsalar, ikkinchi maxsus bo‘lmagan to‘siqqa gumoral hujayra faktorlariga duch keladi. 1. Mexanik barerlarga kiradi: a) Teri tashqi tomondan organizmni o‘rab turadi. Sog‘lom teri organizmni patogentlardan himoya qiladi, terida f ni pasayishi ham patogen bakteriyalarga salbiy tasir etadi. Bundan tashqari ter, yog‘ bezlarini mahsulotlari ham bakteriotsit ta’siriga ega. B) Shilliq qavatlar organizmning hamma organlari, og‘iz bo‘shlig‘i, oshqozon ichak sistemasi, yuqori nafas yo‘llari, ko‘z, jinsiy organlar shilliqqavatlari qalin ko‘p qavatli epiteliy hujayralari bilan qoplangan, lekin oshqozon, havo yo‘llari, bachadon va uning trubalari bir qavatli epiteliy hujayrasi bilan qoplangan. Epiteliya hujayralari mexanik ravishda patogen bakteriyalarni organizmdan chiqarishda qatnashadi (yuqori nafas yo‘llaridagi xilpillovchi epiteliyalar). Gumorol va hujayra faktorlari. Organizmning birinchi himoya chegarasini yengib o‘tgan patogen bakteriyalar organizmning ikkinchi himoya chizig‘iga duchor bo‘lishadi. Bu faktorlarni ko‘pchilik formasi indutsiabel bo‘lib shilliq qavatlarda aktiv bo‘lmagan xolda uchraydi. Bu moddalarni aktivlashuvi, medlaperlar yordamida amalga oshiriladi. Bu faktorlarning eng asosiysi komplement va polimorf yadroli leykotsitlardir. Bularni tasirini boshqa biologik aktiv moddalar to‘ldiriladi. To‘qimalarni himoya funksiyalarini asosini «yallig‘lanish» reaksiyasi tashkil etadi. Yallig‘lanish reaksiyasi deb organizmning himoya-adaptiv reaksiyalar yig‘indisi bo‘lib, organizm to‘qimalarini jarohatlanishi oqibatida kelib chiqadi. Bu reaksiya oqibatidan organizm to‘liq o‘zini jarohatini tiklashi yoki defektli bo‘lib qolishi mumkin. Yallig‘lanish o‘tkir surunkali bo‘lishi mumkin. O‘tkir yallig‘lanishda qizarish, shish, og‘riq, temperaturani ko‘tarilishi kuzatiladi. Yallig‘lanish reaksiyasida ko‘plab mediaperlar ishlab chiqariladi. Maxsus bo‘lmagan himoyalanishda hujayra faktorlari. Organizmning maxsus bo‘lmagan rezistentligiga-fagotsitlar kiradi. Fagotsitlar - begona patogen organizmlar o‘zlariga biriktirib, yutib va hazm qilish xususiyatiga ega bo‘lgan hujayralar hisoblanadi. Fagotsit hujayralarini organizmning himoyalanishida qatnashishini birinchi bo‘lib 1883 yilda I. I. Mechnikov kashf qilgan. Fagotsit hujayralariga mislopoetik qator hujayralari (neyperofillar, eozinfillar, bazofillar) va makrofaglar-monotsitar hujayra sistemasi (monotsitlar, to‘qima makrofaglarlari) kiradi. Birinchi guruh fagotsitlar polimorf yadroli, sitoplazmasida granullasi bor, boshqacha qilib aytganda polimorf yadroli leykotsitlar yoki granulotsitlar. Monouklyar fagotsitlar organizmni himoyalanishida turli ko‘rinishlarda qatnashadi. 1. Organizmning patogen agentlardan (mikrob, virus, sodda jonivorlardan) himoya qiladi. 2. Organizmdagi fagotsit hujayralari ahlatchi (musoro‘ik) vazifasini bajargani uchun jarohatlangan, o‘ldirilgan hujayralarni va ba’zi neorganik birikmalardan organizmni tozalaydi. 3. Fagotsit hujayralari, limfotsitlar bilan hujayralararo kooperatsiyalarda qatnashib, maxsus immun javobini kelib chiqishida qatnashadi. 4. Fagotsit hujayralari boshqa hujayralarni boshqarishda qatnashuvchi muhim bo‘lgan biologik aktiv mediaperlar va aktiv moddalar ishlab chiqariladi (IL-1, interferon). 