Sharq olimlari nutq madaniyati va notqilik to‘g‘risida Mavzu rejasi: 1. Sharqda notiqlik san'ati. 2. Sharqda voizlar oldidagi talablar. 3. Sharqning mashhur notiqlari. Tаniqli vоizlаr: Kоshifiy, Mеhnаgiy, Kaykovus, Riyoziy hayoti va faoliyati. 4. Nаvоiyning nоtiqlik vа nutq mаdаniyatigа оid аsаrlаri, fikrlari. Hozirda nutq madaniyati, nutq odobi deb yuritilayotgan nuqtai nazarlar qadimda yashab o‘tgan ajdodlarimizning tafakkuri mevasidir. Buning yorqin namunalari yozma manbalarda, xalq udumlarida saqlanib, bizgacha yetib kelgan: xalq og‘zaki tilidagi, lahja va shevalardagi til va nutqqa oid fikrlar; qadimiy yozma obidalar (toshbitiklardagi matnlar, tarixiy memuarlar, mumtoz adabiyot asarlari va boshqalar); xalq og‘zaki ijodi asarlari – doston va ertaklar, maqol va matallar; qadimdan turli shakllarda saqlanib bizgacha yetgan mifologik asarlar – afsonalar, latifalar, miflar; “Ibratli hikoyalar”, “Hikmatlar” nomi bilan bizgacha yetib kelgan yozma asarlar shular jumlasidandir. Eng qadimgi yozma obidamiz “Avesto”da til, nutq, nutq odobi, tilga munosabat, tilni ulug‘lashga oid fikrlar ham mavjud. Unda aytilishicha, o‘sha davr dini va ma’naviyati asosini e’tiqod, ezgu niyat, ezgu so‘z va ezgu amal tushunchalari tashkil qilgan712. Keltirilgan ezgu so‘z tushunchasi xalq uchun foydali bo‘lgan fikrni ifodalagan, uni nutq odobi va madaniyatiga amal qilgan nutq hamda kishilarga manfaat keltiruvchi va ta’sir etuvchi, qolaversa, ularni tarbiyalovchi vosita, so‘z deb tushunmoq kerak. Bu fikrni ba’zi o‘rinlarda ezgu so‘z o‘rnida ezgu kalom, ezgu fikr, muqaddas so‘z kabilar ifodalashida ham ko‘rish mumkin. Qadimiy turkiy yozma yodgorliklaridan “Kul Tegin yodgorligi”dagi kichik yozuvda tabg‘achlarning chuchuk so‘z ekanligi haqida gapiriladi va ular o‘zining shirin muomalasi bilan yiroq ellarni o‘ziga yaqinlashtirishi ta’kidlanadi: Tabg‘ach budun so‘zi chuchuk, Og‘izi yumshoq ermish. Suchuk so‘zi, yumshoq qiliq(la) avrab, Yiroq budunni ancha yaqinlatar ermish. Shu bilan birga, ushbu yodgorlikda kishining, ayniqsa, dushmanning shirin tiliga ishonib aldanish kerakmasligi ham aytiladi: Chuchuk so‘ziga, yumshoq qilig‘iga aldanib, Ko‘p, turk buduni, o‘lding. Demak, bizning ajdodlarimiz VI-VII asrlardayoq shirin, yoqimli tilni ulug‘lagan, yolg‘on va qo‘pol tilni qoralagan. Sharqda, jumladan, Movarounnahrda badiiy, ilmiy ijodning taraqqiyoti, shuningdek, va’zxonlik, “Qur’on”ni targ‘ib qilish bilan mushtarak holda so‘zning ahamiyati, ma’nosi va undan maqsadga muvofiq foydalanish borasida qadimdan ko‘p yaxshi ilmiy va nazariy qoidalar aytilgan. Va’zxonlik ( so‘zga chechanlik, notiqlik) san’atining uslubi barobarida nutq oldiga qo‘yilgan talablar zamonga mos holda shakllantirib borildi. Buyuk allomalar Abu Rayhon Beruniy, Abu Nasr Farobiy, Ibn Sino, Abu Abdulloh al-Xorazmiy, Mahmud Koshg‘ariy, Zamaxshariy, Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy kabi ulug‘ siymolar nutq odobi masalalariga, umuman, nutqqa jiddiy e’tibor berishga da’vat etish bilan birga tilga, lug‘atga, grammatika va mantiq, tilshunoslikka bag‘ishlangan asarlar yozdilar yoki boshqa sohalarga doir asarlarida bu mavzuga aloqador nazariy va ilmiy fikrlar bildirdilar. Buyuk qomusiy olim Beruniy (973-1048) o‘z davridagi barcha fan sohalari bo‘yicha ijod qilib 150 dan ortiq asar qoldirdi. Bizgacha yetib kelgan asarlari “Xronologiya”, “Hindiston”, “Geodeziya”, “Mineralogiya” va boshqalardir. “Geodeziya” asarining kirish qismida fanlarning paydo bo‘lishi va tarmoqlanib ko‘payishi haqida so‘z yuritib, har bir fanning inson hayotidagi zaruriy ehtiyojlar talabi bilan yuzaga kelishini