SHARQSHUNOSLAR TOMONIDAN O‘RTA OSIYO XONLIKLARINING ROSSIYA IMPERIYASI TOMONIDAN BOSIB OLINISHI MASALALARINING O‘RGANILISHI

Yuklangan vaqt

2025-03-18

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

32

Faytl hajmi

49,8 KB


1 TARIX FAKULTETI KURS ISHI SHARQSHUNOSLAR TOMONIDAN O‘RTA OSIYO XONLIKLARINING ROSSIYA IMPERIYASI TOMONIDAN BOSIB OLINISHI MASALALARINING O‘RGANILISHI REJA: Kirish I – bob. Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi davridagi tadqiqotlarning asosiy xususiyatlari. 1.1 Turkistonni Rossiya tomonidan bosib olinshining umumjahon tarixiy jarayonidagi o‘rni 1.2 Mustamlakachilik davridagi rasmiy adabiyotlarda chorizm manfaatlarining himoya qilinishi II – bob. Turkistonni Rossiya istilo qilishiga doir sovet tarixshunosligi. 2.1 Sovet tarixshunosligida istilo etilish jarayonining soxtalashtirilishi. 2.2 Turkistonni Rossiya tomonidan bosib olinishi tarixini xolisona o‘rganilib, tadqiq etilishi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 1 TARIX FAKULTETI KURS ISHI SHARQSHUNOSLAR TOMONIDAN O‘RTA OSIYO XONLIKLARINING ROSSIYA IMPERIYASI TOMONIDAN BOSIB OLINISHI MASALALARINING O‘RGANILISHI REJA: Kirish I – bob. Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi davridagi tadqiqotlarning asosiy xususiyatlari. 1.1 Turkistonni Rossiya tomonidan bosib olinshining umumjahon tarixiy jarayonidagi o‘rni 1.2 Mustamlakachilik davridagi rasmiy adabiyotlarda chorizm manfaatlarining himoya qilinishi II – bob. Turkistonni Rossiya istilo qilishiga doir sovet tarixshunosligi. 2.1 Sovet tarixshunosligida istilo etilish jarayonining soxtalashtirilishi. 2.2 Turkistonni Rossiya tomonidan bosib olinishi tarixini xolisona o‘rganilib, tadqiq etilishi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar
2 Kirish XX asrdagi o‘zbek xalqi hayotidagi eng muhum voqea shubhasiz davlat mustaqilligini qo‘lga kiritish bo‘ldi. Xalqning asriy orzusi ushalib, mustaqillik tufayli o‘z e`tiqodi, urf-odatlari, qadriyatlari, tili o‘z faxriy o‘rniga qaytdi. Mamlakat rivojlanishining o‘zbek xalqiga xos bo‘lgan xususiyat, urf-odat, an`analarini hisobga olgan holda o‘ziga xos taraqqiyot yo‘lini tanlashi, boy madaniyati, bebaho ma`naviyati, e`tiqodini e`zozlash xalq manfaatlari va istiqboliga qaratilgan milliy mafkurani targ‘ib etish, Vatan tarixini holisona o‘rganish va tadqiq qilishni hayotiy zaruriyat qilib qo‘ ydi. Prezident I.A.Karimovning xalq va mamlakat taqdiridagi tarixning o‘ rni hamda ahamiyati, uning millat hayotida milliy g‘urur, o‘tmishdan fahrlanish, o‘zligini o‘rganishdagi o‘rni va vazifasiga, barkamol avlod ta`lim- tarbiyasidagi vatanparvarlik ruhini singdirishdagi tamomila yangicha yondashuv zaruriyati xususidagi “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q” risolasida ta`kidlaganidek: “ Xaqqoniy tarixni bilmasdan turib o‘zlikni anglash mumkin emas”1. Tarixni holisona, haqqoniy, milliy istiqlol g’oyasi vatanparvarlik ruhi asosida yoritish tarixchilar oldida turgan bosh vazifadir. Shu o‘rinda respublika tarixchilari oldida turgan sharafli vazifalardan biri – tariximizning eng dolzarb, kam o‘rganilgan qismlarini qayta o‘rganib, uni xalqimizga yangitdan taqdim e`tishdir. Shu bois ham, so‘ngi yillarda O‘zbekiston tarixining qator dolzarb masalalarini o‘rganishda aniq va haqqoniy tarixiy yondashuv masalasi muhim bo‘lib bormoqda. Zero, yurtboshimiz ta`kidlaganidek; ”Har qaysi xalq milliy qadriyatlarini, o‘z maqsad-muammolari, shu bilan birga, umumbashariy taraqqiyot yutuqlari asosida rivojlantirib, ma`naviy dunyosini yuksaltirib borishga intilar ekan, bu borada tarixiy xotira masalasi alohida ahamiyat kasb etadi”2. Ayniqsa, o‘zbek davlatchiligi, uning tarixiy taraqqiyot bosqichlarini chuqur o‘rganish va tahlil qilish tarixiy manbalardagi ma`lumotlarni ilmiy muomalaga kiritish maqsadida tadqiqotlar olib borish shu kunning dolzarb vazifalaridan 1 Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T: SHarq, 1998, 29 b. 2 Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. T; Manaviyat, 2008. 97 b. 2 Kirish XX asrdagi o‘zbek xalqi hayotidagi eng muhum voqea shubhasiz davlat mustaqilligini qo‘lga kiritish bo‘ldi. Xalqning asriy orzusi ushalib, mustaqillik tufayli o‘z e`tiqodi, urf-odatlari, qadriyatlari, tili o‘z faxriy o‘rniga qaytdi. Mamlakat rivojlanishining o‘zbek xalqiga xos bo‘lgan xususiyat, urf-odat, an`analarini hisobga olgan holda o‘ziga xos taraqqiyot yo‘lini tanlashi, boy madaniyati, bebaho ma`naviyati, e`tiqodini e`zozlash xalq manfaatlari va istiqboliga qaratilgan milliy mafkurani targ‘ib etish, Vatan tarixini holisona o‘rganish va tadqiq qilishni hayotiy zaruriyat qilib qo‘ ydi. Prezident I.A.Karimovning xalq va mamlakat taqdiridagi tarixning o‘ rni hamda ahamiyati, uning millat hayotida milliy g‘urur, o‘tmishdan fahrlanish, o‘zligini o‘rganishdagi o‘rni va vazifasiga, barkamol avlod ta`lim- tarbiyasidagi vatanparvarlik ruhini singdirishdagi tamomila yangicha yondashuv zaruriyati xususidagi “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q” risolasida ta`kidlaganidek: “ Xaqqoniy tarixni bilmasdan turib o‘zlikni anglash mumkin emas”1. Tarixni holisona, haqqoniy, milliy istiqlol g’oyasi vatanparvarlik ruhi asosida yoritish tarixchilar oldida turgan bosh vazifadir. Shu o‘rinda respublika tarixchilari oldida turgan sharafli vazifalardan biri – tariximizning eng dolzarb, kam o‘rganilgan qismlarini qayta o‘rganib, uni xalqimizga yangitdan taqdim e`tishdir. Shu bois ham, so‘ngi yillarda O‘zbekiston tarixining qator dolzarb masalalarini o‘rganishda aniq va haqqoniy tarixiy yondashuv masalasi muhim bo‘lib bormoqda. Zero, yurtboshimiz ta`kidlaganidek; ”Har qaysi xalq milliy qadriyatlarini, o‘z maqsad-muammolari, shu bilan birga, umumbashariy taraqqiyot yutuqlari asosida rivojlantirib, ma`naviy dunyosini yuksaltirib borishga intilar ekan, bu borada tarixiy xotira masalasi alohida ahamiyat kasb etadi”2. Ayniqsa, o‘zbek davlatchiligi, uning tarixiy taraqqiyot bosqichlarini chuqur o‘rganish va tahlil qilish tarixiy manbalardagi ma`lumotlarni ilmiy muomalaga kiritish maqsadida tadqiqotlar olib borish shu kunning dolzarb vazifalaridan 1 Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T: SHarq, 1998, 29 b. 2 Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. T; Manaviyat, 2008. 97 b.
3 biridirShunday dolzarb masalalardan biri, O‘zbekiston tarixini buzib ko‘rsatilgan, noto‘g‘ri talqin e`tilgan muammolaridan biri Turkistonni chorizm tomonidan bosib olinishi tarixshunosligidir. Chunonchi, Turkistonni Rossiya tomonidan bosib olinishi tarixi sovet tarixshunosligida noto‘g‘ri talqin e`tilib, soxtalashtirildi. Mustaqillik davrigacha yaratilgan tadqiqotlarda “qo‘shib olinishi” atamasi ishlatib kelindi. Yuqorida ta`riflangan omillarni hisobga olgan holda ushbu muammo bitiruv malakaviy ishining mavzusi sifatida tanlandi. Shunday qilib, Rossiya tomonidan Turkistonni istilo qilinishi XIX asrning 60 yillaridayoq, ayniqsa 70-80 yillarda rus matbuoti publistikasida qizg‘in muhokama qilingan dolzarb muammolardan biri yil ga aylangandi. Sovet davri tarixchisi N.A.Halfin tomonidan ham keng miqiyosli masalalar tadqiq e`tilgan bo‘lib, “O‘rta Osiyoning Rossiyaga qo‘shib olinishi” kitobida chorizmning butun Markaziy Osiyodagi bosqinchilik siyosati bilan bog‘liq bo‘lgan nihoyatda katta bir davr - Rossiyaning O‘rta Osiyoga bosqinchilik yurishiga tayyorgarlik ko‘ra boshlagan 50-yillardan tortib, toki 1895-yilgacha bo‘lgan davr tadqiq e`tilgan. Bu davrda “bosib olindi”, “milliy zulm”, “mustamlakachilik” va boshqa shu kabi tushunchalar, baholar “qo‘shildi”, “qo‘shib olindi”, “qo‘shilishning progressiv oqibatlari” iboralari bilan almashtirildi. Turkiston chor Rossiyasi tomonidan bosib olingandan keyin bu erda siyosiy mustaqillik tobora yukolib bordi. Bu erda chorizmning manfaatini ko’zlovchi boshqaruv shakli, tartib qoidalari joriy qilindi. Saqlanib qolgan Buxoro amirligi va Xiva xonligining tasarrufidagi xududlar xam, siyosiy faoliyati xam cheklangan, ular Rossiyaga qaram bo’lib qolgan edi. XIX asrning oxiri, XX asr boshlarida Turkistonda vujudga kelgan jadidchilik namoyondalari milliy davlatchilik g’oyalarini xam ko’tarib chiqdilar. Ular o’z g’oyalarida to’la ma`nodagi mustaqil, ozod, xur davlatni va adolatli davlat tuzumini tarannum qildilar. Jadidchilik xarakatining ulug’ namoyondalari Munavvarqori, Fitrat, Behbudiy, Cho’lponlar o’z asarlarida asarlarida bu davlat tamoyillari va afzalliklarini madh qilganlar. 3 biridirShunday dolzarb masalalardan biri, O‘zbekiston tarixini buzib ko‘rsatilgan, noto‘g‘ri talqin e`tilgan muammolaridan biri Turkistonni chorizm tomonidan bosib olinishi tarixshunosligidir. Chunonchi, Turkistonni Rossiya tomonidan bosib olinishi tarixi sovet tarixshunosligida noto‘g‘ri talqin e`tilib, soxtalashtirildi. Mustaqillik davrigacha yaratilgan tadqiqotlarda “qo‘shib olinishi” atamasi ishlatib kelindi. Yuqorida ta`riflangan omillarni hisobga olgan holda ushbu muammo bitiruv malakaviy ishining mavzusi sifatida tanlandi. Shunday qilib, Rossiya tomonidan Turkistonni istilo qilinishi XIX asrning 60 yillaridayoq, ayniqsa 70-80 yillarda rus matbuoti publistikasida qizg‘in muhokama qilingan dolzarb muammolardan biri yil ga aylangandi. Sovet davri tarixchisi N.A.Halfin tomonidan ham keng miqiyosli masalalar tadqiq e`tilgan bo‘lib, “O‘rta Osiyoning Rossiyaga qo‘shib olinishi” kitobida chorizmning butun Markaziy Osiyodagi bosqinchilik siyosati bilan bog‘liq bo‘lgan nihoyatda katta bir davr - Rossiyaning O‘rta Osiyoga bosqinchilik yurishiga tayyorgarlik ko‘ra boshlagan 50-yillardan tortib, toki 1895-yilgacha bo‘lgan davr tadqiq e`tilgan. Bu davrda “bosib olindi”, “milliy zulm”, “mustamlakachilik” va boshqa shu kabi tushunchalar, baholar “qo‘shildi”, “qo‘shib olindi”, “qo‘shilishning progressiv oqibatlari” iboralari bilan almashtirildi. Turkiston chor Rossiyasi tomonidan bosib olingandan keyin bu erda siyosiy mustaqillik tobora yukolib bordi. Bu erda chorizmning manfaatini ko’zlovchi boshqaruv shakli, tartib qoidalari joriy qilindi. Saqlanib qolgan Buxoro amirligi va Xiva xonligining tasarrufidagi xududlar xam, siyosiy faoliyati xam cheklangan, ular Rossiyaga qaram bo’lib qolgan edi. XIX asrning oxiri, XX asr boshlarida Turkistonda vujudga kelgan jadidchilik namoyondalari milliy davlatchilik g’oyalarini xam ko’tarib chiqdilar. Ular o’z g’oyalarida to’la ma`nodagi mustaqil, ozod, xur davlatni va adolatli davlat tuzumini tarannum qildilar. Jadidchilik xarakatining ulug’ namoyondalari Munavvarqori, Fitrat, Behbudiy, Cho’lponlar o’z asarlarida asarlarida bu davlat tamoyillari va afzalliklarini madh qilganlar.