5. Begona hujayralarni o‘ldirish bilan o‘sma hujayralarga qarshi kurashadi. Fagotsit hujayralarga qisqacha xarakteristika. Mononuklyar fogotsitlar: Neyroperofillar-suyak ko‘migida xosil bo‘lib, shakllanib qon oqimiga chiqadi. Bu hujayralar qon tomirlarini endoteliyasi orqali qon oqimida to‘qimalarga yallig‘lanishi o‘chog‘iga migratsiya bo‘lish xususiyatiga ega. Patogen bakteriyani xemotaksis, uni yutishi, parchalashi mumkin. Bu fagotsit hujayralari tomonidan mikrobotsit xususiyatiga ega bo‘lgan O2 ga taalluqli va O2 taalluqli bo‘lmagan faktorni sekresiya qiladi. Qonda 42-72% uchraydi. Eozinofillar-xosil bo‘lishi neyperofillarga o‘xshash. Ta’sir mexanizmi asosan O2 ga taalluqli, taalluqli bo‘lmagan faktorni sekresiya qiladi. Gelment va sodda jonivorlarga qarshi kurashadi. Qonda 5% uchraydi. Monotsitlar-suyakko‘migidaxosil bo‘lib, shakllanib promonotsit ko‘rinishida qon oqimiga tushadi. Neyrofillarga o‘xshab ta’sir ko‘rsatadi. Qonda 2-10% uchraydi. To‘qima makrofaglari-monotsitlardan shakllanib xosil bo‘ladi. Endoteliyaga adgeziya bo‘lishi qon tomiridan chiqishi kuzatiladi. Patogen bakteriyalarga xemotoksisi, yutishi, hazm qilishi, degranulatsiyaga uchratishi mumkin. Bundan tashqari O2 taalluqli va O2 taalluqli bo‘lmagan bakteriotsit faktor, komplementni komponentini va plaminogen aktivatorlari, mediatorlar sintez qiladi. Fagotsit qilish stadiyalari. Fagotsit hujayralari tomonidan qattiq ob’ektlarni fagotsit qilinishi 4ta fazani o‘z ichiga oladi. Bular: fagatsit hujayrasini aktivlashuvi, xemotaksis, adgeziya yutilishi va hazm bo‘lishi. Immun sistemaning patologik holatlari. Birlamchi va ikkilamchi immun tanqisliklar. Allergiya autoimmun kasalliklar. Immun sistemadagi turli o‘zgarishlarni immunopotologiya o‘rganadi. Immunopotologiya predmeti ko‘plab jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Bularga immunologik reaksiyalar natijasida kelib chiquvchi ko‘plab biologik jarayonlar kiradi, lekin patologik o‘zgarishlarga kiritish mumkin, qachonki bu reaksiyalar natijasida patologik o‘zgarishlar kelib chiqsa. Bu holatga immun reaksiyani juda kam kuchli javob reaksiyasidan farq qiluvchi ko‘rinish olib kelishi mumkin. Ba’zida esa organizmda patologik o‘zgarishlar normal immun reaksiyalar natijasida ham kelib chiqishi mumkin. Immun patologik o‘zgarishlarga misol qilib allergiya autoimmun kasalliklari va immun kompleklar natijasida kelib chiquvchi turli patologik o‘zgarishlar kiradi. Immunopatologiyani ikkinchi aspekti bu immunsistemani ichki tug‘ma yoki hayot davomida ortirilgan defekti natijasida kelib chiquvchi jarayonlarni o‘rganishdir. Bularga tug‘ma yoki hayot davomida ortirilgan immun tanqislik hastaliklari kiradi. Bundan tashqari immunpatologiya shunday muammolarni ko‘rib chiqadiki, bu muammolar yuqorida keltirilgan immunopatologik o‘zgarishlarni birontasiga o‘zini kelib chiqish mexanizmlari bilan o‘xshamaydi. Bularga transplantatsion, immunitet, immun sistema va keksalik va boshqalar kiradi. Yuqorida keltirilganlardan shu narsa ma’lum bo‘ladiki ya’ni immunopatologiya immun sistemaning ichki o‘zgarishlariga olib keluvchi xususiyatlaridan tashqari immun patogenlik holatni keltirib chiqaruvchi uning zvenolarini aktivlashtiruvchi effektor jarayonlarini va ular o‘rtasidagi yuz beruvchi mexanizmlarni ham o‘rganadi. Xozirgi kunda odam immun sistemasining patologik o‘zgarishlarini shartli ravishda 4 guruhga bo‘lish mumkin. 