aytadi. Uningcha, grammatika, aruz va mantiq fanlari ham shu ehtiyojning hosilasidir. Inson nutqi o‘z tuzilishi, materialiga ko‘ra rostni ham, yolg‘onni ham ifodalashi mumkin. Bu ko‘plab munozaralarga sabab bo‘ladi. In-son bu munozaralar jarayonida rostni yolg‘ondan ajratadigan “mezon”ni yaratadi. Bu mantiq fani edi. Inson nutqida shubhali o‘rinlar sezilsa, ma’lum “mezon” yordamida ular tuzatiladi. Olim mantiqni o‘rganmasdan, uni malomat qilganlarga hayron qoladi va ularga achinib: “Agar u dangasalikni tashlab, oromga berilmasdan, gap bilan bog‘lanib keladigan nahv (grammatika), aruz (she’r o‘lchovi) va mantiqni (logika) mutolaa qilganida edi, so‘zning (nutq) nasr va nazmga ajralishini bilgan bo‘lardi” - deydi. Demak, Beruniy nutqning ikki xil — nasr va nazm ko‘rinishi borligini ta’kidlamoqda. Nutqning bu turlari ma’lum qoidalar asosida shakllanadi. Nasr nahv qonun-qoidalari, nazm aruz talablariga binoan tuziladi. Aruzga qaraganda nahvning ta’sir doirasi keng, u nasr uchun ham, nazm uchun ham zarur. Beruniy yozadi: “Nahv nasrda va aruz nazmda aytilgan so‘zning me’yorini o‘lchovchi va xatosini tuzatuvchi aniq ikkita mezon bo‘lib qoldi, lekin nahv bular ikkisining umumiyrog‘idir, chunki u nasrni ham, nazmni ham birgalikda o‘z ichiga qamrab oladi. Xullas, yaxshi nutq tuzish uchun nahv, aruz, mantiq fanlari hamkorligidan foydalanish zarur bo‘ladi. Ularning birontasiga ahamiyat bermaslik, bulardan birining qoidasi buzilsa, qolgan ikkitasiga ta’sir qilmay qo‘ymaydi”. Beruniy shakl va mazmun birligiga katta ahamiyat beradi. Uningcha, shakl mazmunga xizmat qilishi, mazmunsiz har qanday chiroyli shakl ham el orasida e’tibor qozonmaydi. Nutqning nasriy shaklida ham, nazmiy shaklida ham mazmun asosiy mezon ekanligini ta’kidlaydi. Abu Rayhon Beruniyning bebaho asarlari sahifasida so‘z, uning ahamiyati, so‘zni to‘g‘ri qo‘llash va so‘z qo‘llash me’yorlaridan tashqari tildagi o‘zlashma so‘zlar va bevosita nutq madaniyati va til estetikasiga aloqador bo‘lgan mulohazalar ham mavjud. Beruniyning yozishicha, tilning tarixiy taraqqiyoti davrida til lug‘at tarkibida “...o‘sha tilda faqatgina oz kishi fahmlaydigan bir muncha begona so‘zlar paydo bo‘ladi va ular tushunarsiz bo‘lgani uchun bunday so‘zlarga salbiy munosabatda bo‘ladi”. Olimning ta’kidlashicha, “Odamlar bilmagan narsalariga dushmanlik ko‘zi bilan qaraydilar”17. Atrofimizdagi hamma narsa va hodisa kabi til ham rivojlanishi va o‘zgarishini, tildagi bunday o‘zgarishlar, avvalo, xalq tarixida sodir bo‘lgan iqtisodiy-ijtimoiy, siyosiy o‘zgarishlar tufayli yangi so‘zlar kirib kelishini va aksincha ayrimlari iste’moldan chiqib ketishini yaxshi bilgan olim bu hodisalarga ijobiy munosabatda bo‘ladi va tilning asosiy vazifasi kishilarning o‘zaro madaniy muloqotini ta’minlash deb hisoblaydi: “Til – so‘zlovchi istagini eshituvchiga yetkazuvchi tarjimondir”. Ulug‘ faylasuf Abu Nasr Forobiy (870-950) ilmning turli sohalarini mukammal bilgan va ular haqida mustaqil fikrlar bayon qilgan allomadir. Nutq va aql tarbiyasiga oid ilmlar to‘g‘risida Farobiy qimmatli fikrlar aytgan. To‘g‘ri so‘zlash, to‘g‘ri mantiqiy xulosalar chiqarish, mazmundor va go‘zal nutq tuzishda leksikologiya, grammatika va mantiqning naqadar ahamiyati zo‘rligi haqida shunday deydi: “Qanday qilib ta’lim berish va ta’lim olish, nutqiy qoidani qanday ifodalash, bayon etish, qanday so‘zlash va qanday javob berish (masalasi) ga kelganimizda, bu haqda bilimlarning eng birinchisi — jismlarga va hodisalarga ism beruvchi til haqidagi ilmdir deb tasdiqlayman”. Ikkinchi ilm grammatikadir: u jismlarga berilgan nomlarni qanday tartibga