4 I – bob. Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi davridagi tadqiqotlarning asosiy xususiyatlari. 1.1 Turkistonni Rossiya tomonidan bosib olinshining umumjahon tarixiy jarayonidagi o‘rni Rossiya ko‘p millatli davlat sifatida yuzaga kelishida XIX asr muhim o‘rin tutadi. Bu yuz yillik harbiy-siyosiy, xalqaro ahamiyatga molik voqealarga boy bo‘lib, 4 I – bob. Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi davridagi tadqiqotlarning asosiy xususiyatlari. 1.1 Turkistonni Rossiya tomonidan bosib olinshining umumjahon tarixiy jarayonidagi o‘rni Rossiya ko‘p millatli davlat sifatida yuzaga kelishida XIX asr muhim o‘rin tutadi. Bu yuz yillik harbiy-siyosiy, xalqaro ahamiyatga molik voqealarga boy bo‘lib,
5 imperiyaning hududi Kavkazorti, O‘rta Osiyo, Sibir, Uzoq Sharqning yangi o‘zlashtirilgan maydonlari hisobiga huddi shu davrda ancha kengaydi. Rossiyaning Kavkazortida va O‘rta Osiyoda o‘z hukmronligini o‘rnatishidagi tafovut shundan iboratki, Kavkaz istilosining oxirgi asrning birinchi choragiga, O‘rta Osiyoniki esa oxiriga to‘g’ri keladi1. Hududiy jihatdan bir-biriga yaqin turuvchi ikki mintaqa – Kavkaz va O‘rta Osiyo Rossiyaning tashqi siyosatidagi o‘zaro bog’liq bo‘lgan ikki yo‘nalishni belgilab berdi. Chunonchi, agar XIX asrning birinchi yarmida rus-ingliz ixtilofining sababchisi Kavkaz bo‘lgan bo‘lsa, asrning ikkinchi yarmiga kelib O‘rta Osiyo ana shunday omil bo‘lib xizmat qiladi. Taniqli tarixchilar N.S.Kinyapina, M.M.Bliyev, V.V.Degoyev e’tiborini tortgan muammo – Kavkaz va O‘rta Osiyoda Rossiya tajovuzining tarixshunosligida o‘zaro bog’liqlik xuddi shunday ko‘rinadi. O‘rta Osiyo bosib olinishidan oldin qanday mavqega ega edi? Bu vaqtda O‘rta Osiyoda Buxoro, Xiva va Qo’qon singari bir biridan mustaqil uchta xonliklar mavjud edi. U vaqtlarda Buxoro xonligiga Zarafshon va Qashqadaryo vodiysi, Turkmanistonning Mug’robgacha bo‘lgan qismi, shimolda esa Turkiston shahrigacha bo‘lgan yerlar kirgan. Shuningdek, ayrim vaqtlarda Buxoro xonligi Xo‘jand, O‘ratepa va Toshkentga egalik qilgan2. XVIII asrning boshlarida tashkil topgan Qo‘qon xonligi esa ishlab chiqarish kuchlarining o‘sishi va rivojlanishi asosida hududlari keng va mavqei ortib borayotgan davlatga aylangan edi. U ayniqsa XIX asrning birinchi choragida kuchayib ketdi. Bu vaqtlarda xonlikka Farg’ona vodiysi, Xo‘jand, Toshkent, Chimkent, Turkiston, Avliyo ota, To‘qmoq, Bishkek ayrim vaqtlarda O‘ratepa, Darvoz kirgan. Unga Yettisuvning bir qismi, Sirdaryo bo‘ylab ko‘chib yuruvchi qozoqlar va hozirgi Qirg’iziston ham qaragan. O‘zbek xonliklarining aholisi o‘zbeklardan, tojiklardan, qozoqlardan, turkmanlardan, qirg’izlardan va qoraqolpoqlardan tashkil topgan. O‘zbeklar son jihatdan salmoqli o‘rinni egallagan. 1 Alimova.N – Chor Rossiyasining Turkistonda milliy madaniyat sohasida olib borgan siyosati (1867 - 1917) 2 Hamid.Z. - O’zbek xonliklari chorizm asoratida (XIX asrning 50-70 – yillar), T.,”Xazina”, 1994,43-b. 5 imperiyaning hududi Kavkazorti, O‘rta Osiyo, Sibir, Uzoq Sharqning yangi o‘zlashtirilgan maydonlari hisobiga huddi shu davrda ancha kengaydi. Rossiyaning Kavkazortida va O‘rta Osiyoda o‘z hukmronligini o‘rnatishidagi tafovut shundan iboratki, Kavkaz istilosining oxirgi asrning birinchi choragiga, O‘rta Osiyoniki esa oxiriga to‘g’ri keladi1. Hududiy jihatdan bir-biriga yaqin turuvchi ikki mintaqa – Kavkaz va O‘rta Osiyo Rossiyaning tashqi siyosatidagi o‘zaro bog’liq bo‘lgan ikki yo‘nalishni belgilab berdi. Chunonchi, agar XIX asrning birinchi yarmida rus-ingliz ixtilofining sababchisi Kavkaz bo‘lgan bo‘lsa, asrning ikkinchi yarmiga kelib O‘rta Osiyo ana shunday omil bo‘lib xizmat qiladi. Taniqli tarixchilar N.S.Kinyapina, M.M.Bliyev, V.V.Degoyev e’tiborini tortgan muammo – Kavkaz va O‘rta Osiyoda Rossiya tajovuzining tarixshunosligida o‘zaro bog’liqlik xuddi shunday ko‘rinadi. O‘rta Osiyo bosib olinishidan oldin qanday mavqega ega edi? Bu vaqtda O‘rta Osiyoda Buxoro, Xiva va Qo’qon singari bir biridan mustaqil uchta xonliklar mavjud edi. U vaqtlarda Buxoro xonligiga Zarafshon va Qashqadaryo vodiysi, Turkmanistonning Mug’robgacha bo‘lgan qismi, shimolda esa Turkiston shahrigacha bo‘lgan yerlar kirgan. Shuningdek, ayrim vaqtlarda Buxoro xonligi Xo‘jand, O‘ratepa va Toshkentga egalik qilgan2. XVIII asrning boshlarida tashkil topgan Qo‘qon xonligi esa ishlab chiqarish kuchlarining o‘sishi va rivojlanishi asosida hududlari keng va mavqei ortib borayotgan davlatga aylangan edi. U ayniqsa XIX asrning birinchi choragida kuchayib ketdi. Bu vaqtlarda xonlikka Farg’ona vodiysi, Xo‘jand, Toshkent, Chimkent, Turkiston, Avliyo ota, To‘qmoq, Bishkek ayrim vaqtlarda O‘ratepa, Darvoz kirgan. Unga Yettisuvning bir qismi, Sirdaryo bo‘ylab ko‘chib yuruvchi qozoqlar va hozirgi Qirg’iziston ham qaragan. O‘zbek xonliklarining aholisi o‘zbeklardan, tojiklardan, qozoqlardan, turkmanlardan, qirg’izlardan va qoraqolpoqlardan tashkil topgan. O‘zbeklar son jihatdan salmoqli o‘rinni egallagan. 1 Alimova.N – Chor Rossiyasining Turkistonda milliy madaniyat sohasida olib borgan siyosati (1867 - 1917) 2 Hamid.Z. - O’zbek xonliklari chorizm asoratida (XIX asrning 50-70 – yillar), T.,”Xazina”, 1994,43-b.
6 Xonliklarning aholisi o‘troq, yarim o‘troq va ko‘chmanchi xalqlarni o‘z ichiga olgan. Har uchala xonlikda hokimiyat o‘zbek sulolalari qo‘lida bo‘lgan. U yerlarda feudal tuzum hukm surardi. Uchta mustaqil xonlikning mavjudligi o‘lkani siyosiy parokandalikka olib kelgan bo‘lsada, lekin ijtimoiy va madaniy jihatdan umumiylik mavjud edi. Chunonchi, xonliklar o‘rtasida o‘zaro iqtisodiy va madaniy aloqalar uzilmadi. Bunga u yoki bu xonliklarning hukmdorlari to‘sqinlik qilishini hayollariga ham keltirmadi. Biroq siyosiy jihatdan parokandalik o‘zaro aloqalarni uzviy ravishda ravojlanishiga katta to‘siq bo‘ldi. Ayniqsa, uzoq davom etgan o‘zaro taxt uchun urushlar minglab kishilarning yostig’ini quritib, o‘lkani ich-ichidan tobora zaiflashib bordi. Natijada mintaqada qoloqlik hukm surib mamlakat chuqur inqirozni boshidan kechirdi. Uning mudofaa voqealikning yana bir muhim tomoni bor. Uni Prezidentimiz I.A.Karimov ifoda etib bergan. Ya’ni, tarixiy nuqtai nazardan olganda, Markaziy Osiyo davlatni milliylik belgisiga qarab tashkil etish an’analariga ega emas edi. Bu yerda Rossiya tomonidan mustamlaka qilib olinguncha mavjud bo‘lgan hamma davlatlar asosan sulolaviy yoki hududiy (Buxoro, Qo‘qon, Xiva xonliklari) tamoyillar asosida tashkil topgan vaqtida bu hududda ko‘p sonli o‘troq va ko‘chmanchi qabilalar yashar edi. XX asr boshlarida Rossiya dunyodagi eng katta mamlakatlardan biriga aylangan edi. 1894 yilda uning umumdavlat bosh sarhadlariga Buxoro, Xiva, Butun O‘rta Osiyo qo‘shilganidan so‘ng xududiy maydoni ikki qit’aga yoyilib ketgan mamlakat 22,8 million kv km ni tashkil etardi. Bu esa butun yer yuzi maydonining 17 foizi degan gap. 1987 yildagi aholini ro‘yhatga olish natijalariga ko‘ra o‘sha vaqtda Rossida 125,6 mln aholi istiqomat qilardi. O‘zining hududiga ko‘ra Rossiya dunyodagi ikkinchi mamlakat bo‘lib, faqat Buyuk Britaniyadan keyin tursa aholisining soni jihatidan Xitoy va Buyuk Britaniyadan keyin uchinchi o‘rinda turar edi. Biroq Rossiya yirik mustamlakachi davlatlarning birortasiga ham o‘xshamas edi. O‘z hududiy maydoni va aholisining miqdori Buyuk Britaniyadan orqada bo‘lsa mustamlakalari hamma qit’alarada sochilib yotgan ingliz istilochilariga nisbatan yaxlit umumiy mintaqaga egalik qilishi jihatidan Rossiya imtiyozga ega edi. Rossiyaning Turkistonni bosib olishi ham tarixiy nuqtai nazardan unchalik ko‘p 6 Xonliklarning aholisi o‘troq, yarim o‘troq va ko‘chmanchi xalqlarni o‘z ichiga olgan. Har uchala xonlikda hokimiyat o‘zbek sulolalari qo‘lida bo‘lgan. U yerlarda feudal tuzum hukm surardi. Uchta mustaqil xonlikning mavjudligi o‘lkani siyosiy parokandalikka olib kelgan bo‘lsada, lekin ijtimoiy va madaniy jihatdan umumiylik mavjud edi. Chunonchi, xonliklar o‘rtasida o‘zaro iqtisodiy va madaniy aloqalar uzilmadi. Bunga u yoki bu xonliklarning hukmdorlari to‘sqinlik qilishini hayollariga ham keltirmadi. Biroq siyosiy jihatdan parokandalik o‘zaro aloqalarni uzviy ravishda ravojlanishiga katta to‘siq bo‘ldi. Ayniqsa, uzoq davom etgan o‘zaro taxt uchun urushlar minglab kishilarning yostig’ini quritib, o‘lkani ich-ichidan tobora zaiflashib bordi. Natijada mintaqada qoloqlik hukm surib mamlakat chuqur inqirozni boshidan kechirdi. Uning mudofaa voqealikning yana bir muhim tomoni bor. Uni Prezidentimiz I.A.Karimov ifoda etib bergan. Ya’ni, tarixiy nuqtai nazardan olganda, Markaziy Osiyo davlatni milliylik belgisiga qarab tashkil etish an’analariga ega emas edi. Bu yerda Rossiya tomonidan mustamlaka qilib olinguncha mavjud bo‘lgan hamma davlatlar asosan sulolaviy yoki hududiy (Buxoro, Qo‘qon, Xiva xonliklari) tamoyillar asosida tashkil topgan vaqtida bu hududda ko‘p sonli o‘troq va ko‘chmanchi qabilalar yashar edi. XX asr boshlarida Rossiya dunyodagi eng katta mamlakatlardan biriga aylangan edi. 1894 yilda uning umumdavlat bosh sarhadlariga Buxoro, Xiva, Butun O‘rta Osiyo qo‘shilganidan so‘ng xududiy maydoni ikki qit’aga yoyilib ketgan mamlakat 22,8 million kv km ni tashkil etardi. Bu esa butun yer yuzi maydonining 17 foizi degan gap. 1987 yildagi aholini ro‘yhatga olish natijalariga ko‘ra o‘sha vaqtda Rossida 125,6 mln aholi istiqomat qilardi. O‘zining hududiga ko‘ra Rossiya dunyodagi ikkinchi mamlakat bo‘lib, faqat Buyuk Britaniyadan keyin tursa aholisining soni jihatidan Xitoy va Buyuk Britaniyadan keyin uchinchi o‘rinda turar edi. Biroq Rossiya yirik mustamlakachi davlatlarning birortasiga ham o‘xshamas edi. O‘z hududiy maydoni va aholisining miqdori Buyuk Britaniyadan orqada bo‘lsa mustamlakalari hamma qit’alarada sochilib yotgan ingliz istilochilariga nisbatan yaxlit umumiy mintaqaga egalik qilishi jihatidan Rossiya imtiyozga ega edi. Rossiyaning Turkistonni bosib olishi ham tarixiy nuqtai nazardan unchalik ko‘p