1. Tug‘ma (turga xos) birlamchi immunodefitsitlar (TBI). 2. Ikkilamchi immunodefitsitlar. 3. O‘ta sezgirliklar (Allergiya). 4. Autoimmun kasalliklari. Tug‘ma birlamchi immunodefitsit kasalliklarga xozirgi kunda 20 ta kasalliklar kiradi. Butun dunyo sog‘liqni saqlash boshqarmasining (VOZ) nominklaturasiga asosan birlamchi immun tanqislik deganda shunday IT tushuniladiki, ya’ni immun sistema genetik sabablarga ko‘ra u yoki bu zvenolardagi immun javoblarni keltirib chiqara olmaydi. IT ni tug‘ma deyilishiga sabab, u chaqaloq tug‘ilganidan so‘ng kelib chiqadi va yaqqol nasldan naslga o‘tadi asosan retsessiv tip bo‘yicha. Agar immun sistemani defekti uning maxsus sistemasiga taalluqli bo‘lsa antitela xosil bo‘lishi hujayra tipidagi immun javobga bu xolda bu birlamchi maxsus immun tanqislik deb atalib nasldan o‘tuvchi maxsus bo‘lmagan immun tanqisliklardan (fagotsitoz, komplement sistemasi) farqlanadi. Naslga xos bo‘lgan immun sistemaning u yoki bu ko‘rinishidagi immun javobni keltirib chiqara olmasligi shuni ko‘rsatadiki, ya’ni har bir immun javobni keltirib chiqara olmaslik alohida genetik boshqaruvda turadi va immunopoezin boshqaruvchi etaplarga va zvenolarga bog‘liqdir. Shuning uchun ham BIT lar genetikik bioximik jarayonlarni hujayra tipidagi immun javoblarga asoslangan bilimlar asosida rivojlanib bormoqda. Tug‘ma (turga xos) birlamchi immunodefitsitlar. Komplement sistemasini defitsitlari. Komplement murakkab oqsil komplekslari bo‘lib uning xozirgi kunda 20 taga yaqin fragmentlari ma’lum. Bu sistemaga xos xususiyat birlamchi signal natijasida tez va to‘la qonli javob reaksiyalarni yuzaga keltirishidir. Bu reaksiyalar sistemani sakrab aktivlashish jarayonlari natijasi ro‘y beradi, ya’ni birinchi reaksiya natijasida xosil bo‘lgan mahsulot ikkinchi fragmentni aktivlashtirishda qatnashadi. Komplement sistemani komponentlari «S» harfi bilan belgilanadi. Qon zardobida komplementning komponentida S3 komponenti eng ko‘p miqdorda uchraydi (1,2 mg/ml). Odam organizmida komplement ikki xil himoyalanishida qatnashadi. Organizmning nospesifik himoyalanishida va maxsus immun javoblarda komplement sistemasi bu faoliyatni bajarishda ikki usulda aktivlashadi. 1. Komplementni klassik aktivlashuvi. 2. Komplementni altirnativ aktivlashuvi. V-limfotsitlarni yetishmovchiligi. Tug‘ma aggammaglobulinimiya. (Bruton kasalligi) asosan bu kasallik erkaklarda kuzatiladi. B-limfotsitlarni oxirgi shakllanish etapida defekt kuzatiladi. Natijada plazmatik hujayralarni xosil bo‘lishi buzilib immunoglobulinlarni sintezi bo‘lmaydi. Limfatik tugunlarni biopsiyasida plazmatik hujayralar juda kam bo‘lishi mumkin. Amalda bunday bolalar ikkilamchi yuqumli kasalliklarga asosan yiringli kasallik qo‘zg‘atuvchilariga beriluvchi bo‘lib qoladi. Yuqorida ko‘rsatilgan kasallik bilan og‘rigan bemorlarda hujayra tipidagi immun javob saqlanib qoladi. Bunday odamlar chinchechak va boshqa virusli kasalliklarni yaxshi o‘tkazadi, asorat qolmaydi. Bunday yetishmovchilikni davolashda odam y- globulinidan foydalanish yaxshi natija beradi. Immunoglobulin