solishni hamda narsalar (substansiya) va hodisalarning (aksidensiya) joylashishini va bundan chiqadigan natijalarni ifodalovchi hikmatli so‘zlarni va nutqni qanday tuzishni o‘rgatadi. Uchinchi ilm mantiqdir: “ma’lum xulosalar keltirib chiqarish uchun logik figuralarga binoan qanday qilib darak gaplarni joylashtirishni o‘rgatadi. Bu xulosalar yordamida biz bilmagan narsalarni bilib olamiz hamda nima to‘g‘ri, nima yolg‘on ekanligi haqida hukm chiqaramiz”. Ko‘rinadiki, leksikologiya, grammatika va mantiq fanlarining nutq tuzishdagi ahamiyatini ikki buyuk olim ham yuksak darajada anglaganlar va ularga katta ahamiyat berganlar. Notiq nimani va qanday so‘zlashi kerakligini bilishi va to‘g‘ri xulosalar chiqarishi uchun o‘z nutqida so‘z va gaplarning joylashish tartibi katta ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlaydilar. Nutq odobi, nutqiy mahorat, poetik nutq xususiyatlari, uning har bir badiiy janrda o‘ziga xos namoyon bo‘lishi haqidagi ba’zi fikrlar Abu Nasr Forobiyning “She’r san’ati”20 asarida uchraydi. Abu Nasr Forobiyning ushbu risolada keltirilgan bir she’rida yolg‘on so‘zlaydigan notiqdan uzoqroq yurishni maslahat beradi: Uzoq yur bo‘lsa botil, so‘zi yolg‘on, Haqiqat tarqatib, bo‘lsa imkon21. Beruniy bilan zamondosh bo‘lgan Abu Abdulloh al-Xorazmiy (vafoti 997 y.) ham o‘zining “Mafotih-ul-ulum (Ilmlar kaliti) asarida o‘sha davr notiqligining ba’zi bir masalalari, adabiyotshunoslik fani istilohlari, ularning ta’rifi haqida, shuningdek, devonxona ish qog‘ozlari va ularning shakllari, ishlatiladigan terminlar (atamalar) haqida ma’lumot beradi. Asarning beshinchi bobida aruz va qofiya ilmi hamda she’riyatda ishlatiladigan badiiy tasvir vositalari, ularning fazilatlari va nuqsonlari ustida so‘z boradi. Asarda aruz ilmi, undagi 15 bahr ko‘rinishi she’riy misollar bilan beriladi. Aruz ilmiga tutash qofiya ilmi, uning istilohlari ta’rif va izohlar bilan qayd etiladi. Asarning beshinchi bobi besh bo‘linmadan tashkil topgan. Beshinchi bo‘linma X asr O‘rta Osiyo she’riyatiga bag‘ishlangan. X asrdayoq o‘lkamizda badiiy nutq yuksak darajada rivojlangan, uning nazariyasi mukammal ishlangan edi”. (X.Xayrullayev, R.M.Bahodirov. Abu Abdulloh al-Xorazmiy. M. 1988, 58- bet; “O‘zbek adabiyoti va san’ati” gaz., 1989, 18 avgust.). Tilshunoslik tarixida Mahmud Koshg‘ariy salmoqli o‘rin egallaydi. U tilshunoslikning juda ko‘p sohalari bo‘yicha asarlar yozdi. Qiyosiy tarixiy tilshunoslikning otasi, fonetist, leksikolog, leksikograf, turkiy tillar sarf va nahv ilmining asoschisi sanaladi. Bizgacha Mahmud Koshg‘ariyning hayoti haqida juda oz ma’lumot yetib kelgan. Ma’lumotlarga ko‘ra, uning tug‘ilgan yili aniq emas. Lekin lug‘at yozilganda muallifning keksayib qolganligini hisobga olsak, u XI asr boshlarida tug‘ilgan deb hisoblash mumkin. M.Koshg‘ariyning turkiy tillarga bag‘ishlangan ikkita asar yozganligi ma’lum. Ulardan bir “Javohirun nahv fil lug‘atit turk” (“Turkiy tillarning sintaksisi javohirlari”, ikkinchisi esa “Devonu lug‘atit turk” (“Turkiy so‘zlar to‘plami) deb ataladi. Uning semasiologiya sohasidagi fikrlari ham juda qimmatli. Olim so‘zlarning ma’nolarini izohlabgina qolmay, ma’no o‘zgarishlari yuzasidan ham nozik kuzatishlar olib borganligini ta’kidlaydi. Ma’noning kengayishi, torayishi va ma’no ko‘chish usullari bilan birga so‘zlardagi omonimiya va sinonimiya hodisalari ham asarda tilga olinadi. Mahmud Koshg‘ariyning boshqa tillardan so‘z olish haqidagi fikrlari ham mavjud. Olim o‘z ona tilimizda mavjud bo‘lgan so‘zlarni boshqa chet tillardagi so‘zlar o‘rnida ishlatilish holatlariga salbiy munosabat bildiradi. Masalan, o‘g‘uzlarning