7 vaqtga cho‘zilmadi. 1865-1895 yillar orasida kechgan istilochilik jarayoni o‘zaro sarhadlari aniq belgilab olinmagan Turkiston xalqlarini Chorizm nomli saltanatga mute bo‘linishiga olib keldi. Shu tariqa Turkistonni Rossiya tomonidan zo‘rlik bilan bosib olinishi XIX asr metropoliyaning sanoat taraqqiyoti avj olgan pallaga to‘g’ri keldi.1 Turkistonning bosib olinishi va O‘rta Osiyoda Rossiya hukmronligining o‘rnatilishi tarixiy nuqtai nazardan ijtimoiy va iqtisodiy jihatdan ma’lum siljishlarga tamomila g’ov – to‘siq bo‘la olmadi. Jumladan O‘rta Osiyoda mavjud bo‘lgan feudal tizimning ayrim nihoyatda og’ir va noraso shakllari yo‘qolib ketdi. Xonliklar o‘rtasidagi qonli urushlarga chek qo‘yildi, qulchilik unsurlari tugatildi, qoraqalpoq va turkmanlarda mavjud bo‘lgan patriarxal - urug’chilik munosabatlari barxam tobdi. Rus kapitalizmi bu yerga tez sur’atlari bilan kirib kela boshladi. Rus fabrikalarining maxsulotlari O‘rta Osiyo bozoriga yopirilib kirdi, Rossiyaga O‘rta Osiyo xom ashyosi – paxta, ipak, qorako‘lni olib chiqish tez o‘sib borar edi. 70 – yillar oxirida boshlangan temir yo‘l qurilishi O‘rta Osiyoni Rossiya markazi bilan bog’ladi. Bu esa milliy o‘lkalarning jahon tovar ayirboshlashuviga imkon berdi. Ammo, bularning hammasi mustamlaka mamlakatlarni talon - taroj qilishi, ularning boyliklarini suv tekinga olib chiqib ketishga asoslangani tufayli, ikki tomonlama zulm kuchaygandan kuchayib boraverdi. Rossiya O‘rta Osiyoni bosib olishining oqibatlari haqida gap ketganda uning ikki tomonini ya’ni vaqt omilini va makon omilini nazarda tutish zarur. Vaqt omili deganda nimalarni tushunamiz. Bu demak, chorizm O‘rta Osiyoni bosib olishi rus ma’muriyatining tashkil topishi va Turkistonning istilo etilishi, yondosh mamlakatlar- Eron hamda Afg’oniston bilan chegaralarning belgilanishi nihoyatda – atiga 30-35 yilni egalladi. Qolgan vaqt 1917 yil oktyabr davlat to‘ntarilishiga qadar o‘tgan davr harbiy feudal imperializmning mustamlakachilik hukmronligini o‘rnatish va “tinch” sharoitda iqtisodiy o‘zlashtirishda sarflandi. 1 Axmadjonov G’. Rossia impiriyasi Markaziy Osiyoda. T; 2003. 7 vaqtga cho‘zilmadi. 1865-1895 yillar orasida kechgan istilochilik jarayoni o‘zaro sarhadlari aniq belgilab olinmagan Turkiston xalqlarini Chorizm nomli saltanatga mute bo‘linishiga olib keldi. Shu tariqa Turkistonni Rossiya tomonidan zo‘rlik bilan bosib olinishi XIX asr metropoliyaning sanoat taraqqiyoti avj olgan pallaga to‘g’ri keldi.1 Turkistonning bosib olinishi va O‘rta Osiyoda Rossiya hukmronligining o‘rnatilishi tarixiy nuqtai nazardan ijtimoiy va iqtisodiy jihatdan ma’lum siljishlarga tamomila g’ov – to‘siq bo‘la olmadi. Jumladan O‘rta Osiyoda mavjud bo‘lgan feudal tizimning ayrim nihoyatda og’ir va noraso shakllari yo‘qolib ketdi. Xonliklar o‘rtasidagi qonli urushlarga chek qo‘yildi, qulchilik unsurlari tugatildi, qoraqalpoq va turkmanlarda mavjud bo‘lgan patriarxal - urug’chilik munosabatlari barxam tobdi. Rus kapitalizmi bu yerga tez sur’atlari bilan kirib kela boshladi. Rus fabrikalarining maxsulotlari O‘rta Osiyo bozoriga yopirilib kirdi, Rossiyaga O‘rta Osiyo xom ashyosi – paxta, ipak, qorako‘lni olib chiqish tez o‘sib borar edi. 70 – yillar oxirida boshlangan temir yo‘l qurilishi O‘rta Osiyoni Rossiya markazi bilan bog’ladi. Bu esa milliy o‘lkalarning jahon tovar ayirboshlashuviga imkon berdi. Ammo, bularning hammasi mustamlaka mamlakatlarni talon - taroj qilishi, ularning boyliklarini suv tekinga olib chiqib ketishga asoslangani tufayli, ikki tomonlama zulm kuchaygandan kuchayib boraverdi. Rossiya O‘rta Osiyoni bosib olishining oqibatlari haqida gap ketganda uning ikki tomonini ya’ni vaqt omilini va makon omilini nazarda tutish zarur. Vaqt omili deganda nimalarni tushunamiz. Bu demak, chorizm O‘rta Osiyoni bosib olishi rus ma’muriyatining tashkil topishi va Turkistonning istilo etilishi, yondosh mamlakatlar- Eron hamda Afg’oniston bilan chegaralarning belgilanishi nihoyatda – atiga 30-35 yilni egalladi. Qolgan vaqt 1917 yil oktyabr davlat to‘ntarilishiga qadar o‘tgan davr harbiy feudal imperializmning mustamlakachilik hukmronligini o‘rnatish va “tinch” sharoitda iqtisodiy o‘zlashtirishda sarflandi. 1 Axmadjonov G’. Rossia impiriyasi Markaziy Osiyoda. T; 2003.
8 N.S.Kinyapinaning yozishicha, rus hukumatining zo‘rlik bilan qo‘shib olingan yerlaridagi siyosati murakkab, ba’zan xatto ziddiyatli hususiyatga ega bo‘lgan. Chor amaldorlari aholi manfaatlari bilan hisoblashmagan holda birinchia navbatda Rossiyaning hukmron sinflariga mos keladigan tartib o‘rnatishga harakat qilishar edi. Ayni chog’da o‘z hukmronliklarini mustahkamlash uchun mahalliy zodagonlardan madad kutishar, O‘rta Osiyoga xos bo‘lgan ijtimoiy va milliy qarama qarshiliklardan ustalik bilan foydalanishga harakat qilishar edi. O‘rta Osiyoda chor samoderjaviyasi o‘rnatgan qonunlar nihoyatda og’ir bo‘lib, oddiy xalq ommasining ezib, qonini ichishga xizmat qilardi. Lekin, yuqorida qayd etilganidek, Rossiya bosqinchiligi o‘lkaning siyosiy va iqtisodiy jihatdan rivojlanishda ba’zi ijobiy natijalarga ham ega bo‘ldiki, jumladan qulchilikning va qullar savdosining yo‘qotilishi, Rossiya bilan umumiy sud yuritishning hamda boshqaruvning o‘rnatilishi, O‘rta Osiyoning markazlashuviga xonliklar o‘rtasidagi qonli urushlarning to’xtashiga olib keldi; mahalliy sanoat va savdoning taraqqiy etish uchun shart-sharoit vujudga keldi. Kapitalizmga xos bo‘lgan ijtimoiy qatlamlarining ko‘pchiligi hamda Rossiya imperiasidagi barcha millat mexnatkashlarining ozodlikka erishish yo‘lida manfaatlarning mos kelishi, ularning chorizmga qarshi kurashlarida birlashishlari uchun imkon yaratdi. Turkiston o‘lkasi, Buxoro va Xiva tobora bozor savdo aloqalariga hamda tovar-pul munosabatlariga jalb etilar, iqtisodiyot rivojlana borayotgan edi. XIX asrning 90 – yillardan rus burjuaziyasining O‘rta Osiyo o‘lkasiga munosabati ancha o‘zgargan, savdo bozori bilan xom-ashyo manbalari sifatida qarash kuchaya borayotgan edi. O‘lkani iqtisodiy jihatidan zabt etish sur’ati borgan sayin kengayib borgan edi. Bu yerda xom-ashyoga birinchi ishlov korxonalari ishga tushirildi, paxtachilik iqtisodiyotining eng muhim sohasiga aylantirildi. Temir yo‘li O‘rta Osiyoni Rossiyaning markazidagi sanoat korxonalari bilan bog’lab, uni umumrossiya bozoriga, shu orqali jahon bozoriga jalb etilishiga imkon yaratdi. Rossiya kapitalizmi Turkiston aholisining ijtimoiy jihatdan ko‘p qatlamliligini yanada chuqurlashtirib yubordi. Bularning hammasi mustamlaka siyosatining yanada mustahkamlanishiga, yerli tub aholini har tomonlama ezilishi omil bo‘ldi. 8 N.S.Kinyapinaning yozishicha, rus hukumatining zo‘rlik bilan qo‘shib olingan yerlaridagi siyosati murakkab, ba’zan xatto ziddiyatli hususiyatga ega bo‘lgan. Chor amaldorlari aholi manfaatlari bilan hisoblashmagan holda birinchia navbatda Rossiyaning hukmron sinflariga mos keladigan tartib o‘rnatishga harakat qilishar edi. Ayni chog’da o‘z hukmronliklarini mustahkamlash uchun mahalliy zodagonlardan madad kutishar, O‘rta Osiyoga xos bo‘lgan ijtimoiy va milliy qarama qarshiliklardan ustalik bilan foydalanishga harakat qilishar edi. O‘rta Osiyoda chor samoderjaviyasi o‘rnatgan qonunlar nihoyatda og’ir bo‘lib, oddiy xalq ommasining ezib, qonini ichishga xizmat qilardi. Lekin, yuqorida qayd etilganidek, Rossiya bosqinchiligi o‘lkaning siyosiy va iqtisodiy jihatdan rivojlanishda ba’zi ijobiy natijalarga ham ega bo‘ldiki, jumladan qulchilikning va qullar savdosining yo‘qotilishi, Rossiya bilan umumiy sud yuritishning hamda boshqaruvning o‘rnatilishi, O‘rta Osiyoning markazlashuviga xonliklar o‘rtasidagi qonli urushlarning to’xtashiga olib keldi; mahalliy sanoat va savdoning taraqqiy etish uchun shart-sharoit vujudga keldi. Kapitalizmga xos bo‘lgan ijtimoiy qatlamlarining ko‘pchiligi hamda Rossiya imperiasidagi barcha millat mexnatkashlarining ozodlikka erishish yo‘lida manfaatlarning mos kelishi, ularning chorizmga qarshi kurashlarida birlashishlari uchun imkon yaratdi. Turkiston o‘lkasi, Buxoro va Xiva tobora bozor savdo aloqalariga hamda tovar-pul munosabatlariga jalb etilar, iqtisodiyot rivojlana borayotgan edi. XIX asrning 90 – yillardan rus burjuaziyasining O‘rta Osiyo o‘lkasiga munosabati ancha o‘zgargan, savdo bozori bilan xom-ashyo manbalari sifatida qarash kuchaya borayotgan edi. O‘lkani iqtisodiy jihatidan zabt etish sur’ati borgan sayin kengayib borgan edi. Bu yerda xom-ashyoga birinchi ishlov korxonalari ishga tushirildi, paxtachilik iqtisodiyotining eng muhim sohasiga aylantirildi. Temir yo‘li O‘rta Osiyoni Rossiyaning markazidagi sanoat korxonalari bilan bog’lab, uni umumrossiya bozoriga, shu orqali jahon bozoriga jalb etilishiga imkon yaratdi. Rossiya kapitalizmi Turkiston aholisining ijtimoiy jihatdan ko‘p qatlamliligini yanada chuqurlashtirib yubordi. Bularning hammasi mustamlaka siyosatining yanada mustahkamlanishiga, yerli tub aholini har tomonlama ezilishi omil bo‘ldi.