A semektiv yetishmasligi. Bu yetishmovchilik ham kpchilik xollarda uchrab turadi, ya’ni B a-limfotsitlarni oxirgi shakllanishi buziladi va IgA sintezi kamayib ketadi. Qonda IgA ga autoantitelalar kuzatiladi. T-limfotsit xelperlarni miqdori pasayib, T-supressorlar oshadi. IgA bu yetishmovchilik oqibatida shilliqqavatlarda uchrovchi SIgA kamayib ketadi. Yuqumli kasalliklar ko‘pchilik xollarda o‘pkada, oshqozon ichak sistemasida kuzatiladi. Immunoglobulinlarni ba’zi bir sinflarini selektiv yetishmovchiliklari. Bu yetishmovchiliklarda ham u yoki bu antitelalar kamayib ketadi. Plazmatik hujayralarni miqdori kamayib ketadi. Yiringli kasalliklar kuzatiladi. Davolashda n- globulin qo‘llaniladi. Yuqorida ko‘rsatilgan Ig larni defitsitidan tashqari IgA sekretor qismini sintezi defitsiti va Ig-defitsiti, lekin IgM ni miqdorini oshishi kuzatiladi. Organizmda Ig sekretor IgA funksional yetishmovchiligi kuzatiladi. Buning natijasida ichak shilliq qavatlaridagi sekretor IgA sintez qiluvchi plazmatik hujayralarni kamayib ketishi kuzatiladi. Qon plazmasida IgG va IgA ham kamayadi, lekin IgM ishlab chiqaruvchi plazmatik hujayralar ko‘payadi. Bu tug‘ma defitsitda odam yuqumli kasalliklarga, asosan oshqozon ichak sistemasida kasallik keltirib chiqaruvchi agentlarga beriluvchi bo‘lib qoladi. Tranzitor gipogammoglobulinimiya (bolalar va kattalarda). Bu kasallik ko‘pchilik hollarda uchraydi, qaytarilib turuvchi yiringli yuqumli kasalliklar bilan xarakterlanadi. Bu gipogammoglobulinimiyani kelib chiqishida bir nechta mexanizmlar bo‘lishi mumkin. Suyak ko‘migida kasallarda yosh B- limfotsitlar normada bo‘ladi lekin 1/3 kasallarda B-limfotsitlar membranasida Ig li retseptorlar bo‘ladi, ya’ni 1/3 kasallarda ularni miqdori kamaygan bo‘lishi mumkin. Bunday V-limfotsitlar plazmatik hujayralarga aylanishi buziladi yoki antitela qila olmaydi. Bu kasallikda T-limfotsitlar FGA nisbatan poliklonal aktivlashuvi pasayadi. Keyinrok kasallarda T-supressorlarni miqdori oshadi va V-limfotsitlarga supressor ta’sir ko‘rsatadi. Tranzitor gipogammoglobulinemiya bolalarda o‘ziga xos o‘tadi ya’ni asosan IgG kondagi miqdori kamayadi, tez-tez o‘pkada kaytariluvchi yuqumli kasalliklar kuzatiladi lekin ko‘pchilik hollarda 4 yoshga yetganda o‘z- o‘zidan tuzalib ketishi kuzatiladi. T-limfotsitlarni tug‘ma yetishmovchiliklari. Timus gipoplaziyasi (sindrom DiDjordji va Nezelofa)- bu yetishmovchilikda ayrisimon bez uchinchi turtinchi yutqin qopchasida embrigenezda shakllanish buziladi. Bundan tashqari bunday defekt bilan tug‘ilgan bolalarga qalqonsimon usti bez qalin bo‘lmaydi va yurak qon tomirlarida og‘ir anamaliyalar kuzatiladi. Timusni bo‘lmasligi oqibatida uzak hujayralari T-limfotsitlarga shakllana olmaydi va limfoid tuqimalardagi (taloq, limfa tugunlarida) timusga aloqador zonalar shakllanmaydi, limfoid molekulalar yetilmaydi. Bunday kasallarda hujayra tipidagi immun javob shakllanmaydi, lekin bakteriyalar yuqumli kasalliklarga qarshi mutlaqo kurasha olmaydi. Kasal bolalarni qonida At xosil bo‘ladi lekin gumoral immunitet xam kuchsiz chunki B-limfotsitlarni koorperatsiyasida qatnashuvchiT-xelperlarni shakllanmasligi oqibatida to‘la qimmatli AT sintezlanmaydi. Ekpermentda nenotal davrda timektomiya qilingan