SHAG‘AL, CHAQIQ TOSH VA QUM OLISHNING TEXNOLOGIK SXEMALARI Beton uchun to‘ldiruvchilar ishlab chiqarish noruda qurilish materiallari korxonalari o‘zida konlardan xomashѐni qazib olish va uni qayta ishlashning kompleksini qamrab oladi. Xomashѐ materiallar konlardan ekskavator ѐrdamida ѐki gidromexanizatsiyalashgan vositalarda qazib olinadi. Gidromexanizatsiyalashgan vositalarda to‘proq so‘ruvchi snaryadlar misol bo‘ladi. Ular asosan suv osti va suv aralashmali qum shag‘alli konlarda ishlatiladi. Beton uchun to‘ldiruvchilar ishlab chiqarish korxonalarining texnologik sxemalari bevosita qayta ishlanaѐtgan tog‘ jinslariga, tayѐr mahsulotning nomenklaturasi va sifatiga, xomashѐdan kompleks foydalanish imkonini beruvchi qo‘llaniladigan asbob-uskunalarning tipiga, ѐqilg‘i-energetika, material va xomashѐlarni iqtisod qilishga bog‘liq holda ishlab chiqiladi. Qayta ishlanadigan qazib olingan tog‘ jinslarining asosiy klassifikatsion xarakteristikasiga uning bir jinsligi, mustahkamligi, kelib chiqishi, materialning qism va bo‘laklarining o‘lchamlari, undagi mavjud salbiy qo‘shimchalar(gil, chang va boshqalar)ning turi va miqdori kiradi. 4.29-rasm. Otqindi jinslarni qayta ishlovchi avtomatlashgan maydalash liniyasi SADL-I-400 sxemasi: 1-plastik ta’minlovchili bunker; 2-jag‘li maydalagich SHPD-9x12 ѐrdamida yirik maydalash; 3-lentali statsionar konveyrlar; 4-konusli maydalagich KSD-1750Gr ѐrdamida o‘rtacha maydalash; 5- konusli maydalagich KSD-1750Gr ѐrdamida o‘ta maydalash; 6-ikkita inertsion g‘alvirlar GIS-62 dan iborat navlarga ajratish qurilmasi; 7-spiral klassifikatorli KSN-15 yuvish qurilmasi; 8-bunker-omborlar; 9- dastlabki bunker-ombor; 10-shtabelga joylashtiruvchi-konveyrlar. 4.30-rasm. Harakatlanuvchi maydalash-navlarga ajratish uskunasi PDSU-85: 1-ta’minlovchi bilan birgalikda qabul bunkeri; 2-yiriklashtirib maydalash uskunasi; 3- o‘rtacha maydalash uskunasi; 4-navlarga ajratish uskunasi; 5- o‘ta maydalash uskunasi; 6-lentali konveyrlar; 7-boshqaruv tugmasi uskunasi 4.31-rasm. SHag‘al-qumni qayta ishlash korxonasi: 1- dastlabki maydalash bo‘limi korpusi; 2- ikkinchi va uchinchi bosqichli maydalash bo‘limining korpusi; 3- yuvish va navlarga ajratish bo‘limining korpusi; 4- boyitilgan qum olish tsexi; 5- temir-yo‘l transportiga shag‘al va chaqiq toshni yuklash bunkeri; 6- shag‘al va chaqiq tosh ombori; 7- boyitilgan qum ombori; 8- temir-yo‘l transportiga shag‘alni yuklash bunkeri; 9- shag‘al ombori; 10- karerga kiruvchi temir-yo‘l tarmog‘i. Fraksiyalangan chaqiq toshini maydalab olish texnologik uskuna sxemasi 4.11-Rasm. CHaqiq toshni olish texnologik sxemasi 1. Vibropitatel (bunker sig‘imi 15 kub.m.) 2. Groxotlab sortirovkalash GIS-42 agregati (elaklari 40x40; 70x70) 3 Groxotlab sortirovkalash GIS-43 agregati (elaklari 5x20; 10x10; 20x20) 4. Konveyer 800-15 5. Konveyer 650-20 6. Konveyer 650-15 (6 dona.) 7. Boshqarish kabinasi 4.12-Rasm. Eng oddiy maydalash-navlarga ajratish korxonasi: 1-qabul qilish; 2-ta’minlovchi; 3-maydalagich; 4-lentali transportyor; 5- g‘alvir; 6,7,8 – maydalangan mayda, o‘rtacha va yirik mahsulotlar uchun bunkerlar