9 XIX asr oxiri XX asrning boshlarida kechgan an’ana Turkiston mehnatkashlarining kelgusi taqdirida muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Chunki endi vaziyat o‘tkir siyosiy tus ola boshlagan. Ijtimoiy ziddiyatlar yanada keskinlashgan, progressiv va reaksion kuchlar o‘rtasidagi kurash avjiga chiqayotgan bir pallaga kirilayotgandi. Tarixiy manbalar ko‘rib chiqilar ekan, ularning O‘rta Osuyoning Rossiya tomonidan bosib olinishi muammosini tadqiq etishdagi ahamiyati masalasiga ham to‘xtalib o‘tish lozim.1 Oktabrgacha Turkistonning ko‘pgina sharqshunos – tadqiqotchilari sovet davri sharqshunosligining tarkib topishi va rivojlanishiga ham munosib hissa qo‘shdilar. Ulardan bebaho manba hisoblanmish boy ilmiy meros qolgan. Rus sharqshunosligi namoyondalari orasida O‘rta Osiyo xalqlari hayotini, jumladan mustamlaka davrini ilmiy o‘rganishni boshlab bergan V.V.Bartold nomini eslab o‘tish joiz. Akademik I.Yu.Krachkovskiyning o‘rinlatib aytgan tabiri bo‘yicha, bunday kishilar “madaniyatimiz tarixida, jahon ilmi tarixida hech qachon unitilmaydi”. V.V.Bartold rus sharqshunosligining Turkiston va O‘rta Osiyo xalqlari tarixiy o‘tmishini yaratish uchun nihoyatda samarali mehnat qilibgina qolmay, shuningdek bu xalqlarning Rossiya tarkibiga ko’shib olinishi ustida ham muvofaqiyatli ish olib bordi. O‘rta Osiyo xalqlarining ilk feodal davri tarixini aks ettiruvchi fundamental asarlari bilan bir qatorda “inqilob”dan keyin uning markaziy Osiyo xalqlarining yangi tarixiga taalluqli o‘ziga xos ishlari chop etildi. Shulardan “rus hukmronligi davridagi o‘troq va ko‘chmanchi turmush”, “Maktablar”, “ruslarning ko‘chib o‘tishlik harakati” , “shahar hayoti”, “tub aholi va rus hukmronligi”, “boshqaruvning yevropalashtiruvi va tub aholi” bo‘limlarini o‘z ichiga olgan “Turkistonda rus hayoti tarixi” kitobini, “Rus ma’muriyati va xonliklar. Buxoro”, “O‘rta Osiyoda qadim zamonlardan to ruslarning kelishiga qadar paxtachilik”, “Tojiklar”, “Qirg’izlar”, “Turkman xalqlari tarixiy ocherki” kabi asarlarni ko‘rsatib o‘tish mumkin. V.V.Bartoldning asarlarida Markaziy Osiyo xalqlari tarixi va madaniyatining Rossiya tarkibiga kirguncha va qo’shib olingandan keyingi ahvolini o‘lkada 1 Saidqulov T. O’rta Osiyo xalqlari tarixining tarixshunosligidan lavxalar. T. 1993.13b 9 XIX asr oxiri XX asrning boshlarida kechgan an’ana Turkiston mehnatkashlarining kelgusi taqdirida muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Chunki endi vaziyat o‘tkir siyosiy tus ola boshlagan. Ijtimoiy ziddiyatlar yanada keskinlashgan, progressiv va reaksion kuchlar o‘rtasidagi kurash avjiga chiqayotgan bir pallaga kirilayotgandi. Tarixiy manbalar ko‘rib chiqilar ekan, ularning O‘rta Osuyoning Rossiya tomonidan bosib olinishi muammosini tadqiq etishdagi ahamiyati masalasiga ham to‘xtalib o‘tish lozim.1 Oktabrgacha Turkistonning ko‘pgina sharqshunos – tadqiqotchilari sovet davri sharqshunosligining tarkib topishi va rivojlanishiga ham munosib hissa qo‘shdilar. Ulardan bebaho manba hisoblanmish boy ilmiy meros qolgan. Rus sharqshunosligi namoyondalari orasida O‘rta Osiyo xalqlari hayotini, jumladan mustamlaka davrini ilmiy o‘rganishni boshlab bergan V.V.Bartold nomini eslab o‘tish joiz. Akademik I.Yu.Krachkovskiyning o‘rinlatib aytgan tabiri bo‘yicha, bunday kishilar “madaniyatimiz tarixida, jahon ilmi tarixida hech qachon unitilmaydi”. V.V.Bartold rus sharqshunosligining Turkiston va O‘rta Osiyo xalqlari tarixiy o‘tmishini yaratish uchun nihoyatda samarali mehnat qilibgina qolmay, shuningdek bu xalqlarning Rossiya tarkibiga ko’shib olinishi ustida ham muvofaqiyatli ish olib bordi. O‘rta Osiyo xalqlarining ilk feodal davri tarixini aks ettiruvchi fundamental asarlari bilan bir qatorda “inqilob”dan keyin uning markaziy Osiyo xalqlarining yangi tarixiga taalluqli o‘ziga xos ishlari chop etildi. Shulardan “rus hukmronligi davridagi o‘troq va ko‘chmanchi turmush”, “Maktablar”, “ruslarning ko‘chib o‘tishlik harakati” , “shahar hayoti”, “tub aholi va rus hukmronligi”, “boshqaruvning yevropalashtiruvi va tub aholi” bo‘limlarini o‘z ichiga olgan “Turkistonda rus hayoti tarixi” kitobini, “Rus ma’muriyati va xonliklar. Buxoro”, “O‘rta Osiyoda qadim zamonlardan to ruslarning kelishiga qadar paxtachilik”, “Tojiklar”, “Qirg’izlar”, “Turkman xalqlari tarixiy ocherki” kabi asarlarni ko‘rsatib o‘tish mumkin. V.V.Bartoldning asarlarida Markaziy Osiyo xalqlari tarixi va madaniyatining Rossiya tarkibiga kirguncha va qo’shib olingandan keyingi ahvolini o‘lkada 1 Saidqulov T. O’rta Osiyo xalqlari tarixining tarixshunosligidan lavxalar. T. 1993.13b
10 paxtachilikning vujudga kelishi va rivojanishini o‘ganishga mintaqadagi har bir tarixini hamda ularning dunyo taraqqiyotiga qo’shgan hissasini tadqiq etishning umumiy va mavzulari rejasini aniqlash ishiga materealistik nuqtai nazardan yondashuvga ilk marta kirishilgan. Shahar hayotiga hunarmandchilik turli kasblarini rivojlanishiga uning tadqiqotlarida maxsus e’tibor ajratilgan. Rus sharqshunoslari tomonidan Rossiyani milliy o‘lkalari xalqlarini milliy- ma’naviy boyliklarini sinchiklab o‘ganish na’munasi ham V.V.Bartold o‘zining “Musulmon madaniyati”, “Ulug’bek va uning zamoni”, “Mir Alisher siyosiy hayoti”, “Shoir Nizomiy maqbarasi” asarlari orqali ko‘rsatib berdi. V.V Bartold o‘zidan avvalgi O‘rta Osiyo tarixi tadqiqodchilari V.V.Gregoriev, N.I.Veselovskiy boshlab bergan an’anani davom ettirdi. U O‘rta Osiyoda keng miqiyosli ilmiy-ijtimoiy faoliyati bilan shug’ullandi, o‘lkashunoslar bilan doimiy muloqotda bo‘ldi, Turkiston havaskor arxeologlari to‘garagi ishida (1895-1917) qatnashib turdi, “Туркистанский ведомости”, “Украина”, “Русский Туркистан”, kabi mahalliy nashrlari hamkorlik qildi. V.V.Bardolidning ilmiy tadqiqot ishlari tez sur’atlar bilan taraqqiy topib bordi. Faqat 1913 yilning o’zida enskilopidya uchun yozgan maqolalarini hisobga olmaganda, 150 dan ortiq ishlarini yolg’on qildi. V.V.Bardolidning nomi va asarlari O‘rta Osiyoning Rossiyada harbiy imperialistik davrida yaratilgan rus progressiv tarixnavisligi asosini tashkil etadi. Bu izlanishlar Oktabr to‘ntarishidan so‘ng takomillasha borib, materialistik asosga ko‘chganligi bilan ajralib turadi. V.V.Bartolid O‘rta Osiyoning birinchi tarixnavisi sifatida o’zining yuksak insonparvarligi bilan ajralib turar, unga milliy maxdudlik, shovinizm, boshqa xalqlar xuquq va manfatlariga, ularning milliy madaniyti tarixiga nafrat bilan qarash kabi o‘sha paytda imperializmning qozoniga o‘t yoqqan xususiyatlari yot edi. Ammo, shuni ham nazarda tutish lozimki, V.V.Bartolid Markaziy Osiyoda mustabid tuzum o‘rnatgan Rossiya imperyasi hukumronlik tub manfatlarini aslida himoya etmasdan boshqa iloji yo‘q edi. Shu bois uning asarlari munozarali fikr-xulosalari va nuqsonlardan holi emas. O‘rta Osiyoni Rossiya bosib olishi va buning oqibatlari muammosi ustida olib borilgan tadqiqotlarning barcha ijobiy tomonlarini tan olgan holda, shuni ham aytish kerakki Oktabr to’ntarishi davr 10 paxtachilikning vujudga kelishi va rivojanishini o‘ganishga mintaqadagi har bir tarixini hamda ularning dunyo taraqqiyotiga qo’shgan hissasini tadqiq etishning umumiy va mavzulari rejasini aniqlash ishiga materealistik nuqtai nazardan yondashuvga ilk marta kirishilgan. Shahar hayotiga hunarmandchilik turli kasblarini rivojlanishiga uning tadqiqotlarida maxsus e’tibor ajratilgan. Rus sharqshunoslari tomonidan Rossiyani milliy o‘lkalari xalqlarini milliy- ma’naviy boyliklarini sinchiklab o‘ganish na’munasi ham V.V.Bartold o‘zining “Musulmon madaniyati”, “Ulug’bek va uning zamoni”, “Mir Alisher siyosiy hayoti”, “Shoir Nizomiy maqbarasi” asarlari orqali ko‘rsatib berdi. V.V Bartold o‘zidan avvalgi O‘rta Osiyo tarixi tadqiqodchilari V.V.Gregoriev, N.I.Veselovskiy boshlab bergan an’anani davom ettirdi. U O‘rta Osiyoda keng miqiyosli ilmiy-ijtimoiy faoliyati bilan shug’ullandi, o‘lkashunoslar bilan doimiy muloqotda bo‘ldi, Turkiston havaskor arxeologlari to‘garagi ishida (1895-1917) qatnashib turdi, “Туркистанский ведомости”, “Украина”, “Русский Туркистан”, kabi mahalliy nashrlari hamkorlik qildi. V.V.Bardolidning ilmiy tadqiqot ishlari tez sur’atlar bilan taraqqiy topib bordi. Faqat 1913 yilning o’zida enskilopidya uchun yozgan maqolalarini hisobga olmaganda, 150 dan ortiq ishlarini yolg’on qildi. V.V.Bardolidning nomi va asarlari O‘rta Osiyoning Rossiyada harbiy imperialistik davrida yaratilgan rus progressiv tarixnavisligi asosini tashkil etadi. Bu izlanishlar Oktabr to‘ntarishidan so‘ng takomillasha borib, materialistik asosga ko‘chganligi bilan ajralib turadi. V.V.Bartolid O‘rta Osiyoning birinchi tarixnavisi sifatida o’zining yuksak insonparvarligi bilan ajralib turar, unga milliy maxdudlik, shovinizm, boshqa xalqlar xuquq va manfatlariga, ularning milliy madaniyti tarixiga nafrat bilan qarash kabi o‘sha paytda imperializmning qozoniga o‘t yoqqan xususiyatlari yot edi. Ammo, shuni ham nazarda tutish lozimki, V.V.Bartolid Markaziy Osiyoda mustabid tuzum o‘rnatgan Rossiya imperyasi hukumronlik tub manfatlarini aslida himoya etmasdan boshqa iloji yo‘q edi. Shu bois uning asarlari munozarali fikr-xulosalari va nuqsonlardan holi emas. O‘rta Osiyoni Rossiya bosib olishi va buning oqibatlari muammosi ustida olib borilgan tadqiqotlarning barcha ijobiy tomonlarini tan olgan holda, shuni ham aytish kerakki Oktabr to’ntarishi davr
11 sharqshunoslari (V.V.Grigoriev,V.V.Bartolid, N.I.Veselovskiy, V.R.Rozen kabilar) “turli darajada” umuman aytganda, ilm fan va siyosat sohasida konservativ tamoyillarga moyil bo‘lgan, har holda rus ziyolilarining revolutsion g’oyalaridan ancha yiroq omillari qatoriga kirar edilar. Turkiston general-gubernatorlari tomonidan vaqti-vaqti bilan taqdim etilgan hisobotlar Turkiston tarixini o’rganishda muhim tarixiy manba sanaladi. Mazkur hisobotlar Turkistonning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotini boshqarishga doir masalalarni o’z ichiga olgan. Hisobotlar mustamlaka davridagi Turkiston hayoti haqida ko’plab ma’lumotlar beradi. 1885-1913 yillarda Sirdaryo viloyati, 1888-1910 yillarda Samarqand viloyati, 1888-1913 yillarda Farg’ona viloyati haqidagi hisobotlar ana shunday manbalardir.1 Hisobotlar ichida Turkiston general-gubernatori K. P. Kaufmanning 1867-1881 yilgi hisoboti ham Turkiston tarixini o’rganishda katta o’rin tutadi. Unda Turkistonni mustamlaka usulida boshqaruv tartibi, o’lka boyliklarini o’zlashtirish, temir yo’llar qurish rejalari, mahalliy aholining kasb- korlari, diniy tuzilmalar va xalqning turmushi haqidagi fikr-mulohazalar o’rin olgan. Mazkur hisobot hozirda Rossiya Davlat Tarixi Arxivida (Sankt-Peterburg) saqlanmoqda. Arxivlar tarkibida gubernatorlar N.O. Rozenbaxning (1885-1889), A.V. Vrevskiyning (1889-1898) boshqaruv davri haqidagi hisobotlari ham mavjud. Lekin bu hisobotlar qo’lyozma holiday bo’lib, faqat dastlabki nusxa holatidagina saqlanib qolgan. 1898-1900 yillarda gubernatorlik lavozimida ishlagan S.M. Duxovskiyning “Islam v Turkestane” deb nomlangan hisoboti o’z mohiyati jihatidan ulkan ilmiy ahamiyatga ega. Hisobotda nasroniylar va musulmonlarni bir-birlari bilan yaqinlashtirish, islom dinidagi ba’zi adabiyotlarni rus tiliga o’girish, barcha boshqaruv tashkilotlrini islom dini va shariati haqidagi ma’lumotnomalar bilan ta’minlash, musulmoncha nashrlarga senzura o’rnatish masalalari haqida takliflar berilgan. Hisobotlar Turkiston o’lkasida mustamlakachilikning o’rnatilishidan boshlab, undagi barcha boshqaruv tartiblari, siyosiy, iqtisodiy va madaniy sohalarda amalga oshirilgan ishlar 1 Tolibov R. Muxim tarixiy manbalar.