qumg‘on so‘zi o‘rnida oftoba so‘zini qo‘llashlariga tanqidiy munosabatda bo‘lib, bunday holatning til uchun zararli ekanligini qayd etadi. “Devonu lug‘atit turk”ning adabiy qimmati benihoya kattadir. Unda uch yuzga yaqin she’riy parcha va ko‘plab maqol hamda hikmatli so‘zlar bo‘lib, shoir bunday she’riy parchalarga qisqa-qisqa sharhlar beradi, xalq maqollarining mohiyatini yoritib, ularning ishlatilish o‘rnini ham ko‘rsatadi. Asarda ham til, til odobi, nutq, muomala, yaxshi va yomon so‘z, yoqimli va mayin so‘z, ezmalik va chaqimchilik, to‘g‘ri va yolg‘on so‘z haqida aytilgan fikrlar uchraydi. Masalan: Ardam boshi til- adab va fazilatning boshi til,22 deb ta’kidlaydi. Shuningdek, Mahmud Koshg‘ariy o‘zi o‘rgangan har bir lahja, shevalardagi farqli hodisalar – qattiq va yumshoq talaffuz, dag‘al va mayin ohang, yumshoq va dag‘al (qo‘pol) muomala haqida ham fikrlar bildirgan. Bular bevosita qadimdan ota-bobolarimizning nutq odobi va madaniyatiga alohida e’tibor bilan qaraganliklarini ko‘rsatadi. O‘rta asr sharqining buyuk allomalari orasida mashhur tabib, faylasuf, shoir Abu Ali ibn Sino alohida o‘rin tutadi. Uning turli sohalar bilan birga ta’lim-tarbiya, axloq va nutq haqida ham fikrlari mavjudki, ular bilan yaqindan tanishish notiqlik san’atini mukammal o‘rganishga yordam beradi. Ibn Sinoning fikricha, inson tili shunchaki aloqa vositasi bo‘lmasdan, balki muloqot egalariga muayyan axloqiy va estetik ta’sir etishini ham ko‘zda tutadi. Shu sababli Ibn Sino “Kishi nutqining kuchi shundaki, u boshqa kishilarga ham ta’sir qila oladi” deb hisoblagan. Ibn Sino nutq madaniyati, nutqning sifatiga xos belgilaridan tashqari nutq texnikasi, notiq amal qilishi lozim bo‘lgan ba’zi talablar haqida ham fikr yuritgan. Masalan, ovozdan o‘rinli foydalanish yuzasidan shunday maslahat bergan:“Ovozni yo‘qotmaslik, nafas olish organini ishdan chiqarmaslik uchun, avvalo, o‘qishni past ovoz bilan boshlab, keyinchalik asta- sekin kuchaytirish, lekin kuchli ovoz bilan o‘qish ham uzoq davom etmasligi kerak”. Yaxshi do‘st qaysi yo‘l bilan axloqiy kamchiliklarni tuzatishda boshqalarga yordam berishi mumkinligi masalasiga ibn Sino alohida e’tibor beradi va notiq quyidagilarga amal qilishi lozim deb biladi: 1. Nasihat qo‘pol ohangda berilmasligi kerak. 2. Suhbatdoshning ilm darajasini hisobga olish zarur. 3. Nasihatga ko‘p berilmasdan, o‘rtoqlik suhbati tarzida olib borish kerak. 4. Nasihatni muloyim ohangda, yolg‘iz olib borish kerak. 5. Agar ta’na qilmoqchi bo‘lsang, boshqalar kamchiligi bilan qiyoslab ta’na qil. 6. Agar o‘z e’tiqodingni aytmoqchi bo‘lsang, faqat bir faktga tayanma, balki ko‘p masalalar bilan isbotla, suhbatdoshingni buni yuragiga yaqin olishga, shu narsa haqida o‘ylashga va haqiqatni izlashga ishontir. 7. Agar suhbatdoshing sening gaplaringga e’tibor bilan quloq solayotgan bo‘lsa, suhbatni oxirigacha davom ettir va hech nimani sir saqlama, lekin uning e’tiborsizligini sezsang, gapni boshqa mavzuga bur. Ibn Sinoning ta’lim-tarbiya beruvchi muallimlar haqidagi fikrlari ham e’tiborga loyiq. Uning fikricha, muallim mardonavor, rostgo‘y va pokiza inson bo‘lmog‘i, bola tarbiyasi usullarini hamda ma’naviyat qonun-qoidalarini mukammal bilishi zarur. Alloma bolaga yakka-yolg‘iz ilm bermasdan, balki ko‘pchilik ya’ni guruh asosida darsni olib borish kerak deydi. Chunki bolalar bir-birlari bilan o‘zaro muloqotda bo‘lib turishlari, bir-birlaridan yaxshi xulqni o‘zlashtirishlari darkor. Ibn Sinoning fikricha, muallim quyidagi qoidalarni bilishi shartdir: o‘quvchini noxush ta’sirlardan asrashi, uning xush axloqli va vijdonli do‘stlar bilan