CHaqiq tosh tog‘ jinslarini maydalab olinadi. CHaqiq tosh yuqori mustahkamlikdagi betonlar uchun sifatli yirik to‘ldiruvchi hisoblanadi. CHaqiq tosh olishda asosiy xomashѐ sifatida otqindi tog‘ jinslari granit, gabbro, diabaz, bazalt; karbonat cho‘kindi tog‘ jinslari- ohaktosh va dolomitlar ishlatiladi. Temir-beton mahsulotlari zavodining to‘ldiruvchi saqlanadigan omborxonalari har xil turda bo‘lishi, to‘ldiruvchini tashuvchi transport turi, qabul qilish usuli, saqlanish va uzatishga bog‘liq. To‘ldiruvchini omborxonaga joylash, saqlash usuliga qarab omborxonalar ochiq va ѐpiq ko‘rinishda bo‘lishi mumkin: shtabelli, silosli, yarimbunkerli. To‘ldiruvchilarni omborxonada saqlash ularni turiga qarab, fraktsiyasi va hajmiga ѐki bo‘luvchi devorlarining joylanishiga qarab bajariladi. Ochiq omborxonalar kamchiligi, bu saqlanadigan mahsulotning nam tortishi, tashqi chiqindilar bilan ifloslanib qolishidir. Bundan tashqari to‘ldiruvchini shtabelda saqlashda omborxonada gusenitsali buldozer bilan materiallarni surishda yirik to‘ldiruvchini maydalab yuborishi va uni ifloslantirishi mumkin. 4.32-rasm. To‘ldiruvchining shtabel-yarimbunkerli ѐpiq omborxonasi: 1-tushirib joylaydigan mashina S-492, 2-to‘ldiruvchi omborxonasi, 3- tushirib oladigan stantsiya, 4-beton qorish tsexi, 5-tushiradigan konteyner, 6- ko‘ndalang lentali ta’minlovchi, 7-ko‘p cho‘michli elevator, 8-to‘ldiruvchini isitish registrlari, 9-g‘aramosti lentali konveyer, 10-lotokli titratib ta’minlovchi, 11- material satx ko‘rsatkichi. Dona shakliga ko‘ra chaqiq tosh uchta guruhga bo‘linadi: oddiy, bunda plastinkasimon va qirrali shaklli donalar umumiy massa bo‘yicha 35% gacha ruxsat etiladi; yaxshilangan, bunda plastinkasimon va qirrali shaklli donalar umumiy massada 25% dan ko‘p bo‘lmasligi kerak; kub shaklida, 15%dan oshmasligi kerak. CHaqiq toshning mustahkamligi u olinadigan tog‘ jinsiga mos keladi. CHaqiq toshni ishlab chiqarish uchta asosiy texnologik jaraѐn asosida bajariladi: toshni keltirish, maydalash va navlarga groxotda ajratish. Tabiiy qumni qazib olish Tabiiy qum, qum va qum-shag‘alli konlardan qazib olinadi. Qum-shag‘alli aralashmani navlarga ajratishda qum olinadi. Qum konlari kelib chiqish sharoitiga qo‘ra boshqa foydali qazilmalar kabi tog‘ oldi, tekislik va suvda olinadigan turlarga bo‘linadi. Tog‘ oldi jinslari tog‘ ѐnbag‘irlarida joylashadi. Bunda qumni qazib olish joyi o‘rab turgan atrof-muxit va transport yo‘llaridan tepada joylashgan bo‘ladi. Bu konlarda hamma vaqt quruq qum uchraydi. Tekislik konlarida qum yer yuzasidan pastda va ba’zan grunt suvlaridan pastda yuzaga keladi va yig‘iladi. Bu konlar quruq ѐki nam holatda bo‘ladi. Qumni qazib olish usulidan kelib chiqib, kondan suvni yo‘qotish uchun quritiladi (drenajda) ѐki qumni olish uchun suv bilan to‘ldiriladi. Suvli konlarda qum darѐ, ko‘l va boshqa suv havzalaridan suv ostidan olinadi. SHunday qilib, konlarda qumlar ochiq usulda ѐki ѐpiq usulda ishlab chiqariladi. Qumni ochiq usulda qazib olish eng ko‘p tarqalgan. Konlardagi qumlar zamin, gil va boshqa jinslar ostida yig‘iladi. Bu qavatni ochish qavati