hayvonlarda DjDjordji sindromi yaqqol ko‘zga tashlanadi. Timusni to‘liq aplaziyasi kamdan kam xollarda kuzatiladi. Asosan timusni ma’lum qismlarini bo‘lmasligi kuzatiladi. Bunday kasalliklarda T- limfotsitlarni miqdori 6%-30% gacha bo‘lishi mumkin. Bunday kasallarda gumoral immunitet rivojlangan bo‘ladi, lekin virusli yuqumli kasalliklarga qarshi to‘la konli bo‘ladi. Virusli yuqumli kasalliklar og‘ir o‘tadi. Ko‘pchilik xollarda o‘lim bilan tugaydi. Organizmning immunoreaktivlik holatini asosan timusni ko‘chirib o‘tkazishi orqali tiklash mumkin lekin timusni tanlashda juda katta uning Ag xususiyatiga ahamiyat berish kerak. Oz miqdorda bo‘lsada transplantantni Ag xususiyati retsepientni Ag xususiyatiga o‘xshash bo‘lishi kerak. Aks xolda organizm transplantantni chiqarib yuboradi. Viskott-Oldrichning sindromi-bu yetishmovchilikda xam hujayra tipidagi immun javobni defitsiti kuzatiladi. Viskott-Oldrig sindromida periadaekzila trombotsitopeniya yuqumli kasalliklarga beriluvchanlik kuzatiladi. Qizikarlisi shundaki bu sindrom bilan og‘rigan kasallarni qariyb 10% limfoid rak kasallari bilan o‘ladi. Viskott-Oldrig sindromida IgM turli polisaxaridlarga qarshi sintezlanishi pasayib ketadi. Xozirgi kunda shu narsa ma’lumki bu yetishmovchilikda makrofaglarni antigen prezentatsiyasini ham sustlashganligi kuzatiladi. T- limfotsitlarni miqdori konda pasayishi kuzatiladi, lekin asosiy mexanizmlari oxirgacha o‘rganilmagan. Allergik reaksiyalar. Ba’zi bir patologik holatlarda bo‘ladigan javob reaksiyasi organizmga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Allergiya-bu organizmning allergenlarga nisbatan reaksiyasidir. Ko‘pchilik holda bunday holat allergik reaksiya deb ataladi, lekin shuni aytish lozimki har kanday allergiyaga ham organizm normal immun javob beradi, ammo kelib chiqqan immun javob natijasida patofiziologik o‘zgarishlar kelib chiqsa u xolda bu kiritishni allergik kasallik deb qarash kerak. Ko‘pchilik antigenlar shu jumladan mikroblar viruslar va ularni zaharli moddalari organizmga birinchi tushishida shu moddalarga nisbatan organizmni sezgirligini oshirib qo‘yadi (giperchuvetvitelnost). Yuqorida keltirilgan moddalar qayta organizmga tushganda organizmni immun sistemasi kuchli reaksiya bilan javob beradi, buning natijasida allergik kasalliklar kelib chiqadi. Organizmning o‘ta sezgirlik holati vujudga keladi. O‘ta sezgirlik holatida xozirgi kunda 4 tur allergik reaksiyalar kuzatiladi. Bakteriyalarga qarshi immunitet. Bakterial infeksiyalarning patogeneziga qarab immunitet mikroblarga yoki ularning toksinlariga qarshi qaratilgan bo‘lishi mumkin. Odam shilliqqavatlaridagi bakteriyalarga qarshi himoyani sekretor A immunoglobulinlar ta’minlaydi. Bu antitelolar bakteriyalarning yuza qismida joylashgan antigenlar bilan birikib, mikroblarning epiteliy hujayralariga yopishishiga yo‘l qo‘ymaydi. Bakteriyalarga qarshi immunitet steril va nosteril bo‘lishi mumkin. Steril immunitetda odam organizmi infeksiya qo‘zg‘atuvchisidan to‘liq ozod bo‘ladi. Bunday holat ko‘kyo‘tal, chinchechak va boshqa ko‘pgina kasalliklardan keyin yuzaga keladi. Nosteril immunitetda kasallik qo‘zg‘atuvchisi ma’lum vaqtgacha organizmda saqlanib qoladi. Toksinga qarshi immunitet. Bu immunitet