SHARQ UYG‘ONISH DAVRIDA PEDAGOGIK FIKRLAR VA TA’LIMIY-AHLOQIY FIKRLARNING RIVOJLLANISHI Reja: 3.1.Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit-turk” asarida ta’lim-tarbiya masalalari. 3.2.Yusuf Xos Xojibning “Qutadg‘u bilik” asari – pandno-ma asar sifatida. 3.3. Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul-haqoyiq” asarida didaktik qarashlar. 3.4.Kaykovusning “Qobusnoma” asarining tarbiyaviy ahamiyati. 3.5.Abu Abdulloh Xorazmiyning didaktik qarashlari. 3.6.Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy va Abu Ali ibn Sinoning asarlaridagi pedagogik fikrlari ilmiy-pedagogik qarashlari. 3.1.Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit-turk” asarida ta’lim-tarbiya masalalari. Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit-turk” asarida ta’lim-tarbiya masalalariga oid maqollar: «Odamning olasi ichida – yilqiniki tashqi(sirti)da». «Ho‘kizning ortin oyog‘i bo‘lguncha, buzoqning boshi bo‘lgan yaxshiroq» «Tirishqoqning labi yog‘liq, yerinchoqning boshi qonlik». «Odobning boshi – til» «Ilon o‘zining yegriligini bilmay, tuyaning bo‘ynini yegri deydi» «Ko‘kka suzsa yuzga tushun». «Bir qarg‘a bilan qish kelmas». «Keng to‘n to‘zimas, kengashli bilig artamas”. «Kichikda qatiqlansa ulg‘adu sevinur». «Erdamsizdan qurt chertilur» 3.2.Yusuf Xos Xojibning “Qutadg‘u bilik” asari – pandno-ma asar sifatida. «Qutadg‘u bilig» - baxt-saodatga yeltuvchi bilim, ta’lim degan ma’noni bildiradi. Demak asar nomidan ham uning pand-nasixat, ta’lim-tarbiyaga oid yetuk didaktik asar, xar tomonlama yetuk insonni tarbiyalaydigan darslik yekanligi yaqqol ko‘rinib turibdi. «Qutadg‘u bilig» asari Sharqda pandnoma turkumidagi an’anaviy kitob tuzish tartibiga rioya kilingan xolda tuzilgan. Avval nasriy muqadddima, so‘ng 73 bobdan iborat kitobning mundarijasi beriladi. Dastlabki o‘n bir fasli debocha bo‘lib, xamda, na’t va Qoraxonni madh yetish, ta’lim maqsadi, o‘n ikki burj, tilning axamiyati, muallifning uzri, yezgulik xaqida, bilim olishning axamiyati, kitobga nom berilishi, keksalikdan afsuslanish kabi fasllardan iboratdir. Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul-haqoyiq” asarida didaktik qarashlar. Asar o‘n to‘rt bobdan iborat. Dostonning dastlabki to‘rt bobi an’anaga ko‘ra muqaddima bo‘lib, beshinchi bobdan asosiy qism boshlangan. Bu boblarda, asosan, bilimning axamiyati, jaxolatning zarari, til odobi, dunyoning foniyligi, saxovat va baxillik, kamtarlik hamda axloqlilikning yeng muxim xususiyatlari tarannum yetiladi. Asarda boshqa ta’limiy-axloqning asarlar kabi insonni barkamol yetishning asosiy belgisi bu uning xushxulqligidir, deyiladi. Shuning uchun adib asarda axlokiy tarkibiy kismi sanalgan tilni tiyish, mol dunyoga muxabbat qo‘iishning oqibatlari, saxovat va baxillik, kamtarlik, jinoyat yo‘lidan saklanish xaqida, xarom va xalollikning farzlari, ularni bir-biridan farklay olish, ye’tiqod va sadoqat kabi muxyam masalalar ustida fikr yuritadi. Ulug‘likka yetsang unutma o‘zing, Agar atlas kiysang, unutma