birgalikda bo‘lishligini nazorat qilib turishi kerak. Abu Ali ibn Sinoning o‘qituvchining nutqi, uning qisqa, aniq, ortiqcha so‘zlardan xoli, tinglovchining yoshi, aqliy darajasiga mos bo‘lishi yuzasidan aytgan fikrlari Beruniy mulohazalari bilan hamohangdir. Ming yil muqaddam bitilgan allomamizning bu fikrlari barkamol avlodni to‘g‘ri yo‘lga solishga, ularni jismonan sog‘lom, ma’nan yetuk qilishga, ularning bir-birlari bilan muloqot qilgandagina komil inson bo‘lib yetishishlarini tasdiqlaydi. Kaykovusning “Qobusnoma” asari “Qobusnoma” muallifi Kaykovus o‘z davrining qomusiy bilimlarga ega bo‘lgan mutafakkirlaridan biri bo‘lgan. U tibbiyot, falakiyot, ayniqsa, diniy bilimlarni mukammal bilgan inson bo‘lgan. U o‘z davrigacha yaratilgan ta’lim-tarbiyaga oid asarlarni o‘rganib chiqqan, ilm-fan, madaniyat rivojlangan Samarqand, Buxoro kabi shaharlarda bo‘lgan Nosir Xisravning “Saodatnoma”, “Ro‘shnoinoma” asarlarini o‘rgangan. XI asrning 82-83 yillarida Gʻarbiy Eron podshohining nabirasi Kaykovus ibn Iskandar o‘z o‘g‘li Gilonshohga bag‘ishlab “Nasihatnoma”sini yaratadi va o‘sha davr an’anasiga ko‘ra, uni bobosi podshoh Shamsulmaoliy Qobus sharafiga “Qobusnoma” deb ataydi “Qobusnoma asrlar mobaynida Sharqu Gʻarb mutafakkirlarining diqqat-e’tiborini o‘ziga jalb etib kelgan: 1702-1705 yillarda turk tiliga, 1786-1787 yillarda Muhammad Siddiq Rashidiy tomonidan uyg‘ur tiliga, 1881 yilda Qayum Nosiriy tomonidan tatar tiliga hamda XIX asrdayoq ingliz, fransuz, olmon tillariga tarjima qilingan. 1935 yilda Tehron universitetining profesori, atoqli adib Said Nafisiy “Qobusnoma”ni Tehronda katta ilmiy sharh bilan nashr ettirdi. 1860 yilda “Qobusnoma” o‘zbek tiliga birinchi marta buyuk o‘zbek shoiri va mutafakkiri Muhammad Rizo Ogahiy tomonidan tarjima qilingan. Ogahiy tarjimasining qo‘lyozma nusxalari O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik institutining qo‘lyozmalar fondida va Sank-Peterburgdagi Saltikov-Shchedrin nomli kutubxonada saqlanadi. Qadimgi Sharq pedagogikasining ajoyib asarlaridan biri “Qobusnoma”da ham notiqlik va notiq odobi haqida ibratomuz gaplar aytilgan bo‘lib, ular hozir ham ma’lum darajada ahamiyatini yo‘qotmagandir. “Qobusnoma” Kaykovus tomonidan 1082-1083 yillarda yaratilgan bo‘lib, 44 bobdan iborat. Uning 6-7-boblari so‘z odobi haqidadir. Asar muallifning farzandiga qilgan nasihatlari sifatida yozilgandir. U farzandini yoqimli, muloyim, o‘rinli so‘zlashga, behuda gapirmaslikka undaydi: Yaxshi so‘zlashga o‘rgan va muloyim so‘zlashdan boshqa narsani odat qilma, negaki, qanday so‘zni gapirishni istasang, til shuni gapiradi. So‘zni o‘z joyida so‘zla, joyida aytilmagan so‘z, agar u yaxshi so‘z bo‘lsa ham, yomon ko‘rinadi”. “Kishi suxandon va notiq bo‘lishi lozim”. Har bir notiq o‘z nutqi ustida ko‘p mashq qilishi, xalq oldida nutq so‘zlaganda yoqimli va bama’ni gapirishi, xalqning e’tiborini qozonishi zarur. “Xalq oldida gapirganda so‘zing go‘zal bo‘lsin, bu so‘zni xalq qabul qilsin. Xaloyiq sening so‘z bilan baland darajaga erishganingni bilsin, chunki kishining martabasini so‘z orqali biladilar, har kishining ahvoli o‘z so‘zi ostida yashiringan bo‘ladi”. Notiq so‘zning ma’nolarini har tomonlama o‘rgangan bo‘lishi kerak, deb hisoblaydi Kaykovus. “Ey farzand, so‘zning yuz va orqa tomonini bilgil, ularga rioya qilg‘il, so‘zlaganingda ma’noli gapir, bu notiqlikning alomatidir. Agar gapirgan vaqtingda so‘zning qanday ma’noga ega ekanini bilmasang, qushga o‘xshaysan, bunday qushni to‘ti deydilar!” Notiq xalq tilini, xalqning fikrini, ruhiyatini bilishi kerak. “Shunday kishini notiq (suxango‘y) deymizki, uning