deyiladi va uni hajmining foydali qazilma hajmiga nisbati ochish koeffitsiyentini ifodalaydi. Ochish ishlari, kon chegarasidagi ochish qavatini olib tashlash, foydali qazilmalar ustini ifloslantiruvchi va boshqa zararli jinslardan tozalash uchun bajariladi. Konlarni ochishda buldozer, skreperdan foydalaniladi va ba’zan katta hajmdagi ochishda ekskovatorlarda chuqurlarga jo‘natish bajariladi. Konlarda ochish ishlari bajarilgandan so‘ng, transport yo‘llari va ishlash pog‘onalari hosil qilishda transheyalar ѐtqiziladi (4.4-rasm). 4.4-rasm. Qumni ochiq holatda qazib olish: 1- pastki maydon; 2-qiyalik; 3-yuqori maydon; 4-ishlov berilaѐtgan maydon Ishlash pog‘onalari balandligi 6-10m va undan yuqorini tashkil etadi. U bevosita ekskavator cho‘michi balandligiga bog‘liq. Agar qum konda katta qatlamda mavjud bo‘lsa, u holda uni qayta ishlash qavatma-qavat bajariladi. Qazib olish qavatining eni ekskavator cho‘michi radiusiga bog‘liq holda 1,2-1,3m ni tashkil etadi. Ochiq konlarda qumni qazib olishda turli tipdagi ekskavatorlar, skreperlar va boshqa mashinalar ishlatiladi. Eng ko‘p bir cho‘michli to‘g‘rikurakli ekskavatorlar (cho‘mich sig‘imi 0,25-15m3) qo‘llaniladi. Bunday ekskavatorlarning cho‘michi balandligi 6-30m bo‘lib, qazish radiusi 6-40m ni tashkil etadi. To‘g‘ri kurakli bunday ekskavatorlar ishlash pog‘onasining pastki maydonida transport vositalari bilan bir qatorda joylashadi. Ekskavator–draglaynlar bir kovshlidan shunisi bilan farq qiladiki, ularning cho‘michi katta belkurakli tipda bo‘lib, o‘qda kanatlarda osilgan bo‘ladi. Draglayn o‘zi turgan joyning pastki qismini qaziydi, shu sababli konning yuqori maydonida ishlaydi. Ko‘p cho‘michli ekskavatorlar hozirda eng ko‘p ishlatiladi. Zanjirli ko‘p kovshli ekskavatorlar konveyr shaklidagi to‘xtovsiz harakatlanuvchi cho‘michlardan iborat. CHo‘michlarni bo‘shatish lentali transporterga tashlash bilan bajariladi. CHo‘michlarning sig‘imi katta emas, lekin zanjirda ularning soni 40 donagacha yetadi. SHu sababli ularning to‘xtovsiz harakatida yuqori mahsuldorlikka erishiladi. Zanjirli ekskavatorning ramasi turli burchaklarda joylashgan bo‘lishi mumkin, ya’ni ekskavator turgan joy darajasida va ish pog‘onasining pastki ѐki yuqori qismida joylashadi. Agar qum koni bir jinsli bo‘lmay, qavatma-qavat yuzaga kelgan bo‘lsa, donalari yirikligi bilan farq qilsa, u holda ko‘p cho‘michli ekskavatorda qazib olishda qumning donadorlik tarkibi mo‘tadillashtiriladi, bu esa ijobiy faktor hisoblanadi. Zanjirli ekskavatorlar o‘rniga ko‘p cho‘michli rotorli ekskavatorlar ham ishlatiladi, ularning ichki organlariga o‘q yaqinida aylanuvchi rotorli cho‘michlar osilgan xalqa kiradi. CHo‘michlardagi qazib olingan qumlar o‘q ichida joylashgan lentali transportѐrga yuklanadi va bunker, transport vositalari ѐki maxsus chuqurlarga uzatiladi. Rotorli ekskavatorlarda qumni qavatma-qavat ishlash oson kechadi. Ko‘p cho‘michli ekskavatorning bir cho‘michlidan afzallik tomoni: qazish ishlarini uzluksiz davom ettirish, transport vositalarini bir xil to‘ldirish, 1t massa uchun ishlab chiqarishning katta mahsuldorligi, energiyaning