bo‘zing. Qora bosh yag‘isi qizil til turur, Necha bosh yedi u, yana ham yeyur. Kaykovusning “Qobusnoma” asarining tarbiyaviy ahamiyati. Kaykovusning o‘zi ta’kidlaganidek, butun bir asar oxirgi bobda ta’rif berilgan javonmardlar tarbiyasiga bag‘ishlangan. Kaykovus «... barcha fikr va tushunchalarim sening uchun kitobga yozdim va har bir ilm, har hunar va har peshakim bilur yedim, hammasini qirq to‘rt bobda bayon yetdim», deyish bilan har bir yoshning aqliy, axloqiy, jismoniy tarbiyasiga oid turmush tajribasi bilan bog‘langan holda kamolga yetkazish yo‘llari va usullarini bayon yetgan. Kitobda javonmardlar yegallashi zarur bo‘lgan quyidagi yo‘nalishlarda ta’lim-tarbiya berish nazariyasi ko‘zda tutilgan: 1. Bilim olish haqida. 2. Hunar va turli kasb yegalari haqida. 3.Turmush va xulq-odob qoidalari haqida. 4. Jismoniy yetuklik haqida. Chunki har bir javonmard uchun tan, jon, havas va maoni, ya’ni ham sipohiylik, ham ma’rifat, ham donishmandlikka yega bo‘lish zarur bo‘lib, bu xislatlar ana shu yuqoridagi to‘rt yo‘nalishda zikr yetilgan. Kaykovus Pifagor aytgan quyidagi o‘n xislatni har bir kishi o‘zida tarkib toptirishini ta’kidlaydi. Bular: o‘zidan zo‘r kishi bilan urishmaslik; hasadchi kishi bilan birga jamoat o‘rtasida o‘tirmaslik: riyokor, ikki yuzlamachi kishi bilan do‘st bo‘lmaslik: yolg‘onchi kishi bilan muomala qilmaslik: baxil bilan suhbatda bo‘lmaslik; g‘ayr, dushman kishi bilan sharob ichmaslik; xotinlar bilan bir yerda o‘tirmaslik; kishilarga sir aytmaslik; biror kishi aybingni aysa, shu aybni yo‘qotishga harakat qilish; biror kishini ortiqcha maqtash yoki ortiqcha yomonlamaslik; muxtoj bo‘lgan odamni gina, qahr bilan qo‘rqitmaslik; gunohkorning gunohini avf yetish; kichiklarga mehribon bo‘lish; bir ishni ikki kishiga buyurmaslik kabi hayotiy tavsiyalarni keltiradiki, inson o‘z hayotida har bir daqiqada bunday hatti harakatlarga duch keladi. Xorazmiyning didaktik qarashlari. Asarlari: «Al jabr va al-muqobala», «Hind arifmetikasi xaqida kitob», «Er satxini o‘lchash», «Quyosh soatlari to‘g‘risida», «Yaxudiylar tarixi va ularning bayramlarini belgilash» va boshqalar. Al-Xorazmiy va uning hamkasbi Banu Muso Bag‘dodda Baytul xikmadaolimlar bo‘lganlar. Ularmavjud yunon ilmiy qo‘lyozmalarini tarjima qilidilar,ularni o‘rgandilar va algebra, geometriya, astronomiya oid asarlar yozdilar. Albatta, al-Xorazmiy Al-Ma’mun rahnamoligida ishlagan va xalifaga bag‘ishlab ikki asar yozgan. Bu uning algebra haqidagi va astronomiya haqidagi risolalalari yedi. al-Xorazmiy asarlari ichida yeng mashhur va muxim ahamiyatga yega bolgani “Aljabr val-muqobala hisobi haqida qisqacha kitob”edi. Shu asar “algebra” tushunchasini yoritilgan yeng birinchi kitob yedi. Didaktik qarashlari: Al-Xorazmiy bilish nazariyasiga muxim hissa qo‘shdi. U birinchilardan bo‘lib, induksiya, deduksiya, sinov-kuzatish va sinov metodlariga asos soldi. U birinchi marta insonlar o‘rtasidagi munosabatlarni matematik shakllarda ifodaladi. Hindlarning o‘nlik raqamlari Xorazmiy tufayli «Arab raqamlari» nomi bilan butun dunyoga yoyildi. Xorazmiy xindlarning falakiyot jadvallarini tahlil yetib, «Xorazmiy ziji» nomi bilan mashxur astronomik jadvallar tuzdi. Abu Nasr Forobiyning asarlaridagi pedagogik fikrlar. Asarlari: «Baxt- saodatga yerishuv to‘g‘risida», «Fozil odamlar shahri», «Aql ma’nolari haqida», «Shaharni o‘rganish haqida» va boshqalar. Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn Tarhan ibn Aalagh al-Forobiy tahminan hijriy 257(milodiy 870 yilda) tug‘ilgan. U haqli ravishda hamma zamonlarda ham islom olamining buyuk faylasuflaridan biri sifatida tan olinadi.Al Forobiy falsafa, mantiq sohalarida izlanishlar olb borgan, shu bilan birga musiqa nazariyasiga oid Kitab al-musiqa al-kabir (Buyuk musiqa kitobi)ni yozgan. Biroq uning yeng mashhur asari “Madina al-fadila” (Fozil odamlar shahri)ni gayriplaton yo‘nalishi vakillari tomonidan Platon davlatchiligi bilan taqqoslaganlar. Farobiyning ko‘p tomli asarlari “Baxtsaodatgaerishuvto‘g‘risida”, “Ixso – al - ulum”, “Ilmlarningkelibchiqishi”, “Aqlma’nolarito‘g‘risida”asarlarni o‘z ichiga olgan. Didaktik qarashlari: Al-Xorazmiy bilish nazariyasiga muxim hissa qo‘shdi. U birinchilardan bo‘lib, induksiya, deduksiya, sinov-kuzatish va sinov metodlariga asos soldi. U birinchi marta insonlar o‘rtasidagi munosabatlarni matematik shakllarda ifodaladi. Hindlarning o‘nlik raqamlari Xorazmiy tufayli «Arab raqamlari» nomi bilan butun dunyoga yoyildi. Xorazmiy xindlarning falakiyot jadvallarini tahlil yetib, «Xorazmiy ziji» nomi bilan mashxur astronomik jadvallar tuzdi. Abu Nasr Forobiyning asarlaridagi pedagogik fikrlar. Asarlari: «Baxt- saodatga yerishuv to‘g‘risida», «Fozil odamlar shahri», «Aql ma’nolari haqida», «Shaharni o‘rganish haqida» va boshqalar. Pedagogik qarashlari:Forobiy birinchi bo‘lib ta’lim va tarbiyaga ta’rif bergan olimdir: Ta’lim – so‘z va o‘rganish bilangina amalga oshiriladi. Tarbiya – yesa amaliyot, ish-tajriba bilan amalga oshiriladi. Ta’lim-tarbiya ikki yo‘l bilan amalga oshiriladi: qanoatbaxsh, ilxomlantiruvchi so‘zlar va majbur yetish.Har kimki ilm, hikmatni desa, uni yoshligidan boshlasin, so‘zining ustidan chiqsin, yomon ishlardan saqlanadigan bo‘lsin, hiyonat, makr va hiylalardan uzoq bo‘lsin, diyonatli bo‘lsin, ilm va ahli ilmdan mol-dunyosini ayamasin. Inson yaxshi tarbiya ko‘rmagan va turmushda yaxshi tajriba orttirmagan bo‘lsa, u ko‘p narsalarni nazarga ilmay va ulardan jirkanadi. Bunday narsalar unga noo‘rin bo‘lib ko‘ringan narsalar zaruriy bo‘lib chiqadi. Abu Rayhon Beruniyning ilmiy-pedagogik qarashlari. Asarlari:«Minerologiya», «Geodeziya», «Hindiston», «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar», «Saydana» va boshqalar. Ilmiy-pedagogik qarashlari:Beruniy insonni tabiatning yeng oliy kamoloti deb qaraydi. U insonning ma’naviy qiyofasidagi barcha axloqiy xislatlarni yaxshilik va yomonlik kabi ikki turga bo‘ladi. Beruniy ta’limotiga ko‘ra inson kamolotida uch narsa muxim rol’ o‘ynaydi: 1.Irsiyat. 2.Muhit. 