// Moziydan sado. 2008. 1. 91b 11 sharqshunoslari (V.V.Grigoriev,V.V.Bartolid, N.I.Veselovskiy, V.R.Rozen kabilar) “turli darajada” umuman aytganda, ilm fan va siyosat sohasida konservativ tamoyillarga moyil bo‘lgan, har holda rus ziyolilarining revolutsion g’oyalaridan ancha yiroq omillari qatoriga kirar edilar. Turkiston general-gubernatorlari tomonidan vaqti-vaqti bilan taqdim etilgan hisobotlar Turkiston tarixini o’rganishda muhim tarixiy manba sanaladi. Mazkur hisobotlar Turkistonning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotini boshqarishga doir masalalarni o’z ichiga olgan. Hisobotlar mustamlaka davridagi Turkiston hayoti haqida ko’plab ma’lumotlar beradi. 1885-1913 yillarda Sirdaryo viloyati, 1888-1910 yillarda Samarqand viloyati, 1888-1913 yillarda Farg’ona viloyati haqidagi hisobotlar ana shunday manbalardir.1 Hisobotlar ichida Turkiston general-gubernatori K. P. Kaufmanning 1867-1881 yilgi hisoboti ham Turkiston tarixini o’rganishda katta o’rin tutadi. Unda Turkistonni mustamlaka usulida boshqaruv tartibi, o’lka boyliklarini o’zlashtirish, temir yo’llar qurish rejalari, mahalliy aholining kasb- korlari, diniy tuzilmalar va xalqning turmushi haqidagi fikr-mulohazalar o’rin olgan. Mazkur hisobot hozirda Rossiya Davlat Tarixi Arxivida (Sankt-Peterburg) saqlanmoqda. Arxivlar tarkibida gubernatorlar N.O. Rozenbaxning (1885-1889), A.V. Vrevskiyning (1889-1898) boshqaruv davri haqidagi hisobotlari ham mavjud. Lekin bu hisobotlar qo’lyozma holiday bo’lib, faqat dastlabki nusxa holatidagina saqlanib qolgan. 1898-1900 yillarda gubernatorlik lavozimida ishlagan S.M. Duxovskiyning “Islam v Turkestane” deb nomlangan hisoboti o’z mohiyati jihatidan ulkan ilmiy ahamiyatga ega. Hisobotda nasroniylar va musulmonlarni bir-birlari bilan yaqinlashtirish, islom dinidagi ba’zi adabiyotlarni rus tiliga o’girish, barcha boshqaruv tashkilotlrini islom dini va shariati haqidagi ma’lumotnomalar bilan ta’minlash, musulmoncha nashrlarga senzura o’rnatish masalalari haqida takliflar berilgan. Hisobotlar Turkiston o’lkasida mustamlakachilikning o’rnatilishidan boshlab, undagi barcha boshqaruv tartiblari, siyosiy, iqtisodiy va madaniy sohalarda amalga oshirilgan ishlar 1 Tolibov R. Muxim tarixiy manbalar.// Moziydan sado. 2008. 1. 91b
12 haqida ma’lumot beradi. Ayniqsa, ularda Turkistonda mavjud temir yo’llar, firma va kompaniyalar, savdo-sotiq, Tovar ishlab chiqarish, xalqning turmushi, yer qimirlashlari, aholi soni, kasalxona, dorixona va ularning soni, madrasa, ta’lim muassasalari, gimnaziyalar, o’quvchilar soni, veterinariya, epidemiyalarga qarshi kurash, jinoyatchilarni jazoga tortish muassasalari va ularning faoliyati, 1892, 189, 1916-yillardagi jazo guruhlarining olib brogan faoliyati qayd etilgan. Hisobotlar tarkibida taftish komissiyalarining ma’lumotnomalari alohida o’rin tutadi. Turkiston chor rossiyasi tomonidan bosib olingach, podsho hukumati vaqti-vaqti bilan o’z senatorlarini o’lkani taftish qilishga yuborib turgan. Asosiy maqsad – Turkistonni Rossiyaga qaram qilib qo’yish, uni boshqarishda xarajatlarni kamaytirish, o’lkadan olinadigan daromadlarni oshirish, fuqarolarning talablari va yashash sharoitlarini o’rganish bo’lgan. Shunday taftish komissiyalaridan biri Turkiston general- gubernatori etib tayinlangan M. G. Chernyayev (1882-1884)ning taklifi va 1882-yil 8- mayday imperatorning farmoniga asosan ishga kirishgan. Ichki ishlar vazirligi kengashining a’zosi, Dasht komissiyasining sobiq raisi, maxfiy maslahatchi F. K. Girs taftish ishlarini olib borishga rahbar etib tayinlangan. U 1883-yilda taftish ishlarini tugallab, imperatorga general-gubernatorlik va unga qarashli tashkilotlarning faoliyatlari to’g’risidagi hisobotni, “O’lkani boshqarish to’g’risidagi Nizom loyihasi”ni tushuntirish xati bilan birga taqdim qilgan. Ilmiy adabiyotlarni o’rganish va ularni tadqiq qilish natijalari shuni ko’rsatadiki, rus mustamlakachilarning Turkiston boyliklarini o’zlashtirish va o’lkani boshqarishga doir fikrlari hm turlicha bo’lgan. Dvoryan-pomeshchiklar rus burjuaziyasi vakillariga qarshi fikr bildirib, Turkiston o’lkasini rus mustamlakasiga aylantirish, o’lka aholisin esa qul qilib, rus krepostnoylari ahvoliga tushirishni yoqlab chiqqanlar1. Bu borada rus burjuaziyasi vakillarining fikri boshqacharoq edi. Ular Turkiston dehqonlarini “erkin yer egalari” deb e’lon qilishni, ularning o’z yerlaridan shaxsiy mulk sifatida foydalanishlarini, shu yo’l bilan Turkiston qishloq xo’jaligida kapitalistik munosabatlarga keng yo’l ochishni ko’zlaganlar. Garchi ularning 1 Rasulov.A, Isoqboyev.A - Turkiston va Rossiya munosabatlari tarixi. N:.2012. 12 haqida ma’lumot beradi. Ayniqsa, ularda Turkistonda mavjud temir yo’llar, firma va kompaniyalar, savdo-sotiq, Tovar ishlab chiqarish, xalqning turmushi, yer qimirlashlari, aholi soni, kasalxona, dorixona va ularning soni, madrasa, ta’lim muassasalari, gimnaziyalar, o’quvchilar soni, veterinariya, epidemiyalarga qarshi kurash, jinoyatchilarni jazoga tortish muassasalari va ularning faoliyati, 1892, 189, 1916-yillardagi jazo guruhlarining olib brogan faoliyati qayd etilgan. Hisobotlar tarkibida taftish komissiyalarining ma’lumotnomalari alohida o’rin tutadi. Turkiston chor rossiyasi tomonidan bosib olingach, podsho hukumati vaqti-vaqti bilan o’z senatorlarini o’lkani taftish qilishga yuborib turgan. Asosiy maqsad – Turkistonni Rossiyaga qaram qilib qo’yish, uni boshqarishda xarajatlarni kamaytirish, o’lkadan olinadigan daromadlarni oshirish, fuqarolarning talablari va yashash sharoitlarini o’rganish bo’lgan. Shunday taftish komissiyalaridan biri Turkiston general- gubernatori etib tayinlangan M. G. Chernyayev (1882-1884)ning taklifi va 1882-yil 8- mayday imperatorning farmoniga asosan ishga kirishgan. Ichki ishlar vazirligi kengashining a’zosi, Dasht komissiyasining sobiq raisi, maxfiy maslahatchi F. K. Girs taftish ishlarini olib borishga rahbar etib tayinlangan. U 1883-yilda taftish ishlarini tugallab, imperatorga general-gubernatorlik va unga qarashli tashkilotlarning faoliyatlari to’g’risidagi hisobotni, “O’lkani boshqarish to’g’risidagi Nizom loyihasi”ni tushuntirish xati bilan birga taqdim qilgan. Ilmiy adabiyotlarni o’rganish va ularni tadqiq qilish natijalari shuni ko’rsatadiki, rus mustamlakachilarning Turkiston boyliklarini o’zlashtirish va o’lkani boshqarishga doir fikrlari hm turlicha bo’lgan. Dvoryan-pomeshchiklar rus burjuaziyasi vakillariga qarshi fikr bildirib, Turkiston o’lkasini rus mustamlakasiga aylantirish, o’lka aholisin esa qul qilib, rus krepostnoylari ahvoliga tushirishni yoqlab chiqqanlar1. Bu borada rus burjuaziyasi vakillarining fikri boshqacharoq edi. Ular Turkiston dehqonlarini “erkin yer egalari” deb e’lon qilishni, ularning o’z yerlaridan shaxsiy mulk sifatida foydalanishlarini, shu yo’l bilan Turkiston qishloq xo’jaligida kapitalistik munosabatlarga keng yo’l ochishni ko’zlaganlar. Garchi ularning 1 Rasulov.A, Isoqboyev.A - Turkiston va Rossiya munosabatlari tarixi. N:.2012.
13 Turkistonni boshqarishdagi shakl va uslublar haqidagi fekrlari o’rtasida ixtiloflar mavjud bo’lsa-da, maqsadi bir xil, ya’ni xalqni ezish va o’lkani talash edi1. Mustamlakachilar shariat qonun-qoidalaridan o’z istibdod tuzumlarini mustahkamlashda foydalanishga harakat qilganlam. Chunki ular o’lkadagi din va qadriyatlar bilan hisoblashishga majbur edilar. Mahalliy sudlar (shariat va odat bo’yicha faoliyat yurituvchi sudlar)ning ishini tekshirish uchun Bosh shtab zobiti shtabs-kapitan Davletshin Turkistonga yuborilgan. Uning shu masaladagi hisobotini shaxsan podsho Nikolay II va harbiy vazir Kuropatkin o’qib, o’z fikr-mulohazalarini bayon qilganlar. Davletshinning hisobotida podsho amaldorlarining hadeb mahalliy xalq sudi ishlariga aralashayotgani, ularning bu xil o’zboshimchaliklari qozi va biylarni obro’sizlantirilayotgani haqida bayon qilinadi. Podsho hukumati bu masasalada ham uzoqni ko’zlab, mug’ombirona bilan ish yuritadi – Harbiy vazir Kuropatkinning ta’biri bilan aytganda, “shariatni joriy etmay, odatga rioya etish qo’llab-quvvatlanadi”. Shu tariqa, barcha vakolatlar rus ma’muriyati qo’lida jamlanib, mustamlaka istibdodi yil sayin kuchaya bordi. Agar “yuqori” ijtimoiy tabaqa vakillariga qonun-qoida chegarasida muomala qilingan bo’lsa, ma’murlar tomonidan quvg’in ostiga olingan musulmon ruhoniylariga, oddiy xalqqa nihoyatda sovuq munosabatda bo’lingan. Turkiston o’lkasini taftish qilish maqsadida 1908- 1909 yilda yuborilgan yana bir komissiyaga senator K.K.Palen boshchilik qiladi. Bunga Imperatorning 1907 yil 3 iyundagi II Davlat Dumasini yangilash haqidagi farmoni sabab bo’lgan. Bu faronda “Davlat Dumasi ma’naviy jihatdan rus ruhida bo’lishi, begonalar esa sof rus masalalarini hal qilishda zinhor hakam bo’lmasliklari” uqdirilgan edi. K.K.Palenga ham Turkiston o’lkasini atroflicha o’rganib, o’lkani ruslashtirish ruslashtirish siyosatini kuchaytirish vazifasi yuklatilgan edi. Unga 26 chinovnik (amaldor xodim) hamroh bo’lgan. Uning rahbarligida yozilgan hisobot bosma holatda 15 kitob (daftar)ni tashkil qiladi. Ularda Turkiston o’lkasini siyosiyboshqaruv, uning iqtisodiyoti, huquqiy ahvoli, xalq ta’limiga oid statistic ma’lumotlar jamlangan. 1 www.library.ziyo.net 13 Turkistonni boshqarishdagi shakl va uslublar haqidagi fekrlari o’rtasida ixtiloflar mavjud bo’lsa-da, maqsadi bir xil, ya’ni xalqni ezish va o’lkani talash edi1. Mustamlakachilar shariat qonun-qoidalaridan o’z istibdod tuzumlarini mustahkamlashda foydalanishga harakat qilganlam. Chunki ular o’lkadagi din va qadriyatlar bilan hisoblashishga majbur edilar. Mahalliy sudlar (shariat va odat bo’yicha faoliyat yurituvchi sudlar)ning ishini tekshirish uchun Bosh shtab zobiti shtabs-kapitan Davletshin Turkistonga yuborilgan. Uning shu masaladagi hisobotini shaxsan podsho Nikolay II va harbiy vazir Kuropatkin o’qib, o’z fikr-mulohazalarini bayon qilganlar. Davletshinning hisobotida podsho amaldorlarining hadeb mahalliy xalq sudi ishlariga aralashayotgani, ularning bu xil o’zboshimchaliklari qozi va biylarni obro’sizlantirilayotgani haqida bayon qilinadi. Podsho hukumati bu masasalada ham uzoqni ko’zlab, mug’ombirona bilan ish yuritadi – Harbiy vazir Kuropatkinning ta’biri bilan aytganda, “shariatni joriy etmay, odatga rioya etish qo’llab-quvvatlanadi”. Shu tariqa, barcha vakolatlar rus ma’muriyati qo’lida jamlanib, mustamlaka istibdodi yil sayin kuchaya bordi. Agar “yuqori” ijtimoiy tabaqa vakillariga qonun-qoida chegarasida muomala qilingan bo’lsa, ma’murlar tomonidan quvg’in ostiga olingan musulmon ruhoniylariga, oddiy xalqqa nihoyatda sovuq munosabatda bo’lingan. Turkiston o’lkasini taftish qilish maqsadida 1908- 1909 yilda yuborilgan yana bir komissiyaga senator K.K.Palen boshchilik qiladi. Bunga Imperatorning 1907 yil 3 iyundagi II Davlat Dumasini yangilash haqidagi farmoni sabab bo’lgan. Bu faronda “Davlat Dumasi ma’naviy jihatdan rus ruhida bo’lishi, begonalar esa sof rus masalalarini hal qilishda zinhor hakam bo’lmasliklari” uqdirilgan edi. K.K.Palenga ham Turkiston o’lkasini atroflicha o’rganib, o’lkani ruslashtirish ruslashtirish siyosatini kuchaytirish vazifasi yuklatilgan edi. Unga 26 chinovnik (amaldor xodim) hamroh bo’lgan. Uning rahbarligida yozilgan hisobot bosma holatda 15 kitob (daftar)ni tashkil qiladi. Ularda Turkiston o’lkasini siyosiyboshqaruv, uning iqtisodiyoti, huquqiy ahvoli, xalq ta’limiga oid statistic ma’lumotlar jamlangan. 1 www.library.ziyo.net