organizmda kuchli antigenlik xususiyatiga ega bo‘lgan, asosan, oqsildan iborat, immun javob chaqira oladigan toksinlarga nisbatan rivojlanadi. O‘sma hujayralariga qarshi immunitet. Odam organizmida har minutda bir necha ming hujayra har xil omillar ta’sirida mutatsiya uchraydi va ulardan ma’lum bir qismi xavfli o‘smasimon (raksimon) hujayralarga aylandi. Shunga qaramay, rak kasalligi boshqa kasalliklar orasida birinchi o‘rinda turmaydi, chunki immun sistema organizmning mutatsiyaga uchragan hujayralardan tozalab turadi. Vaksina va immun zardoblar. Vaksina olishda gen ijeneriya yutuqlari, amaliyotda qo‘llanilishi. Immunoprofilaktika va immunoterapiya usullari Vaksina so‘zi mikrobiologiyaga lotinchadan kirib kelgan (vacca- sigir). Vaksina - immunobiologik preparatlar bo‘lib ma’lum bir kasallikni oldini olish maqsadida aktiv immunizatsiya qilinadi. Vaksinalar Butun dunyo sog‘liqni saqlash boshqarmasi (BSB) tomonidan yuqumli kasalliklarni oldini olishda qo‘llaniladigan ideal usul deb qabul qilingan. Profilaktikada qo‘llaniladigan vaksina turlari: 1. Tirik kuchsizlantirilgan vaksinalar. 2. O‘ldirilgan korpuskulyar vaksinalar. 3. Mikrob komponentlaridan tayyorlangan (sub’edinichniy) vaksinalar. 4. Mikrob toksinlaridan olingan anatoksinlar. 5. Su’niy vaksinalar. 6. Genli injeneriya yo‘li bilan olingan vaksinalar. 1. Tirik kuchsizlantirilgan vaksinalar. Bunday vaksinalar o‘ldirilgan vaksinalardan afzallikga ega chunki ular mikroorganizmlari xamma komponentlarini virulentligi sustlashtirilib tayyorlanadi. Ularni immunogen xususiyati kuchli bo‘ladi. Kuchsizlantiriligan tirik vaksinalarga sibir yarasi, Ku-isitmasi, qorin tifi qarshi ishlatiladigan vaksinalar kiradi, lekin shuni aytish kerakki, ko‘pchilik kuchsizlantirilgan vaksinalar virusli yuqumli kasalliklarga qarshi qo‘llaniladi (poliomielit, chinchechak, gripp, qizamiq, parotit va adenovirslar). Tirik kuchsizlantirilgan vaksinalarga divergent vaksinalar xam kiradi. bu vaksinalar kasallik keltirib chiqaruvchi qo‘zg‘atuvchiga yaqin qarindoshlik xususiyati bo‘lishi mumkin. Bunday vaksinalar bilan emlangan hosil bo‘lgan immun javob kesishgan bo‘lib ko‘zlangan qo‘zg‘atuvchiga xam qarshi hosil bo‘ladi. Chinchechak sigirlarda kasallik keltirib chiqaruvchi virusdan vaksina sifatida foydalaniladi. Silning qoramollarda kasallik keltirib chiqaruvchi tipidan (M bovis) vaksina tayyorlanadi. 2. O‘ldirilgan vaksinalar. (UV) UV tayyorlashda ularni turli usullarda inaktivatsiya qilinadi. Termik usulda yoki ximiyaviy usulda (farmolin, spirt) UV xam amaliyotda keng qo‘llaniladi. O‘latda, qutirish kasalligida poliomielitda Solko vaksinasi. O‘ldirilgan vaksina bitta qo‘zg‘atuvchi tutsa monovaksina bir nechta tutsa polivaksina deb ataladi. 3. Mikrob komponetlaridan tayyorlangan vaksina. Bu o‘ldirilgan vaksinalarni bir turi hisoblanadi, lekin vaksina uchun mikroorganizmlarning eng kuchli immunogen xususiyatiga ega bo‘lgan komponenti ajratib olinadi. Buni olishda turli fizik va ximik usullar qo‘llanilaniladi. Shuning uchun bu vaksinalarni ximiyaviy vaksina ham deb atash odat tusiga kirgan. Xozirgi kunda pnevmakokkga kapsula polisaxarididan qorin tifiga (O. N. va Vi Ag), kuydirgi qo‘zg‘atuvchisini kapsula komponenti va polisaxarididan gripp virusini neyrominidaza gemagglyutinin fermentlaridan tayyorlangan vaksinalar qo‘llaniladi. 