kam solishtirma sarfi. Qum konini qayta ishlash geologik qidiruvga asoslangan va tuzilgan karta bo‘yicha bajariladi. Qumning sifatini va bir jinsliligini sistematik nazorat qilinadi. Sifati past qum uchastkalari qayta ishlanmaydi ѐki maxsus chuqurlarga to‘kiladi. Qum koni uchun asosiy transport turi tirkamali va yarim tirkamali avtosomosvallar va avtotyagachlar hisoblanadi. Bundan tashqari elektromotorli samosval-trolleyvozlar, o‘zi to‘kar tirkamali traktorlar, temir-yo‘l transportlari (motovozlar, elektrovozlar, qum to‘kar vagonlar va platformalar), kanatli osma yo‘llar kiradi. Ko‘p hollarda lentali transportѐrlardan iborat to‘xtovsiz harakatlanuvchi konveyr transportini rotorli ѐki zanjirli ko‘p cho‘michli ekskavatorlar bilan birga qo‘llash o‘ta samarali hisoblanadi. Konveyr transportini ishlatish ekskavatorlar ishlashini uzluksizligini ta’minlaydi, ularning mahsuldorligini 35-50% ga oshiradi, boshqarish va ishlab chiqarishni avtomatlashtirish imkonini beradi. Olingan qumning tannarxini va kapital harajatlarni pasaytiradi. Kon ichida va undan tashqarida ko‘p kilometrli konveyr transportidan foydalanish imkoniyati mavjud. Suvli konlarda mavjud suv ostidagi qumlarni qazib olish ekskavator-draglaynlarda, kanatli skreyperlarda amalga oshiriladi va eng samaralisi bu gidromexanizatsiyalashgan qazib olish hisoblanadi. Suv ostidagi qum konlarini qayta ishlashda suzuvchi uskunalardan tuproq so‘ruvchi snaryadlar keng ishlatiladi. Ularda ponton mavjud bo‘lib, ma’lum vaziyatga troslar, langarlar va qoziqsimon uskunalar ѐrdamida joylashtiriladi. Pantonda tuproq so‘ruvchi markazdan qochma tipdagi nasos mavjud bo‘ladi. Suv ostiga tuproq so‘ruvchi uskuna va zarur holda mexanik bo‘shatgich tushuriladi. Tuproq so‘rgich va bo‘shatgich birga ishlaydi, chunki bo‘shagan qum suv bilan birga trubada suvli aralashma ko‘rinishida so‘riladi, suzuvchi aralashma uzatuvchi ѐrdamida yig‘iladi. Markazdan qochma tuproq so‘rgichlardan tashqari qum suvli aralashmani qazib olishda gidroelevatorlar ishlatiladi. Qum suvli aralashmalar qirg‘oq bo‘yidagi maxsus ombor maydonchasida yig‘iladi, u yerdagi suv havzaga qaytariladi. Bunda bir vaqtning o‘zida qumni chang va gilsimon qo‘shimchalardan tozalash, boyitish va fraktsiyalash ishlari bajariladi. Qumni gidromexanizatsiyalashgan qazib olish faqat darѐ ѐki boshqa suv havzalarida emas, balki suvli tekislik konlarida ham ishlatish mumkin. Suv yuzasidan yuqorida joylashgan qum konlarini qayta ishlash gidromonitorlarda bajariladi. Gidromonitor o‘zida boshqariladigan trubali stvol va ohirida tor nasadkani mujassamlashtiradi. Nasos ѐrdamida yaqin masofadagi suv havzasidan uzatilgan suv gidromonitordan katta tezlikda tomchilab otiladi. Tog‘ konlari sanoatida ishlatiladigan gidromonitorlar o‘ta mustahkam tog‘ jinslarini buzish xususiyatiga ham ega. Qumni olishda suvning 0,3-0,5Mpa bosimi yetarli bo‘ladi. Maxsus chuqurlikka suv-qumli aralashma o‘z og‘irligida harakatlanadi, agar qiyalik ѐki tuproq so‘ruvchi bo‘lsa trubalar ѐrdamida uzatiladi. 