14 1.2 Mustamlakachilik davridagi rasmiy adabiyotlarda chorizm manfaatlarining himoya qilinishi XIX asrning 60-70 yillaridan boshlab chorizmning O‘rta Osiyoda olib borgan siyosati Rossiya jamoatchiligining fikr-e’tiborini o‘ziga jalb qila boshladi. Mazkur muammoning turli jihatlari Turkistonda va Rossiyada chiqadigan gazeta va jurnallarda e’lon qilingan ijtimoiy-iqtisodiy tahliliy materiallarda, maqola va tahrirlarda faol muhokama qilina boshlandi. Maqolalarning mavzu qamrovi ancha keng bo‘lib, ularda hukumat doiralarining O‘rta Osiyo xonliklarini bosib olish, ularni mustamlakaga aylantirish borasidagi chora-tadbirlari, u yoki bu qiyinchiliklarni hal qilishning harbiy usullari, Turkiston ma’muriyatining xalq ommasi noroziliklarini zo‘ravonlik bilan bositirish siyosati muhokama qilinar, Rossiya davlatchiligi asoslarini Turkiston jamiyatiga faol joriy etishning to‘g’riligi va maqsadga muvofiqligi yuzasidan munozaralar olib borilardi. Turkistonda chorizm ma’muriyatining ishchanligi haqida turli taxminlar aytilib, amaldor-byurokratik apparat tomonidan amalga oshirilayotgan “kulturtregerlik” va ma’rifiy tadbirlarning muvofaqqiyati hususida jiddiy shubha bildirilgan, bu apparatning poraxo‘rlikka, zo‘ravonlikka asoslanganligi va “yangi koloniyani ratsional” ekspluatatsiya qilishga noqobilligi haqidagi fikrlar ko‘plab keltirilgan. Chorizm Turkistonni “kapitalistik usullar” bilan o‘zlashtirishga imkon berishni istamaslikda ochiqdan ochiq ayblangan1. Turkiston ma’murlarini tanqid qilish kompaniyasi Turkistonni boshqarishga doir 1871-1873 yillardagi nizom loyihalari hukumatga tasdiqlash uchun taqdim etilganidan keyin, hamda amerikalik diplomat Y.Skaylerning O‘rta Osiyoga tashrifi (1873-yil martdan noyabrgacha) to‘g’risidagi hisoboti yolg’on qilinganidan so‘ng ayniqsa qizg’in tus oldi2. Diplomatning hisobotidan Turkistondagi ahvol, rus ma’murlarining O‘rta Osiyodagi xonliklar va qo‘shni mamlakatlar bilan o‘zaro munosabatlari haqidagi 1 Ziyoyov H. Tarix o’tmish va kelajak ko’zgusi. T; 2000. 142b 2 Saidqulov T. O’rta Osiyo xalqlari tarixining tarixshunosligidan lavxalar. T. 1993.13b 14 1.2 Mustamlakachilik davridagi rasmiy adabiyotlarda chorizm manfaatlarining himoya qilinishi XIX asrning 60-70 yillaridan boshlab chorizmning O‘rta Osiyoda olib borgan siyosati Rossiya jamoatchiligining fikr-e’tiborini o‘ziga jalb qila boshladi. Mazkur muammoning turli jihatlari Turkistonda va Rossiyada chiqadigan gazeta va jurnallarda e’lon qilingan ijtimoiy-iqtisodiy tahliliy materiallarda, maqola va tahrirlarda faol muhokama qilina boshlandi. Maqolalarning mavzu qamrovi ancha keng bo‘lib, ularda hukumat doiralarining O‘rta Osiyo xonliklarini bosib olish, ularni mustamlakaga aylantirish borasidagi chora-tadbirlari, u yoki bu qiyinchiliklarni hal qilishning harbiy usullari, Turkiston ma’muriyatining xalq ommasi noroziliklarini zo‘ravonlik bilan bositirish siyosati muhokama qilinar, Rossiya davlatchiligi asoslarini Turkiston jamiyatiga faol joriy etishning to‘g’riligi va maqsadga muvofiqligi yuzasidan munozaralar olib borilardi. Turkistonda chorizm ma’muriyatining ishchanligi haqida turli taxminlar aytilib, amaldor-byurokratik apparat tomonidan amalga oshirilayotgan “kulturtregerlik” va ma’rifiy tadbirlarning muvofaqqiyati hususida jiddiy shubha bildirilgan, bu apparatning poraxo‘rlikka, zo‘ravonlikka asoslanganligi va “yangi koloniyani ratsional” ekspluatatsiya qilishga noqobilligi haqidagi fikrlar ko‘plab keltirilgan. Chorizm Turkistonni “kapitalistik usullar” bilan o‘zlashtirishga imkon berishni istamaslikda ochiqdan ochiq ayblangan1. Turkiston ma’murlarini tanqid qilish kompaniyasi Turkistonni boshqarishga doir 1871-1873 yillardagi nizom loyihalari hukumatga tasdiqlash uchun taqdim etilganidan keyin, hamda amerikalik diplomat Y.Skaylerning O‘rta Osiyoga tashrifi (1873-yil martdan noyabrgacha) to‘g’risidagi hisoboti yolg’on qilinganidan so‘ng ayniqsa qizg’in tus oldi2. Diplomatning hisobotidan Turkistondagi ahvol, rus ma’murlarining O‘rta Osiyodagi xonliklar va qo‘shni mamlakatlar bilan o‘zaro munosabatlari haqidagi 1 Ziyoyov H. Tarix o’tmish va kelajak ko’zgusi. T; 2000. 142b 2 Saidqulov T. O’rta Osiyo xalqlari tarixining tarixshunosligidan lavxalar. T. 1993.13b
15 masalalar sharhi bilan birgalikda, Turkiston ma’muriyatining “ishchan” sifatlarini xarakterlovchi materiallar ham berilgan edi. Y.Skayler rus ma’muriyati saflarida katta oylikka ega bo‘lish va mo‘may boylik orttirish niyatida bo‘lgan kishilar ko‘pligini alohida qayd etib o‘tadi; Perovs, Avliyoota va Qurama uyezdlarida qayd etilgan poraxo‘rlik va g’azna pulini o‘g’irlash holatlari hamda Xo‘jand, Verniy, Kopal va Perovsdagi ma’murlarning boshboshdoqliklaridan misollar keltiradi. Skaylerning fikricha, amaldorlarning noqonuniy yig’imlari, boshbohdoqligi, soliq tizimining tartibga solinmaganligi mahalliy aholining keng noroziligini keltirib chiqarishi va bu bilan chorizmning mintaqadagi hukmronligiga xavf tug’dirishi mumkin edi. Turkistonning tabiiy resurslariga va uni boshqarishga qiziqish kuchayishi bilan rasmiy yo‘nalishlarga bag’ishlab yolg’on qilingan ishlar ham paydo bo‘ldi. Bu ishlarning bir qismi O‘rta Osiyoni bosib olish, bir qismi esa ma’muriy va mustamlaka qurilishi maqsadlariga, Rossiyaning mintaqadagi mafkuraviy, iqtisodiy va savdo- sotiq imkoniyatlarini kengaytirish yo‘llariga, Rossiyaning bu sohalardagi gegemonligini ta’minlash usullariga, mustamlakachilikning Rossiya modelini “takomillashtirish” borasida chorizmning mintaqada yuritgan bosqinchilik siyosatining prinsipial asoslariga shubha bildirilmaydi, aksincha, u chorizmning tashqi siyosatdagi yutuqlari sifatida madh etiladi. Ushbu fikr mulohazalarga asos bo‘lgan tarixiy materiallar mualliflar tomonidan bir yoqlama va buzib ko‘rsatilganligi sababli, ularning ishlariga nisbatan tanqidiy yondashuvni talab qilishadi. Manbalarga murojaat etgan holda ushbu masalaga oydinlik kiritish mumkin. Masalan, mualliflarning fikricha go‘yoki, rus ma’murlari Turkistonda ma’muriy, moliyaviy, sudlov va boshqa xil “islohotlar”ni amalga oshirishda, eng avvalo, xayrli maqsadlarni: Turkiston xalqlarini “yevropa taraqqiyoti” darajasiga erishtirish, yangi “fuqarolik jamiyat”ni qurishni ko‘zlagan. O‘zaro urushlar, O‘rta Osiyodagi hokimlarning zo‘ravonligi va talon-tarojdan charchagan Turkiston xalqlari go‘yoki o‘zlari Rossiya tasarrufiga o‘tishga intilgan, chorizm tuzumiga faqat 15 masalalar sharhi bilan birgalikda, Turkiston ma’muriyatining “ishchan” sifatlarini xarakterlovchi materiallar ham berilgan edi. Y.Skayler rus ma’muriyati saflarida katta oylikka ega bo‘lish va mo‘may boylik orttirish niyatida bo‘lgan kishilar ko‘pligini alohida qayd etib o‘tadi; Perovs, Avliyoota va Qurama uyezdlarida qayd etilgan poraxo‘rlik va g’azna pulini o‘g’irlash holatlari hamda Xo‘jand, Verniy, Kopal va Perovsdagi ma’murlarning boshboshdoqliklaridan misollar keltiradi. Skaylerning fikricha, amaldorlarning noqonuniy yig’imlari, boshbohdoqligi, soliq tizimining tartibga solinmaganligi mahalliy aholining keng noroziligini keltirib chiqarishi va bu bilan chorizmning mintaqadagi hukmronligiga xavf tug’dirishi mumkin edi. Turkistonning tabiiy resurslariga va uni boshqarishga qiziqish kuchayishi bilan rasmiy yo‘nalishlarga bag’ishlab yolg’on qilingan ishlar ham paydo bo‘ldi. Bu ishlarning bir qismi O‘rta Osiyoni bosib olish, bir qismi esa ma’muriy va mustamlaka qurilishi maqsadlariga, Rossiyaning mintaqadagi mafkuraviy, iqtisodiy va savdo- sotiq imkoniyatlarini kengaytirish yo‘llariga, Rossiyaning bu sohalardagi gegemonligini ta’minlash usullariga, mustamlakachilikning Rossiya modelini “takomillashtirish” borasida chorizmning mintaqada yuritgan bosqinchilik siyosatining prinsipial asoslariga shubha bildirilmaydi, aksincha, u chorizmning tashqi siyosatdagi yutuqlari sifatida madh etiladi. Ushbu fikr mulohazalarga asos bo‘lgan tarixiy materiallar mualliflar tomonidan bir yoqlama va buzib ko‘rsatilganligi sababli, ularning ishlariga nisbatan tanqidiy yondashuvni talab qilishadi. Manbalarga murojaat etgan holda ushbu masalaga oydinlik kiritish mumkin. Masalan, mualliflarning fikricha go‘yoki, rus ma’murlari Turkistonda ma’muriy, moliyaviy, sudlov va boshqa xil “islohotlar”ni amalga oshirishda, eng avvalo, xayrli maqsadlarni: Turkiston xalqlarini “yevropa taraqqiyoti” darajasiga erishtirish, yangi “fuqarolik jamiyat”ni qurishni ko‘zlagan. O‘zaro urushlar, O‘rta Osiyodagi hokimlarning zo‘ravonligi va talon-tarojdan charchagan Turkiston xalqlari go‘yoki o‘zlari Rossiya tasarrufiga o‘tishga intilgan, chorizm tuzumiga faqat
16 mahalliy xon, bek va ruhoniylarning ayrim vakillarigina qarshilik ko‘rsatgan, degan g’oyalar targ’ib qilinardi. N.I.Kraft, V.N.Kaplun, S.N.Tregubov, N.Fioletov, N.Voshinin, V.Gessen va boshqalarning asarlarida Turkistonni boshqarish bo‘yicha qonunchilik aktlarini ishlab chiqish jarayoni, sudlov tizimi asoslari, yangi davlat muassasalari, moliya tizimlarini joriy qilish to‘g’risidagi aniq ma’lumotlar bilan bir qatorda, mualliflar mintaqada an’anaviy bo‘lgan, chorizm tomonidan saqlab qolingan ijtimoiy-huquqiy institutlarni har tomonlama tahlil qilishga urinmaydilar. Asosan bu tuzilmalarning o‘lkada vaqtinchalik saqlab qolinishi mahalliy aholi “chorizm afzalliklari”ni qabul qilish darajasiga hali o‘sib yetmagani bilan izohlangan. Yuqorida qayd etilgan ishlarning mazmunidan ular, shunchaki, mavzular tavsifidan iborat ekanligi, ularda keltirilgan faktlar jiddiy tahlil qilinmaganligi ko‘zga tashlanadi. Mualliflar o‘zlarining maqola va boshqa ishlarida ushbu davrdagi islohotlar ijtimoiy emas, balki ular sof ma’muriy tadbirlar sifatida chorizmning buyuk davlatchilik va gegemonlik maqsadlari yo‘lida xizmat qilgan, degan xulosa chiqaradilar. M.A.Terentevning mustamlakachilik davriga oid rasmiy-monarxik yo‘nalishda bo‘lgan “O‘rta Osiyoni istilo qilish tarixi” nomli asarida muallifning Turkiston amaldorlari va ularning o‘lkani boshqarish sohasidagi faoiyatiga munosabati o‘z aksini topgan. “Rus yer sotib oluvchilari”, “Yer bilan chayqovchilik qilishga qarshi chora-tadbirlar”, “Hukumat obrusining tushib ketishi” kabi ayrim boblarida general gubernator Kaufmandan to uyezd boshliqlarigacha bo‘lgan Rossiya byurokratiyasi vakillarining qilmishlarini tahlil qilishga uriniladi. Muallif sudlov idoralarining mahalliy amaldorlar sodir etgan mansub jinoyatlariga doir arxiv ma’lumotlaridan foydalanib, ma’murlarning poraxo‘rligi va boshboshdoqligi, mahalliy aholidan yerlarni kuch bilan tortib olishi, yer va ko‘chmas mulk bilan chayqovchilik qilishi, g’azna mablag’i hisobiga turli soxta firma va kompaniyalar tuzishi haqidagi ko’plab faktlarni keltiradi. Bu materiallar mustamlakachi ma’murlarning asl niyatini fosh qilib, ularning “halolligi” haqidagi da’volarni chippakka chiqaradi. K.P.Kaufman va unga yaqin bo‘lgan amaldorlar – Sirdaryo viloyati harbiy gubernatori Golovachev, Toshkent shahri boshlig’i Medinskiy, 16 mahalliy xon, bek va ruhoniylarning ayrim vakillarigina qarshilik ko‘rsatgan, degan g’oyalar targ’ib qilinardi. N.I.Kraft, V.N.Kaplun, S.N.Tregubov, N.Fioletov, N.Voshinin, V.Gessen