har so‘zi xalqqa tushunarli bo‘lsin va xalqning har so‘zi unga ham ma’lum bo‘lsin”. So‘zlaganda o‘ylab, har bir fikrdan kelib chiqadigan xulosani ko‘z oldiga keltirib gapirgan notiq pushaymon bo‘lmaydi. “O‘ylamasdan so‘zlama, har bir so‘zni o‘ylab gapir, to aytgan so‘zingdan pushaymon bo‘lmagaysan”. Kaykovus notiqlarni “bilag‘onlik” qilib tildagi so‘zlarni buzib so‘zlamaslikka, hamma vaqt mavjud til me’yorlariga amal qilishga chaqiradi: “Agar so‘zni va ilmni yaxshi bilsang ham, hech bir so‘zni buzma, to‘g‘ri ta’rifla. So‘zni bir xil gapir. Ko‘p bilu, oz so‘zla, kam bilsang ko‘p so‘zlama, chunki aqlsiz kishi ko‘p so‘zlaydi, deganlarki, jim o‘tirish salomatlik sababidir. Ko‘p so‘zlovchi daho aqlli odam bo‘lsa ham, xalq uni aqlsiz deydi...” So‘zning qadri, undan foydalanish, kam so‘zlab, ko‘p ma’no yuklash, ravshan fikrlash kabi masalalar ustida XP- XSH asr mutafakkirlari Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiylar ham ibratli fikrlar bildirganlar. Ulug‘ shoir Yusuf Xos Xojib turkiy xalqlarning XII asrdagi ajoyib badiiy yodgorligi bo‘lgan “Qutadg‘u bilig” (“Baxt keltiruvchi bilim”) asarida so‘zlarni to‘g‘ri tanlash va qo‘llash haqida: “Bilib so‘zlasa, so‘z bilig sanalur” degan edi. Gapirishdan maqsad so‘zlovchining ko‘zda tutgan narsa, hodisa, voqealarni tinglovchiga to‘g‘ri, ta’sirchan yetkazishidan iborat. Shunday ekan, nutqning to‘g‘riligi, ravonligi va mantiqiyligiga erishish muhim ahamiyat kasb etadi. Mutafakkir yana so‘zlovchini tilning ahamiyatini tushungan holda hovliqmasdan, so‘zning ma’nolarini yaxshi anglab, ravon nutq tuzishga chaqiradi: Tilning foydasi talaydir, ortiqcha hovliqma, Goho til maqtaladi, goho so‘qiladi. Modomiki shunday ekan, so‘zni bilib so‘zla, So‘zing ko‘r uchun ko‘z bo‘lsin, (u) ko‘ra bilsin. “Qutadg‘u bilig” asarining bir necha bobi bevosita odob-axloq qoidalariga bag‘ishlangan bo‘lib, unda nutq odobi talablarini tushuntirish alohida o‘rin tutadi. Asarda “Til ardami” (“Til odobi”) deyilgan maxsus bob bo‘lib, unda tilning ahamiyati, nutq odobiga oid mulohazalar bayon qilinadi. Yusuf Xos Hojib ham o‘z asarining qismlaridan birida tilning ahamiyati haqida so‘zlaydi. Uning fikricha, til kishini bilim-ma’rifatga, e’zoz va hurmatga erishtiradi: Aqlu idrok, bilim tarjimoni – til, Ulug‘lovchi mardni ravon tilni bil Til-la kishi bo‘lur ulug‘, baxtiyor, Til-la beqadr er, g‘amga giriftor. Yusuf Xos Hojib fikricha, ko‘p so‘z so‘zlagan qadrsiz bo‘lishi, topib so‘zlagan kishi esa iqbol topadi: Bilib so‘zlangan har so ‘zda iqbol bor, Bilimsiz so‘z-la o‘z baxtin qilur xor. Tilning aql ifodachisi ekanligi, til bilan dil bir bo‘lishi, haqiqatning doimo insonlarga foyda kelitirishini uqtiradi: So‘z dilda yaralar, tilda tug‘ilar, Egri so‘zdan poklik kuyar, bo‘g‘ilar. To‘g‘ri so‘zlangan so‘z ko‘p foydali ish, Gar egri so‘zlansa, barchasi so‘kish. Yusuf Xos Hojib tilning, nutqiy odobning inson hayotidagi rolini shu darajada yuksak baholaydiki, bunga ko‘ra kishi tili tufayli podshohlikka erishishi, aksincha, “yashil ko‘k”ka, ya’ni qanchalik yuksaklikka erishgan bo‘lsa, undan judo bo‘lib, yerga qulashi mumkin: So‘z foydasi tufayli, ko‘rgin, qora yerdagi, Yashil ko‘kka yuksaladi, to‘rga chiqadi. Agar til so‘zni uddalab so‘zlay olmasa, Yashil ko‘kda bo‘lsa ham, u kishini pastga tushiradi, ko‘r. Shunday qilib, donishmand shoir Yusuf Xos Hojib o‘z asarida mansabdor shaxslarning notiqlik san’ati sirlaridan, ya’ni tilning lug‘aviy boyligi va grammatikasini puxta o‘rganish, nutqning ichki va tashqi shakliga birday e’tibor berish, mantiqli, go‘zal va ta’sirchan nutq tuza olish, til birliklarini maqsadga muvofiq