4. Anatoksinlar (mikrob ekzotoksinida). Anatoksinlar mikrob ekzotoksinlaridan termik ishlov berish yoki fermalinda saqlash usullari bilan olinadi. Bunday usul ishlov berilganda ekzotoksin zaharli hususiyatini yo‘qotib immunogen xususiyatini saqlab qoladi. Anatoksinlar asosan yuqumli kasalliklarda qo‘llaniladi. (kokshol, botulizm, gazli gangrena, stafilakok yuqumli kasalliklarida). Anatoksinlar olingandan keyin tozalanadi va immun xususiyatni oshirish maqsadida adyuvantga adsorbsiyalanadi, ko‘pchilik hollarda adyuvant sifatida alyumin gidrooksidi qo‘llaniladi. Anatoksinlarni adyuvantga adsorbsiya qilinishi bir tomondan immunologik xususiyatini Ag oshirsa, ikkinchi tomondan organizmda Ag deposini hosil qiladi. Anatoksinlar mono (bo‘g‘ma, kokshol, stafilakokk) va polivalentli (AKDS) holatlarda chiqariladi. Ba’zi xollarda profilaktikada kon’yugirlangan vaksinlar ham qo‘llaniladi. Bunday vaksina mikrob polisaxaridi va toksinini tutishi mumkin. Bu xildagi kombinatsiyalar vaksinani immunologik xususiyatini birmuncha oshiradi. Masalan: ‘aemof ilus influenzas antigeni bilan bo‘g‘ma qo‘zg‘atuvchisini anatoksini. Bu ko‘rinishda anatoksin vaksina tashib yuruvchi qismi bo‘lib xizmat qiladi va organizmda ‘aemof ilus influenzas ga qarshi hosil bo‘lgan immunitet uzoq vaqt saqlanadi va bu qo‘zg‘atuvchi antigeniga qarshi xotira hujayralari ham hosil bo‘ladi. 5. Gen-injeneriya (rekombinant) yo‘li bilan olingan vaksinalar. Gen-injenerli vaksinalar qo‘zg‘atuvchilarni immunogen antigenini genli injeneriya yo‘li bilan olinadi. Xozirgi kunda bir necha usullarda olinadi. 1. Virulent qo‘zg‘atuvchining immunogen antigenini sintezida katnashuvchi genni avirulent bakteriyalar genomiga kiritish yo‘li bilan. 2. Virulent qo‘zg‘atuvchining immunogen antigenini sintezida qatnashuvchi genni yaqin bo‘lmagan mikroorganizmlar genomiga kiritish yo‘li bilan. 3. Su’niy usulda qo‘zg‘atuvchilarni virulentlik xususiyatini namoyon qiluvchi genni genomidan chiqarib tashlash yo‘li bilan olinadi. Oxirgi yillarda gepatit B virusiga qarshi profilaktikasida keng ko‘lamda rekombinat gepatit A vaksinasi qo‘llanilmokda. Bu vaksina gepatit B virusini tashqi qobig‘ida joylashgan. Immunoglobulinlar . Ig odam kon zardobini cho‘ktirib, undagi balast moddalardan tozalanib, Ig miqdori yog‘iladi. Ig ko‘pchilik kasallarni oldini olishda va davolashda (qizamiq, kana ensefaliti, stafilokokkli yuqumli kasalliklarda qoqsholda va boshqa kasalliklarda) qo‘llaniladi. Immunomodulyatorlar. Xozirgi kunda ko‘plab immunomodulyatorlar qo‘llanilmokda bularni 3 ta gruppaga bo‘lish mumkin bularni bitta umumiy xususiyat birlashtiradi. Immunomodulyatorlarni ta’sir mexanizmi bir xil yunalishda bo‘lib, immunokomplement hujayralarni aktivlashtirish xususiyatiga ega. Bularga : sitotoksinlar, tabiiy mikroorganizmlarni birikmalari (komponentlari, sun’iy yuqori va kichik molekulali preparatlar), interleykinlar (IL) interferon (IFN) kolonaktivlovchi faktor epitropoetinlar va boshqalar kiradi. Endogen immunomodulyatorlar (EI) sitokinlar organizmning ichki birligini gomeostazinini ta’minlab turadi. EI tabiiy va sun’iyga bo‘linadi. Tabiiy EI larga kiradi: mikroorganizmlarni