va boshqalarning asarlarida Turkistonni boshqarish bo‘yicha qonunchilik aktlarini ishlab chiqish jarayoni, sudlov tizimi asoslari, yangi davlat muassasalari, moliya tizimlarini joriy qilish to‘g’risidagi aniq ma’lumotlar bilan bir qatorda, mualliflar mintaqada an’anaviy bo‘lgan, chorizm tomonidan saqlab qolingan ijtimoiy-huquqiy institutlarni har tomonlama tahlil qilishga urinmaydilar. Asosan bu tuzilmalarning o‘lkada vaqtinchalik saqlab qolinishi mahalliy aholi “chorizm afzalliklari”ni qabul qilish darajasiga hali o‘sib yetmagani bilan izohlangan. Yuqorida qayd etilgan ishlarning mazmunidan ular, shunchaki, mavzular tavsifidan iborat ekanligi, ularda keltirilgan faktlar jiddiy tahlil qilinmaganligi ko‘zga tashlanadi. Mualliflar o‘zlarining maqola va boshqa ishlarida ushbu davrdagi islohotlar ijtimoiy emas, balki ular sof ma’muriy tadbirlar sifatida chorizmning buyuk davlatchilik va gegemonlik maqsadlari yo‘lida xizmat qilgan, degan xulosa chiqaradilar. M.A.Terentevning mustamlakachilik davriga oid rasmiy-monarxik yo‘nalishda bo‘lgan “O‘rta Osiyoni istilo qilish tarixi” nomli asarida muallifning Turkiston amaldorlari va ularning o‘lkani boshqarish sohasidagi faoiyatiga munosabati o‘z aksini topgan. “Rus yer sotib oluvchilari”, “Yer bilan chayqovchilik qilishga qarshi chora-tadbirlar”, “Hukumat obrusining tushib ketishi” kabi ayrim boblarida general gubernator Kaufmandan to uyezd boshliqlarigacha bo‘lgan Rossiya byurokratiyasi vakillarining qilmishlarini tahlil qilishga uriniladi. Muallif sudlov idoralarining mahalliy amaldorlar sodir etgan mansub jinoyatlariga doir arxiv ma’lumotlaridan foydalanib, ma’murlarning poraxo‘rligi va boshboshdoqligi, mahalliy aholidan yerlarni kuch bilan tortib olishi, yer va ko‘chmas mulk bilan chayqovchilik qilishi, g’azna mablag’i hisobiga turli soxta firma va kompaniyalar tuzishi haqidagi ko’plab faktlarni keltiradi. Bu materiallar mustamlakachi ma’murlarning asl niyatini fosh qilib, ularning “halolligi” haqidagi da’volarni chippakka chiqaradi. K.P.Kaufman va unga yaqin bo‘lgan amaldorlar – Sirdaryo viloyati harbiy gubernatori Golovachev, Toshkent shahri boshlig’i Medinskiy,
17 kanselariya boshlig’i Savenkov, uyezd boshliqlari Guyus, Kolzakov va boshqalar haqidagi tanqidiy materiallar ushbu asarga ilk bor kiritildi. A.I.Dobrosmislovning “Toshkent o‘tmishda va bugungi kunda” nomli tarixiy ocherkida1 1877-yilgi shahar islohoti va uni amalga oshirish jarayoni ko‘zdan kechiriladi. Muallif bu jarayonning tashkiliy tomoniga ko‘proq e’tibor berib, uning ahamiyatini oshirib ko‘rsatadiyu, lekin uning asl mohiyatini jiddiy tahlil qilmaydi. Ushbu islohot natijasida amalda Turkiston general-gubernatorligi markazida qo‘shimcha muvofiqlashtiruvchi organ – Duma va Uprava tashkil qilinib, ulardagi aksar o‘rinlar mahalliy aholiga emas, balki xuddi o‘sha Rossiya byurokratiyasi hamda mahalliy savdogarlar, boylar va tadbirkorlarga berilgan. Mahalliy aholining shahar boshqaruv organlariga saylash huquqi esa cheklandi. Ma’lumki, mahalliy aholiga Duma va Upravaning umumiy tarkibidan, atigi 1/3 joyi ajratilgan edi. Bu esa mustamlaka ma’murlarning Toshkentning tub aholisini kamsituvchi siyosat olib borganligini yana bir bor tasdiqlaydi. 1917 yil oktabr davlat to‘ntarishiga qadar bo‘lgan davrda tarix fani juda sust sur’atda rivojlandi. Chunki hukmron doiralar bu jarayonni atayin to‘xtatib turishga harakat qilar edilar. O‘sha davr tarixiy asarlarining ko‘pchiligida Rossiya markazidan chiqqan tadqiqotchilar mustamlakachilik siyosatini maqtab targ’ib qilar, mahalliy ilmiy kadrlar esa nihoyatda oz, bori ham bu borada yozishga jazm eta olmas edilar. O‘rta Osiyo yerlarining bosib olinishi rus kapitalizmi uchun istilochilik jihatidangina manfaatli bo‘lganligi haqida so‘z yuritilardi xolos. Jug’rofiya, Geologiya, iqtisodiyotga oid izlanishlardan faqat Turkiston o‘lkasini va vassal xonliklarni ekspluatatsiya qilinishini kuchaytirishga yordam beradiganlarigina rag’batlantirilar edi. Chor senzurasi istilo va uning oqibatlariga tegishli tarixiy-siyosiy asarlarning chop etilishiga yo‘l qo‘ymas edi2. Bundan tashqari mustamlakachilarning bostirib kirishi va chorizm hukmronligining o‘rnatilishi haqida bu jarayon bilan bog’liq voqealar tinchiganidan 1. Axmadjonov G’ Rossia impiriyasi Markaziy Osiyoda T; Talim manbai. 2003. 130b. 2www.arxiv.uz 17 kanselariya boshlig’i Savenkov, uyezd boshliqlari Guyus, Kolzakov va boshqalar haqidagi tanqidiy materiallar ushbu asarga ilk bor kiritildi. A.I.Dobrosmislovning “Toshkent o‘tmishda va bugungi kunda” nomli tarixiy ocherkida1 1877-yilgi shahar islohoti va uni amalga oshirish jarayoni ko‘zdan kechiriladi. Muallif bu jarayonning tashkiliy tomoniga ko‘proq e’tibor berib, uning ahamiyatini oshirib ko‘rsatadiyu, lekin uning asl mohiyatini jiddiy tahlil qilmaydi. Ushbu islohot natijasida amalda Turkiston general-gubernatorligi markazida qo‘shimcha muvofiqlashtiruvchi organ – Duma va Uprava tashkil qilinib, ulardagi aksar o‘rinlar mahalliy aholiga emas, balki xuddi o‘sha Rossiya byurokratiyasi hamda mahalliy savdogarlar, boylar va tadbirkorlarga berilgan. Mahalliy aholining shahar boshqaruv organlariga saylash huquqi esa cheklandi. Ma’lumki, mahalliy aholiga Duma va Upravaning umumiy tarkibidan, atigi 1/3 joyi ajratilgan edi. Bu esa mustamlaka ma’murlarning Toshkentning tub aholisini kamsituvchi siyosat olib borganligini yana bir bor tasdiqlaydi. 1917 yil oktabr davlat to‘ntarishiga qadar bo‘lgan davrda tarix fani juda sust sur’atda rivojlandi. Chunki hukmron doiralar bu jarayonni atayin to‘xtatib turishga harakat qilar edilar. O‘sha davr tarixiy asarlarining ko‘pchiligida Rossiya markazidan chiqqan tadqiqotchilar mustamlakachilik siyosatini maqtab targ’ib qilar, mahalliy ilmiy kadrlar esa nihoyatda oz, bori ham bu borada yozishga jazm eta olmas edilar. O‘rta Osiyo yerlarining bosib olinishi rus kapitalizmi uchun istilochilik jihatidangina manfaatli bo‘lganligi haqida so‘z yuritilardi xolos. Jug’rofiya, Geologiya, iqtisodiyotga oid izlanishlardan faqat Turkiston o‘lkasini va vassal xonliklarni ekspluatatsiya qilinishini kuchaytirishga yordam beradiganlarigina rag’batlantirilar edi. Chor senzurasi istilo va uning oqibatlariga tegishli tarixiy-siyosiy asarlarning chop etilishiga yo‘l qo‘ymas edi2. Bundan tashqari mustamlakachilarning bostirib kirishi va chorizm hukmronligining o‘rnatilishi haqida bu jarayon bilan bog’liq voqealar tinchiganidan 1. Axmadjonov G’ Rossia impiriyasi Markaziy Osiyoda T; Talim manbai. 2003. 130b. 2www.arxiv.uz
18 so‘ng, ularning rivojlanish tabiati va dinamikasi namoyon bo‘lgach, ya’ni “vaqt omili” yuz ko‘rsatgandan keyingina hukm chiqarish mumkin bo‘lardi. Shu bois oktabr to‘ntarishigacha bo‘lgan ko‘pgina asarlarda dalillar llmiy tahlil etilmasdan keltirilishi ko‘proq ko‘zga tashlanadi. Istilo va uning oqibatlari muammosini tadqiq etish puxta nazariy asosga ega emasdi. Dalillar va ma’lumotlarni to‘g’ri yig’ish va ularning ustida ishlash uslubiyati yaratilmagan edi. Shu bois yozilgan tarixiy asarlarda materiallarni to‘plash hamda xulosalar chiqarish muayyan mualliflarning sub’ektiv qarashlariga bog’liq bo‘lib qolganligi ajablanarli emas.O‘sha davrga oid tarixiy-ilmiy kitoblarda ularning mualliflari asosan boshqa xalqlarni talashdan, ezishdan manfaatdor bo‘lgan dvoryan-pomeshchiklar, zobitlar, savdo-sanoat korchalonlari, nufuzli amaldorlar bo‘lishgan. Ular o‘z asarlarida ko‘proq Rossiyaning Turkistonda qulay boshlagan iqtisodiy-siyosiy zug’umlarini oqlash, saltanat hukmron doiralarining manfaati nuqtai nazaridan o‘lkani o‘zlashtirish bo‘yicha yana qanday tadbirlar ko‘rish zaruratini bahs etganlar. Maqsad, yetakchi yo‘nalish, qanday bo‘lmasin, saltanatning Turkistondagi tajovuzi va mustabid tizimni g’oyaviy asoslashga, ya’ni “ikkinchi rus Turkistoni”ni barpo etish uchun zarur yonalishlarni belgilashga qaratilishi bilan bog’liq edi1. N.G.Pavlovning XX asr boshlarida chop etilgan “Turkiston tarixi” kitobida ham Rossiyaning sharqdagi siyosatiga muayyan maqsadlar asosida bir yoqlama baho berish uchun juda ko‘p joy ajratilgan. Shu bilan bir qatorda O‘rta Osiyoda o‘troqlashib qolgan ba’zi mualliflar mahalliy xalqlarning madaniy va ijtimoiy hayotini o‘z asarlarida bir muncha tushunib ifoda etganlarini ham ko‘rsatib o‘tish zarur.Turkistonni bosib olish bilan shug’ullanuvchi har qanday tarixchi XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida O‘rta Osiyo xalqlarining ijtimoiy-siyosiy tafakkuri masalasiga murojaat etmay iloji yo‘q. Bu tarixiy davrning ijtimoiy-siyosiy tafakkuri avvalo badiiy adabiyot na’munalarida o‘z aksini topgan. Huquqi toptalgan dehqonlar ommasining og’ir va xor-zor ahvoli haqida Ahmad Donish, Furqat, Muqumiy, To’xtagul, Durdi Qilich va boshqa demokrat-ma’rifatparvar yozuvchilar hamda olimlar ko‘p va xo‘p yozishgan. 1 “O’zbekistonning yangi tarixi” – 1 kitob. Turkiston chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida. T.,2000, 8-9-b. 18 so‘ng, ularning rivojlanish tabiati va dinamikasi namoyon bo‘lgach, ya’ni “vaqt omili” yuz ko‘rsatgandan keyingina hukm chiqarish mumkin bo‘lardi. Shu bois oktabr to‘ntarishigacha bo‘lgan ko‘pgina asarlarda dalillar llmiy tahlil etilmasdan keltirilishi ko‘proq ko‘zga tashlanadi. Istilo va uning oqibatlari muammosini tadqiq etish puxta nazariy asosga ega emasdi. Dalillar va ma’lumotlarni to‘g’ri yig’ish va ularning ustida ishlash uslubiyati yaratilmagan edi. Shu bois yozilgan tarixiy asarlarda materiallarni to‘plash hamda xulosalar chiqarish muayyan mualliflarning sub’ektiv qarashlariga bog’liq bo‘lib qolganligi ajablanarli emas.O‘sha davrga oid tarixiy-ilmiy kitoblarda ularning mualliflari asosan boshqa xalqlarni talashdan, ezishdan manfaatdor bo‘lgan dvoryan-pomeshchiklar, zobitlar, savdo-sanoat korchalonlari, nufuzli amaldorlar bo‘lishgan. Ular o‘z asarlarida ko‘proq Rossiyaning Turkistonda qulay boshlagan iqtisodiy-siyosiy zug’umlarini oqlash, saltanat hukmron doiralarining manfaati nuqtai nazaridan o‘lkani o‘zlashtirish bo‘yicha yana qanday tadbirlar ko‘rish zaruratini bahs etganlar. Maqsad, yetakchi yo‘nalish, qanday bo‘lmasin, saltanatning Turkistondagi tajovuzi va mustabid tizimni g’oyaviy asoslashga, ya’ni “ikkinchi rus Turkistoni”ni barpo etish uchun zarur yonalishlarni belgilashga qaratilishi bilan bog’liq edi1. N.G.Pavlovning XX asr boshlarida chop etilgan “Turkiston tarixi” kitobida ham Rossiyaning sharqdagi siyosatiga muayyan maqsadlar asosida bir yoqlama baho berish uchun juda ko‘p joy ajratilgan. Shu bilan bir qatorda O‘rta Osiyoda o‘troqlashib qolgan ba’zi mualliflar mahalliy xalqlarning madaniy va ijtimoiy hayotini o‘z asarlarida bir muncha tushunib ifoda etganlarini ham ko‘rsatib o‘tish zarur.Turkistonni bosib olish bilan shug’ullanuvchi har qanday tarixchi XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida O‘rta Osiyo xalqlarining ijtimoiy-siyosiy tafakkuri masalasiga murojaat etmay iloji yo‘q. Bu tarixiy davrning ijtimoiy-siyosiy tafakkuri avvalo badiiy adabiyot na’munalarida o‘z aksini topgan. Huquqi toptalgan dehqonlar ommasining og’ir va xor-zor ahvoli haqida Ahmad Donish, Furqat, Muqumiy, To’xtagul, Durdi Qilich va boshqa demokrat-ma’rifatparvar yozuvchilar hamda olimlar ko‘p va xo‘p yozishgan. 1 “O’zbekistonning yangi tarixi” – 1 kitob. Turkiston chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida. T.,2000, 8-9-b.