3.Tarbiya. Beruniyning ilmiy bilimlarni yegallash yo‘llari, usullari xakidagi fikrlari xozirgi davr uchun ham dolzarbdir. Abu Ali ibn Sinoning tarbiya 5ori ‘lim haqida. Asarlari: «Tadbir al-Manozil», «Tib qonunlari» «Axloq haqida risola», «Burch haqida risola», «Al-konun», «Ishq hakida risola», «Xay ibn-Yakzon», «Donishnoma» va boshqalar. Ibn Sino dunyoga Lotincha talqin yetilgan Avitsenna nomi bilan ma’lum. U haqida bugungi kunda turli ma’lumotlar mavjud. Ibn Sinoning hayoti haqidagi ma’lumotlarni uning talabalari tomonidan yozilgan manbalar tufayli to‘liqroq ma’lumot olish imkoniyatiga yegamiz. Ibn Sinoning ikki yeng muhim ishlari “Kitobush shifo” va “Tib qonunlari”hisoblanadi. “Kitobush shifo”da mantiq, tabiiy fanlar, psixologiya, geometriya, astronomiya, arifmetika va musiqa fanlari qamrab olingan ilmiy yensiklopediyadir. “Tib qonunlari” tibbiyot tarixidagi yeng mashhurligi bilan yagona kitob hisoblanadi. U bu o‘z asarlarini Hamadondayasahagan yillarida yoza boshlagandi. Ibn Sino 450 ga yaqin asarlar yozgan ulardan 240 tasi bizgacha yetib kelgan. Ulardan 40 tasi tibbiyotgabag‘ishlangan, 150 tasifalsafiy asarlar, Ibn Sino mazkur asarlari bilan ilmiy rivojlanishga katta hissa qo‘shgan. U, shuningdek, psixologiya, geologiya, matematika, astronomiya, mantiq fanlariga oid asarlar yozdi. Uning yeng muhim ish sifatida matematika bilan bog‘liq bo‘lib, shu bilan birga, uning ulkan qomusiy ishi, “Kitab al-Shifo”(shifolash Kitob)dir. Bu asarningchorak qismi matematikaga bag‘ishlangan va ibn Sino qomusiy asarida astronomiya va musiqa haqida ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Aslida u matematikani geometriya, astronomiya, arifmetik va musiqa ichiga olgan to‘rt qkismga bo‘ladi. Geometriyani u geodeziya, statika, kinematika, gidrostatika va optika kabi qismlarga ajratadi; astronomiyani u astronomik va geografik jadvallar va taqvimlarga bo‘ladi; U algebrani arifmetik va Hindcha qo‘shish va ayirishga; musiqani u musiqa asboblari turlariga bo‘ladi. Ibn Sinoning Ta’lim-tarbiyaga doir qarashlari fikricha insonlar xulq-atvorida birmuncha nuqsonlar bor. Bular: aldash, rashk, o‘ch olish, adovat, bo‘xton, irodasizlik kabilardir. U fanlar tavsifi xakida ham fikr bildirgan. Olim birinchi o‘ringa tibbiyot fanlarini ko‘yadi. Falsafani yesa ikki guruhga-nazariy va amaliy guruhga bo‘ladi. U birinchi guruhga yetika, iqtisod, siyosatni kiritadi. Ikkinchi guruxga fizika, matematika, metafizika dunyo qonuniyatlarini o‘rganuvchi barcha fanlarni kiritgan. Ibn Sino bilim olishda bolalarni jamoa bo‘lib maktabda o‘kitish zarurligini ko‘rsatadi va ta’limda kuyidagilarga rioya yetish zarurligini ta’kidlaydi: 1) bolaga bilim berishda birdaniga kitobga band kilib ko‘ymaslik; 2) ta’limda yengildan qiyinga 7ori shorkali bilim berish; 3) olib boriladigan mashqlar bolalar yoshiga mos bo‘lishi; 4) o‘qitishda jamoa bo‘lib maktabda o‘qitishga ye’tibor berish; 5) bilim berishda bolalarning mayli, qiziqishi va qobiliyatini hisobga olish; 6) o‘qitishni jismoniy mashqlar bilan ko‘shib olib borish.