komponentlari (virus va bakteriya) kiradi. Eng yaxshi o‘rganilgan preparatlar mikrob lipopolisaxaridlari (LPS), peptid va ketoglikanlar. Sun’iy EI ga ko‘plab birikmalar kiradi. Bu preparatlar IM xususiyatidan tashqari boshqa ko‘plab ta’sir mexanizmlariga ega. Bu guruh preparatlarga nuklein kislotani sintetik analoglari(sintetik polinukleititlar), levomizol, polisulfaitlar polifosfatlar kiradi. IgM ni immun tanqislik holatlarida, immun tanqislik yuz berishi mumkin bo‘lgan holatlarda profilaktika maqsadlarida qo‘llaniladi. Xozirgi kunda IM 3 ta asosiy guruhga bo‘linadi- aktiv, adaptiv, passiv. Xozirgi kunda qo‘llaniluvchi bakterial preparatlar (LPS, prodigiozan) makrofaglarni aktivlashtiradi, IL-4, IL-5 va IL-6 esa B-limfotsitlarni shakllanishini aktivlashtiradi. Timus peptidlari (timozin, timopoetin, timalin, T-aktivin) levamizol izoprinozin, poliakrilamid kislotasi, IL-1, IL-2, IL-3 T-limfotsitlarni turli populyatsiyalarini aktivlashtiradi. IFN yoki limfokinlar maxsus bo‘lmagan immun himoyalarni keltirib chiqaradi sintetik preparatlar esa (polifosfatlar, politsulfatlar) poliklonal aktivatorlar hisoblanadi. Yuqorida keltirilgan M dan tashqari meditsina boshqa preparatlar xam davolashda va kasalliklarni oldini olishda qo‘llaniladi. Bularga kiradi: faglar, eubiotiklar va diagnostik immun preparatlar. Faglar- immunobiologik preparat sifatida bakterifaglar qo‘llaniladi. Faglar diagnostika profilaktikaga va davolash maqsadlarida qo‘llaniladi. Diagnostika maqsadida keng qo‘llaniladi. Spektr ta’siri bo‘yicha polivalent faglar yaqin qarindosh va yaqin turlarni lizisga uchratadi. Monovalentli faglar faqat bitta turga oid bakteriyalarni lizisga uchratadi. Tip maxsuslikga ega bo‘lgan faglar bitta tur ichidagi aloxida tiplarni lizisga uchratadi. Diagnostik faglar stafilokokklarga qorin tifi, bo‘g‘ma salmonellalarga qarshi ishlatiladi. Bakteriyalarni fagovar tiplarni aniqlash epidemiologik jihatdan muhim ahamiyatga ega. Profilaktik maqsadda- ko‘pchilik kasalliklarga (qorin tifi, ich burug vabo) qo‘llaniladi. Davolashda. Fagoterapiyada bakteriyalarni lizisga uchratuvchi (ichak guruhiga kiruvchi jarohat yuqumli kasalliklari, stafilokokk, streptokokk) faglar yuqumli kasalliklarda qo‘llaniladi. Eubiotiklar - mikroorganizmlar kultura odamning normal mikroflorasi turkumiga kiradi. Ko‘pchilik hollarda davolashda eubakteriyalar liofilizatsiya qilingan ko‘rinishda ishlatiladi. Eubiotiklarga: bifidobakterin, laktobakterin, kolibakterin kiradi. Bundan tashqari eubakteriyalar nordon qattiq mahsulotlari tarkibida kam kiritiladi. Orom- 1. 2. Bifido, Bifidok «Chudo-yogurt» va b. Diagnostik immun zardoblar-diagnostik immun zardoblar (DIZ) ko‘plab yuqumli allergik va autoimmun va DIZ mikrobiologik amaliyotga ajratib olingan yuqumli kasallik qo‘zg‘atuvchilarini serologik identifikatsiya qilishda qo‘llaniladi. Infeksion allergenlar- organizmning yuqumli kasalliklariga qarshi sezgirliklarni aniqlashda qo‘llaniladi. Infeksion allergenlar bo‘lishi mumkin mikroorganizmlarni komponentlari eng ko‘p tuberkulin sil kasalliklarida, brutsillin brusellyoz kasalligida antraksin kuydirgi kasalligida qo‘llaniladi. 2 2 И.Мухамедов, Е.Эшбоев, Н.Зокиров, М.Зокиров «Микробиология, иммунология, вирусология»