hamda o‘rinli ishlatish vazifalaridan xabardor bo‘lishlarini qayd etgan. Ahmad Yugnakiy (XII-XSH) iste’dodli shoir va donishmand murabbiydir. Undan saqlanib qolgan yagona adabiy so‘z san’ati va adabiy meros “Hibatul-haqoyiq” (“Haqiqatlar armug‘oni”) badiiy so‘z san’ati va adabiy tilning juda qimmatli hamda nodir yodgorligidir. Bu asar didaktik doston bo‘lib, axloq-odob masalalari undagi ko‘pchilik boblarning mavzusini tashkil etadi. Shoir til odobi, saxiylik, baxillik, kamtarlik, ezgulik va boshqalar haqida xuddi Yusuf Xos Hojib kabi zamonasining peshqadam murabbiysi sifatida fikr yuritib, kishilarga o‘git beradi. Rost, sog‘lom va mazmunli so‘zlashni, kerak bo‘lganda, sir saqlay olishni maqtab, laqmalik, yolg‘on so‘zlash va sergaplikni qoralagan shoir tilni tiyish odobning boshi deydi. So‘zlaganda nutqni o‘ylab, shoshmasdan tuzishga, keraksiz, yaramas so‘zlarni ishlatmaslikka, mazmundor so‘zlashga chaqiradi. Noto‘g‘ri tuzilgan nutq tufayli keyin xijolat chekib yurmagin, deb so‘zlovchini ogohlantiradi: Uqib so‘zla so‘zni eva so‘zlama, So‘zing qizla, kedin, boshing qizlama. Yana: Kudazgil tilingni, kel oz qil so‘zung, Kudazilsa bu til kudazlur o‘zung. (Tilingni tiy, so‘zingni qisqa qil, bu til tiyilsa, o‘zing ham saqlanasan). Demak, shoir nutqiy odobning asosiy sharti tilni tiyish, o‘rinli so‘zlash, insonning tili va dili bir bo‘lishidir, deb hisoblaydi. Nosiruddin Rabg‘uziy o‘zbek mumtoz adabiyoti tarixida alohida mavqe qozongan adibdir. Uning “Qissasi Rabg‘uziy” asari turkiy xalqlar orasida keng tarqalgan. U payg‘ambarlar haqidagi qissalardan iboratdir. Rabg‘uziy hikoyalarida insonparvarlik, yurtparvarlik, insonni komillik darajasiga ko‘tarish, axloqiy poklik, ma’naviy barkamollik sari undash g‘oyalari yetakchilik qiladi. Ular orasida til odobi va qalb pokligi ham alohida o‘rin tutadi. Bu jihatdan “Luqmon va uning xojasi” hikoyati ibratlidir: “Luqmonga xojasi aydi: -“Borg‘il, bir qo‘y bo‘g‘izlab etindin qayu yaxshiroq ersa manga kelturgil”. Qo‘yni bo‘g‘izladi, tili birla yurakni olib keldi. Xojasi so‘radi: - Bularni naluk (nima uchun) kelturding? Aydi: -“Qo‘yda tildin, yurakdin yaxshiroq yo‘q. Agar yovuz ersa tildin, yurakdin yovuzroq yo‘q”. Tilga e’tibor berish, har bir aytiladigan so‘z mas’uliyatini ta’kidlash hikoyadagi asosiy g‘oyaviy-badiiy niyatdir. Bu yerda donolik, hozirjavoblik ham ulug‘langan. Alisher Navoiy notiqlik haqida O‘zbek mumtoz adabiy tilining homiysi bo‘lgan buyuk so‘z ustasi Alisher Navoiy turkiy tilda go‘zal nutq tuzish, uni tinglovchiga yetkaza bilish jarayonida ham o‘zining butun ijodi bilan o‘zbek tilining barcha qirralarini, mavjud boyliklarini namoyon eta oldi. Alisher Navoiyning “Muhokamatul lug‘atayn”, “Mahbubul- qulub”, “Nazmul-javohir” asarlari o‘zbek tilida nutq tuzishning go‘zal namunalari bo‘lishi bilan birga, uning yuksalishiga ham katta hissa qo‘shdi. A.Navoiy “Mahbubul-qulub”da tilning ahamiyati, undan foydalanish, notiqning dilidagi fikrni to‘g‘ri aks ettirishi lozimligi haqida shunday deydi: “Saodatbaxsh ruh zuloliga matla’ ham til. Tilga ixtidorlig‘ — hakimi xiradmand; so‘zga ixtiyorsiz — layni najand. Tilki fasiq va dilnazir bo‘lg‘ay, ko‘broq bo‘lg‘ay agar ko‘ngil bila bir bo‘lg‘ay” (“Saodatbaxsh ruhning tiniqligi manbai ham til, baxtsizliklar yulduzining boshlanishiga sabab ham til. Tiliga kuchi yetadigan (kishi) aьut podshosidir: so‘zga ahamiyat bermaydigan (kishi) la’natlangan, past (kishi)dir”. Til go‘zal va dillarni olovlantiruvchi bo‘lishi bilan birga (so‘zlovchining) dilidagini aks ettirsa, yanada yaxshiroq bo‘ladi”). Hazrat mayin, yoqimli, shirali ovoz bilan so‘zlash