4.1.1. Qazib olish va fraktsiyalarga ajratish SHag‘al asosan qum-shag‘al konlarni qayta ishlashda olinadi. Qum-shag‘alli aralashmada shag‘alning massa ulushi o‘rtacha 30-40% ni tashkil etadi. Qum-shag‘alli konlarni ochish va qayta ishlashni tashkil etish yuqorida aytib o‘tilgan qum konlarini qayta ishlash usullaridan kam farqlanadi. Qum-shag‘alli konlarni qayta ishlashda qum alohida va shag‘al standart fraktsiyalarga ko‘ra donalari yirikligi bo‘yicha alohida ajratiladi. Hozirgi vaqtda qazib olinayotgan qum-shag‘alli aralashmalar hamma vaqt ham navlarga ajratilmaydi. Ularni bevosita beton tayyorlashda ishlatiladi. Bu qulay, arzon va ba’zan maqsadga muvofiq bo‘lib, bunda qum-shag‘alli aralashmaning donadorlik tarkibi beton uchun optimalga yaqin bo‘lishi shart. Biroq ko‘p hollarda navlarga ajratilmagan qum-shag‘alli aralashmani betonda qo‘llashda betonning sifati tushadi va tsement sarfi oshadi. Qum-shag‘alli aralashmalar, shag‘al va qumning alohida ishlatishga qaraganda qavatlanishga moyildir. SHu sababli ular bir jinsli bo‘lmaydi. SHuning uchun qumni fraktsiyalash katta ahamiyatga ega. Qum-shag‘alli aralashmalarni navlarga ajratishda katta ko‘zli g‘alvirlar ishlatiladi va sochiluvchan aralashmaning donalari yirikligi bo‘yicha ajratish jarayonini esa elash deyiladi. Elash bevosita aralashmani katta ko‘zli g‘alvir bo‘yicha harakatlanishidan bajariladi. Ba’zan bu elaklar burchak ostida o‘rnatiladi, bunda aralashma tabiiy qiyalik burchagidan katta bo‘ladi. Bu holatda aralashma o‘z og‘irligi bo‘yicha harakatlanadi. Bunday g‘alvirlarni harakatlanmaydigan deyiladi. Ko‘pincha harakatlanuvchi g‘alvirlar ishlatiladi, unda navlarga ajratish jarayoni jadal ketadi. Katta ko‘zli g‘alvirlarning elash yuzasi kolosnikli, shtampalangan quyma yoki chetanli bo‘lishi mumkin. Kelosnikli katta ko‘zli g‘alvirlar alohida kolosnik elementlaridan yig‘iladi, bu maxsus profilli sterjinlardan iborat bo‘lib, navlarga ajratilayotgan aralashma kolosniklar orsidagi yoriqdan tushadi. SHtampalangan quyma panjara listli po‘latdan aylana yoki yoriqsimon tirqishlardan iborat holatda tayyorlanadi. Elash yuzasining asosiy parametri bu kesimga yoki tirqishlar yuzasining g‘alvirning yoki panjaraning yuzasi nisbatiga bog‘liq. G‘alvirlardagi va panjaradagi teshiklarnig o‘lchamlari shu holatda hisoblanadiki, bunda aralashmadagi zarur olinadigan donalar ulardan erkin o‘tishi kerak, bu esa panjaraning qiyaligi, qalinligi va donalarning panjarada harakatlanishi tezligiga bog‘liq. Masalan, donalar yirikligi 40mm gacha bo‘lgan to‘ldiruvchilarni elash uchun kvadrat tirqishli o‘lchami 42 mm dan ibort gorizontal joylashgan katta simli g‘alvir ishlatiladi, qiyalik (20°) bo‘yicha joylashtirganda esa 45mm ko‘zli g‘alvir ishlatiladi. Katta ko‘zli g‘alvirning tirqishi qanchalik katta bo‘lsa, berilgan o‘lchamdan kichik donalarning barchasi undan o‘tish ehtimoli katta bo‘ladi va yirik fraktsiya g‘alvir ichida qolmaydi. Biroq, bu holatda yirik donalar mayda fraktsiyalar bilan ifloslanishi mumkin. Optimal variant tanlanadi, lekin aralashmani to‘liq ajratish mumkin emas. Standartda bu holatlar bo‘yicha yo‘l qo‘yilgan: qumda 5% yoki 10% shag‘al bo‘lishi, shag‘alda esa 10% gacha qum bo‘lishi ruxsat etilgan. Amaliyotda bu chegaralar hamma vaqt ham saqlanmaydi. SHag‘alni navlarga ajratishda turli konstruktsiyali qo‘zg‘aluvchan katta ko‘zli g‘alvirlar ishlatiladi. YAssi katta ko‘zli g‘alvirlar eng ko‘p qo‘llanilib, harakatlanish xarakteriga ko‘ra ikkita guruhga bo‘linadi: chayqaluvchan va tebranuvchan. CHayqaluvchan g‘alvirlar shunisi bilan farqlanadiki, undagi panjara haraktlanuvchi krivoship mexanizmi bilan qattiq kinematik bog‘lanishi orqali harakatga keladi. 4.12,a-rasmda aylanma chayqaluvchi g‘alvir sxemasi keltirilgan. Bunday g‘alvirlarni giratsion deb ataladi. Tebranuvchan, ba’zida inertsion deb nomlanadigan g‘alvirlar ularda joylashgan tebratgich-debalansli val (4.12,b-rasm) harakatlanishidan tebranadi. 4.12-rasm. YAssi harakatlanuvchi katta ko‘zli g‘alvirning sxemasi: a-giratsion; b-inertsion Panjaraning tebranish amplitudasi va nuqta sahnasi debalanslar inertsiya kuchiga, shu bilan birga prujina elastikligiga, g‘alvirning massasiga va uni materiallar bilan yuklash darajasiga bog‘liq. CHayqaluvchan va tebranuvchan g‘alvirlar poydevorlarga prujinalarda o‘rnatiladi yoki orayopma to‘siniga prujinali amortizatorli po‘lat troslarda qotiriladi. Panjaralar ko‘pincha qiya holatda o‘rnatiladi, biroq navlarga ajratiluvchi materiallar joylashishini ta’minlash maqsadida tebranish yo‘nalishi bo‘yicha gorizontal ham o‘rnatiladi. G‘alvirlarda bitta, ikkita panjara (elak) va undan ortiq panjara qo‘yiladi. Ular g‘alvirning ramasiga parallel holatda: nisbatan katta ko‘zli elak yuqorida va uning ostida nisbatan kichik ko‘zli elak o‘rnatiladi. Har bir elakdan ma’lum fraktsiyali navlarga ajratilgan materiallar olinadi. 4.13-rasm. Baraban tipidagi g‘alvirning sxemasi Qurilishda yassi g‘alvirlardan tashqari, baraban tipidagi g‘alvirlar ishlatiladi (4.13-rasm), ularda materiallarni navlarga ajratish nisbatan sekin qiya o‘q atrofida tsilindr panjaraning bir tekisda aylanishidan bajariladi. Agar panjara tugallanadigan shaklda bo‘lsa, u holda baraban o‘qi gorizontal holatda bo‘ladi. Baraban tipidagi g‘alvirlar turli o‘lchamdagi tirqishlardan iborat sektsiyalardan iborat bo‘lib, material mayda ko‘zli panjaradan yirikka qarab harakatlanadi, 4.13-rasmda ko‘rsatilgan. Ba’zida ikki yoki uchta panjaradan iborat biri-ikkinchisida joylashgan baraban tipidagi g‘alvirlar ishlatiladi. Bunda yassi g‘alvirlardagi kabi navlarga ajratish yirikdan maydaga qarab bajariladi. Keyingi vaqtlarda noruda qurilish materiallarini navlarga ajratishda yassi g‘alvirlarda o‘rnatilgan rezinali elaklar keng qo‘llanilmoqda. SHu bilan bir qatorda rezina yoki sintetik polimerlardan quyilgan elaklar ham ishlatiladi. Bunday elaklarning afzalliklari: ishlab chiqarishning ortishi, o‘ta toza elash, shovqinnning kamayishi va eng asosiy elakning eskirishga chidamliligidir. Yirik ko‘zli g‘alvirning panjarasidan o‘tgan material, panjara osti mahsuloti(quyi sinf) deyiladi, panjara o‘tmagan materialni, panjara usti mahsuloti (yuqori sinf) deb ataladi. Yirik ko‘zli g‘alvirlarning ishlashini baholashda elashning sifat koeffitsiyenti kiritiladi (%), elashning samaradorligi