odobi haqida, o‘ylamasdan so‘zlamaslik haqida yozadi: “Tildin azubat dilpisanddur va miynat sudmand. Chuchuk tilki achig‘likka evruldi, zarari on bo‘ldi. Chuchuk so‘z sof ko‘ngillarga nushdur... So‘zni ko‘nglingda pishqirmaguncha tilga kelturma, harnakim ko‘nglingda bo‘lsa, tilga so‘rma” (“Tilning shirin va yoqimli hamda yumshoqligi foydadur. Chuchuk til achchiq aylansa, ommaga (tinglovchiga) zarar yetadi. Kishini mast qiluvchi qilsalar, harom bo‘ladi. Chuchuk so‘zni toza ko‘ngillar simiradi... So‘zni ko‘nglingda pishitib olmaguncha so‘zlama, ko‘nglingda bo‘lgan har qanday qoidani ham ayta berma”). Navoiy nutq samimiy, dilkash, yurakdan chiqadigan bo‘lmog‘i kerakligi, insonning so‘zi uning ichidagini ifodalashi, uning kimligini nutqi aytib turishini ta’kidlaydi: O‘rtadi chun bo‘yla zavoli ichin, Bu so‘z ila ayladi xoli ichin. (HA, 255-b). Alisher Navoiy so‘zlovchining nutqi tinglovchiga qiziqarli bo‘lishini ta’minlaydigan omillardan biri sifatida suhbatdoshning, ya’ni tinglovchining kimligini, saviyasini, ehtiyojini hisobga olishi, deb hisoblaydi: Har biriga o‘zgacha so‘z muddao, O‘zgacha so‘z demaki, yuz muddao. (HA, 334-b). Shunday qilib, shoirning so‘z, uning ma’nolari, unda mujassam bo‘lgan tushunchalar, so‘zning kuchi, muqaddasligi haqidagi fikrlari uning nutq madaniyati yuzasidan bildirgan mulohazalari negizini tashkil qiladi. Alisher Navoiy nutqning mazmundorligi, maqsadga muvofiqligi, qisqa va lo‘ndaligi, tilning lisoniy me’yorlari, nutqda til qonun-qoidalariga amal qilinishi, aniqligi, ifoda vositalariga boyligi, qo‘pol vositalardan xoli bo‘lishligi, vaziyatbopligi, xushohangligini madaniyatli nutqning lisoniy talablari deb hisoblaydi. Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” asari badiiy nutqning go‘zal namunasidir. Bobur o‘zi hammabop yozishi bilan birga, boshqalarga ham shunday ish tutishni maslahat beradi. Jumladan, o‘z o‘g‘li Humoyunga yozgan bir xatida birovga yuboriladigan maktubni muallifning o‘zi bir necha bor o‘qib ko‘rishi lozimligi, uning ravonligiga, so‘zlarning ko‘zda tutilgan ma’noni to‘g‘ri aks ettirayotganligiga ishonch hosil qilinishi, shundan so‘nggina uni jo‘natish mumkinligini ta’kidlaydi. So‘zlarning xato yozilishi aytilmoqchi bo‘lgan fikrni xiralashtiradi, o‘quvchini qiynaydi: Yana men degandek, bu xatlaringni bitibsen va o‘qimaysen ne uchunkim, agar u ko‘p xayol qilsang edi, o‘qiyolmas eding. O‘qiyolmagandan so‘ng albatta tag‘yir bo‘lur eding. Xatingni xud tashvish bila o‘qusa bo‘ladur, vale asru mug‘laqdur. Nasri muammoni hech kishi ko‘rgan emas. Imlong yomon emas. Agarchi xili rost emas, iltifotni to bila bitibsen. Qulunjni yo bilan bitibsen. Xatoingni xud har tavr qilib o‘qusa bo‘ladur, vale bu mutloq alfozingdin maqsud tamon mafxum bo‘lmaydur. Gʻolibo xat biturda koxilliging ham ushbu jihattindur. Takalluf qilmay deysan, ul jihatdin mug‘lak bo‘ladur. Bundin nari betakalluf va ravshan va pok alfoz bila bitgin; ham senga tashvish ozroq bo‘lur va ham o‘qiguvchiga”28. Yuqoridagilardan ma’lum bo‘ladiki, Sharq mutafakkirlari notiq oldiga tilni puxta o‘rganish, go‘zal va ta’sirchan nutq tuza bilish, til boyliklarini maqsadga muvofiq hamda o‘rinli ishlatish vazifalarini qo‘yadilar. Savollar: 1. Sharq notiqlik san’ati tarixi haqida nimalarni bilasiz? 2. Buyuk allomalarning nutq va til haqidagi fikrlarini bilasizmi? 3. Beruniyning grammatikaga oid fikrlarida qanday ilmiy g‘oyalar ilgari surilgan? 4. Kaykovusning notiqlikka qo‘shgan hissasi haqidagi fikrlaringiz? 5.Alisher Navoiyning so‘z qudrati haqidagi fikrlaridan keltira olasizmi? 6. Z.M.Bobur xatida qanday ilm haqida fikr yuritgan?