ham deb ataladi: Bu yerda: v-quyi sinfning chiqishi, butun material massasi bo‘yicha (masalan, qum-shag‘alli aralashmadan qumning chiqishi); a- foydalanilgan material tarkibida mayda fraktsiyaning massa ulushi (qum-shag‘alli aralashmada qumning miqdori),%; s- yuqori sinfdagi mayda fraktsiyaning ifloslanishi (shag‘alda qumning massa ulushi),%. Agar s- kattaligi 5% dan oshmasa, u holda elashning samaradorligi, masalan a=60% da quyidagidan kam bo‘lmasligi kerak: Agar s=10% bo‘lsa, u holda elashning samaradorligi ye=93% bo‘ladi. Bir martali elashda ye-kattaligi, tajriba ma’lumotlariga ko‘ra, baraban tipidagi g‘alvirlar uchun-60% gacha, chayqaluvchi g‘alvirlar uchun-90% gacha, tebranuvchi g‘alvirlar uchun -98% gacha. Aralashmani g‘alvirda suv bilan yuvganda ho‘l elashning samaradorligi oshadi. Bu holatda shag‘al pastki sinf bilan birga yuvilgan qo‘shimchalardan tozalanadi. Titranuvchan katta ko‘zli g‘alvirlarning mahsuldorligi (m3/soat) quyidagi formuladan aniqlanadi: Q=cF·q·l·m·n·o·p , (24) Bu yerda: s- elak yuzasidan foydalanish koeffitsiyenti; yuqori elak uchun s=1;0,85 va g‘alvirni material yuklaganda eni 70 dan katta va 65% dan kichkina mos keluvchi pastki elak uchun -s =0,8 va 0,7; F-elakning ishchi yuzasi, m², g‘alvir turlari GIS- 62, GIS- 52 ,GIS- 42 uchun 9,7,5 qabul qilinadi, GIT-41 uchun F=4,5; q- kvadrat ko‘zli 1m² elakning solishtirma hajmiy mahsuldorligi, m3 (m²·soat); metall elak ko‘zi o‘lchami 3,5,10,20,40,80 va 100 mm uchun mos holda q=7,11,19,28,38,58va 63; R, l, m, n, o, p –tuzatma koeffitsiyentlar; R va l- elak ko‘zidan katta va yarmidan kichigiga mos keluvchi o‘lchamdagi donalarning miqdorini hisobga oladi; R=0,6-2,0 bo‘lib, 20 dan 90% gacha tarkibda 0,2 interval bo‘yicha har 10% dan so‘ng; l=0,94;0,97 ;1,0;10,20,25% uchun va l=1,03; 1,09;1,18; 1,32; 1,55 ;2,0; 3,36- 30,40,50,60,70,80,90% uchun; m- elakning samaradorligi-Ega bog‘liq bo‘lib: n=1,0 va 1,25- maydalangan material va qum-shag‘alli aralashma uchun; 0=1,0 va 0,75....0,9-quruq va nam materialga mos keladi; R=1,25 – 1,4 suvda elashda elak o‘lchami 25mm dan kichik uchun, boshqa holatda quruq va ho‘l elash uchun R=1. 4.14-rasm. Konussimon g‘alvir: 1-qumli-loyqa suvni yo‘naltiruvchi pattrubka; 2-shag‘alni yo‘naltiruvchi patrubka; 3-korpusning konussimon qismi; 4-konussimon panjara;5-korpusning tsilindrsimon qismi; 6-qopqoq. Qum-shag‘alli aralashmani gidromexanizatsiyalashgan usulda qazib olishda suvli aralashma konussimon suvli g‘alvirda qum va shag‘alga ajratiladi. Konussimon g‘alvir (4.14-rasm) ichida konussimon panjara o‘rnatilgan bo‘lib, 2,5- 5 m/s tezlikda suvli aralashma tangentsial holatda uzatib turiladi. Qumli- loyqa suv va shag‘alni ajratish suvli aralashmaning tepa qavatida bosim va markazdan qochma kuchlar ta’sirida bajariladi. Korpusning tsilindrik qismi ichki diametri 1,1-3m bo‘lganda g‘alvirning o‘rtacha mahsuldorligi 20-400 m3/soat ni tashkil etadi, qattiq mahsulot (shag‘al) va suvli aralashma (qumning suvli aralashmasi)ga mos keladi. So‘ngra gidravlik klassifikatorlarga yuboriladi, shag‘alni donalar yirikligi bo‘yicha fraktsiyalarga ajratiladi.