19 Ularning asarlari hanuzgacha O‘rta Osiyo xalqlari orasida sevib mutolaa qilinadi, kuyga solinib qo‘shiq tariqasida og’izdan og’izga ko‘chib yuradi. O‘sha davrning bu ilg’or kishilari Turkistonda chorizm hukmronligi o‘rnatilishining ayrim ijobiy tomonlarini ham ilg’ay bilishgan. Masalan, Furqat Rossiya davlatiga kiritib olinishi natijasida xonliklar va bekliklar o‘rtasidagi urushlar barham topganligi, O‘rta Osiyo va Rossiya o‘rtasida qizg’in o‘zaro manfaatli madaniy muloqotdan mamnunlik hissini ifodalaydi. Ammo buning orqasidagi Rossiya olib kirgan iqtisodiy va siyosiy istibdod oqibatlarini ko‘ra bilmaganini ham aytib o‘tish darkor. Rossiyaning Turkiston diyorini bosib olishi va bu o’lkada o’rnatgan mustamlakachilik tuzumi hamda uning oqibatlari rus harbiy mutaxassislari, diplomatlari, sharqshunos olimlari, sayyohu savdogarlari tomonidan yozilgan memuar asarlar, saforatnomalar, xotiralari va hisobotlarida batafsil yoritilgan. Ular podsho Rossiyasining Buxoro, Xiva va Qo’qon xonliklari o’rtasida olib borilgan aloqalarning bevosita ishtirokchisi bo’ldi. Rossiya hukumatining topshiriqlarini bajarish bilan ayni vaqtda o’z qiziqishlari tufayli yevropaliklar uchun qiziqarli va sirli bo’lgan bu mamlakat va uning xalqlari tarixi, etnografiyasi, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ahvoliga oid ma’lumotlar hamda o’tmish qadriyatlarni o’ta sinchkovlik bilan to’plaganlar hamda bu diyor va uning aholisi to’g’risida o’z bilganlari, kuzatgan va ko’rganlari asosida asarlar yozib qoldirganlar. Budrinning “Русские в Бухаре в 1820 году”(1871); N. Zalesovning “Очерк дипломатических отношений России с Бухарою с 1836 по 1843 гг.”(1862); M. Ivaninning “Описание зимнего похода в Хиву в 1839 - 1840 гг.” (1874); N. Ignateyevning “Миссия в Хиву и Бухару в 1858 г.” (1897); L. Kostenkoning “Туркестанский край” (I – III jild, 1880 y.); G. Meyendorfning “Путешествие из Оренбурга в Бухару в 1820 году” (1826); N. Muravevning “Путешествие в Туркмению и Хиву в 1819 и 1820 гг.” (1822); A. Serebrennikovning “Туркестанский край. Сборник материалов для истории его завоевания” (1840 – 1852); N. Xanikovning “Описание Бухарского ханства” (1843); V. Veselovskiyning “Очерки историко-географических сведений о Хивинском Ханстве с древнейших времен до настоящего” (1877); A. 19 Ularning asarlari hanuzgacha O‘rta Osiyo xalqlari orasida sevib mutolaa qilinadi, kuyga solinib qo‘shiq tariqasida og’izdan og’izga ko‘chib yuradi. O‘sha davrning bu ilg’or kishilari Turkistonda chorizm hukmronligi o‘rnatilishining ayrim ijobiy tomonlarini ham ilg’ay bilishgan. Masalan, Furqat Rossiya davlatiga kiritib olinishi natijasida xonliklar va bekliklar o‘rtasidagi urushlar barham topganligi, O‘rta Osiyo va Rossiya o‘rtasida qizg’in o‘zaro manfaatli madaniy muloqotdan mamnunlik hissini ifodalaydi. Ammo buning orqasidagi Rossiya olib kirgan iqtisodiy va siyosiy istibdod oqibatlarini ko‘ra bilmaganini ham aytib o‘tish darkor. Rossiyaning Turkiston diyorini bosib olishi va bu o’lkada o’rnatgan mustamlakachilik tuzumi hamda uning oqibatlari rus harbiy mutaxassislari, diplomatlari, sharqshunos olimlari, sayyohu savdogarlari tomonidan yozilgan memuar asarlar, saforatnomalar, xotiralari va hisobotlarida batafsil yoritilgan. Ular podsho Rossiyasining Buxoro, Xiva va Qo’qon xonliklari o’rtasida olib borilgan aloqalarning bevosita ishtirokchisi bo’ldi. Rossiya hukumatining topshiriqlarini bajarish bilan ayni vaqtda o’z qiziqishlari tufayli yevropaliklar uchun qiziqarli va sirli bo’lgan bu mamlakat va uning xalqlari tarixi, etnografiyasi, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ahvoliga oid ma’lumotlar hamda o’tmish qadriyatlarni o’ta sinchkovlik bilan to’plaganlar hamda bu diyor va uning aholisi to’g’risida o’z bilganlari, kuzatgan va ko’rganlari asosida asarlar yozib qoldirganlar. Budrinning “Русские в Бухаре в 1820 году”(1871); N. Zalesovning “Очерк дипломатических отношений России с Бухарою с 1836 по 1843 гг.”(1862); M. Ivaninning “Описание зимнего похода в Хиву в 1839 - 1840 гг.” (1874); N. Ignateyevning “Миссия в Хиву и Бухару в 1858 г.” (1897); L. Kostenkoning “Туркестанский край” (I – III jild, 1880 y.); G. Meyendorfning “Путешествие из Оренбурга в Бухару в 1820 году” (1826); N. Muravevning “Путешествие в Туркмению и Хиву в 1819 и 1820 гг.” (1822); A. Serebrennikovning “Туркестанский край. Сборник материалов для истории его завоевания” (1840 – 1852); N. Xanikovning “Описание Бухарского ханства” (1843); V. Veselovskiyning “Очерки историко-географических сведений о Хивинском Ханстве с древнейших времен до настоящего” (1877); A.
20 Kostenkoning “Средняя Азия и водворение в ней русской гражданственности” (1870); D. Logofetning “Бухарское ханство под русским протекторатом” (1911), “Страна бесправия” (1909); V. Masalskiyning “Туркестанский край” (1913); I. Mushketovning “Туркестан” (1915); M. Terentevning uch jildli “История завоевания Средней Азии” (1906) va “Россия и Англия в Средней Азии” (1875) asarlari shular jumlasidandir. Shunday qilib, mustamlakachilik davridagi rasmiy adabiyotlar chorizmning O‘rta Osiyo mintaqasidagi manfaatlarini himoya qilish, uning o‘lkani bosib olish, mustamlakaga aylantirish va o‘lkani boshqarish tizimini yaratish borasidagi barcha tadbirlarini oqlashdan iborat bo‘lgan umumiy maqsadli ko‘rsatma ostida yaratildi. 2.1 Sovet tarixshunosligida istilo etilish jarayonining soxtalashtirilishi Ma’lumki, sovet tarixshunosligi 70 yildan ortiq zo‘rlik bilan hukm surgan, o‘nlab xalqlar, millatlarni fojiali inqiroz yoqasiga olib kelib, tarix sahnasini tark etgan sovet davlati va tuzumi manfaatlariga xizmat qilishga moslashtirilgan bo‘lib, lenincha tamoyillari va kommunistik mafkura aqidalariga asoslangan edi. Uning bosh va asosiy maqsadi – xalqlar tarixini emas, hayotiy va real bo‘lmagan, jamiyat taraqqiyoti qonunlariga zid bo‘lgan hayoliy ta’limot – g’oyalarini ulug’lash, uni tarixiy muqarrar zaruriyat sifatida ko‘rsatish, SSSRning soxta yutuqlarini targ’ib etish, bu g’oyalarni nafaqat sovet xalqiga, balki butun insoniyatga singdirishdan iborat edi. Shu maqsadlarga xizmat qilish va haqiqatga zid soxta tarixni sun’iy ravishda yaratish uchun ilmiylik, haqqoniylik va xolislikdan yiroq bo‘lgan sovet tarixshunosligida sinfiylik, partiyaviylik tamoyillari, g’ayriilmiy tadqiqot usullari qaror toptirilgan edi va butun jahon tarixi, shu jumladan, Turkiston xalqlari tarixi ham shu mezonlarda talqin etilar edi. Turkistonnig Rossiya tomonidan bosib olinishi tarixining sovet tarixshunosligidagi talqini ha yuqorida qayd etilgan maqsadlarga va tamoyillarga moslashtirilgan edi. 40 – yillarga kelib O‘rta Osiyoning o‘tgan asrning oxiri va asrimizning boshlaridagi iqtisodiy-siyosiy va ijtimoiy hayotiga oid ilmiy nashrlar 20 Kostenkoning “Средняя Азия и водворение в ней русской гражданственности” (1870); D. Logofetning “Бухарское ханство под русским протекторатом” (1911), “Страна бесправия” (1909); V. Masalskiyning “Туркестанский край” (1913); I. Mushketovning “Туркестан” (1915); M. Terentevning uch jildli “История завоевания Средней Азии” (1906) va “Россия и Англия в Средней Азии” (1875) asarlari shular jumlasidandir. Shunday qilib, mustamlakachilik davridagi rasmiy adabiyotlar chorizmning O‘rta Osiyo mintaqasidagi manfaatlarini himoya qilish, uning o‘lkani bosib olish, mustamlakaga aylantirish va o‘lkani boshqarish tizimini yaratish borasidagi barcha tadbirlarini oqlashdan iborat bo‘lgan umumiy maqsadli ko‘rsatma ostida yaratildi. 2.1 Sovet tarixshunosligida istilo etilish jarayonining soxtalashtirilishi Ma’lumki, sovet tarixshunosligi 70 yildan ortiq zo‘rlik bilan hukm surgan, o‘nlab xalqlar, millatlarni fojiali inqiroz yoqasiga olib kelib, tarix sahnasini tark etgan sovet davlati va tuzumi manfaatlariga xizmat qilishga moslashtirilgan bo‘lib, lenincha tamoyillari va kommunistik mafkura aqidalariga asoslangan edi. Uning bosh va asosiy maqsadi – xalqlar tarixini emas, hayotiy va real bo‘lmagan, jamiyat taraqqiyoti qonunlariga zid bo‘lgan hayoliy ta’limot – g’oyalarini ulug’lash, uni tarixiy muqarrar zaruriyat sifatida ko‘rsatish, SSSRning soxta yutuqlarini targ’ib etish, bu g’oyalarni nafaqat sovet xalqiga, balki butun insoniyatga singdirishdan iborat edi. Shu maqsadlarga xizmat qilish va haqiqatga zid soxta tarixni sun’iy ravishda yaratish uchun ilmiylik, haqqoniylik va xolislikdan yiroq bo‘lgan sovet tarixshunosligida sinfiylik, partiyaviylik tamoyillari, g’ayriilmiy tadqiqot usullari qaror toptirilgan edi va butun jahon tarixi, shu jumladan, Turkiston xalqlari tarixi ham shu mezonlarda talqin etilar edi. Turkistonnig Rossiya tomonidan bosib olinishi tarixining sovet tarixshunosligidagi talqini ha yuqorida qayd etilgan maqsadlarga va tamoyillarga moslashtirilgan edi. 40 – yillarga kelib O‘rta Osiyoning o‘tgan asrning oxiri va asrimizning boshlaridagi iqtisodiy-siyosiy va ijtimoiy hayotiga oid ilmiy nashrlar
21 soni ancha ko‘paydi.1 Afsuski ularda ham avvalgi yillarda yo‘l qo‘yilgan kamchiliklar batamom tugatilmagan edi. Hatto K.Jitov va V.Nepomninning “Mustamlaka asoratidan – sotsializm sari” nomli monografiyalarida ham go‘yo keng daliliy hujjatlar asosida o‘zbek xalqining “sotsializm g’alabasi sari” bosib o‘tgan yo’li umumlashtirilib, ko‘pgina xato xulosalarga ham yo‘l qo‘yilgan. Misol uchun XIX asrning ikkinchi yarmidagi voqealar shu tariqa yoritiladiki, go‘yo butun O‘rta Osiyo xalqlari rus qo‘shinlariga qarshi ayovsiz jang qilgan edi, degan xulosa paydo bo‘ladi. K.Jitov va V.Nepomninlarning bu tadqiqotlari ana shu kamchiliklarga qaramay, Turkistonni bosib olinishining iqtisody, siyosiy oqibatlarini o‘rganish uchun o‘z zamonasiga nisbatan yondashganda, boshqalarga qaraganda bir muncha dadilroq mushoxoda va xulosalari bilan ajralib turishi va sovet tarixchilarining keyingi tadqiqotlari uchun turtki vazifasini bajarishga o‘xshashi mumkin. Ammo bu mualliflar butun “ijodiy” izlanishlari davomida bolshevistik yondashuv va uslubiyatni tarix faniga tiqishtirishga urinishdan nari bormadilar2. Keyinchalik bunday safsatalar yanada chuqurlashtirilib ayrim mualliflar chorizmni rus xalqi bilan bir deb talqin etganlikda, chor Rossiyasi bilan inqilobiy Rossiya o‘rtasidagi farqni ajrata olmaganlikda ayblandilar. Ular rus chorizmi siyosati ortidagi hodisalarning boshqa tomonini – Rossiya xalq ommasining zulmga qarshi, shu jumladan milliy va mustamlaka zulmiga qarshi kurashini ko‘ra bilmabdilar. Bu mualliflar Turkistonning Rossiyaga qo‘shilishi tufayli O‘rta Osiyo xalqlari rus xalqi siymosida ob’ektiv ravishda qudratli ittifoqdosh orttirib olganligini va u Rossiyadagi barcha xalqlarning ijtimoiy va milliy ozodlik kurashlariga yetakchilik qilganligini anglab yetmagan emishlar. Shu davr tarixshunosligi va tarixnavislik aholi nihoyatda murakkab va og’ir kechdi. Shunga qaramasdan o‘z davri tarix fani erishgan yutuq va kamchiliklarni anglashga intilish jarayoni bilan bir qatorda, partiyaviylik talablari asosida yangi tarix fanining shakllanish va tiklanish jarayoni yuz bedi.Urushdan keyingi yillarda O‘rta Osiyo xalqlari hayotida eng muhim voqealarni tarixiy anglash borasida yangi urunishlar 1. Axmadjonov G’ Rossia impiriyasi Markaziy Osiyoda T; Talim manbai. 2003. 2 Rasulov.A, Isoqboyev.A - Turkiston va Rossiya munosabatlari tarixi. N:.2012. 21 soni ancha ko‘paydi.1 Afsuski ularda ham avvalgi yillarda yo‘l qo‘yilgan kamchiliklar batamom tugatilmagan edi. Hatto K.Jitov va V.Nepomninning “Mustamlaka asoratidan – sotsializm sari” nomli monografiyalarida ham go‘yo keng daliliy hujjatlar asosida o‘zbek xalqining “sotsializm g’alabasi sari” bosib o‘tgan yo’li umumlashtirilib, ko‘pgina xato xulosalarga ham yo‘l qo‘yilgan. Misol uchun XIX asrning ikkinchi yarmidagi voqealar shu tariqa yoritiladiki, go‘yo butun O‘rta Osiyo xalqlari rus qo‘shinlariga qarshi ayovsiz jang qilgan edi, degan xulosa paydo bo‘ladi. K.Jitov va V.Nepomninlarning bu tadqiqotlari ana shu kamchiliklarga qaramay, Turkistonni bosib olinishining iqtisody, siyosiy oqibatlarini o‘rganish uchun o‘z zamonasiga nisbatan yondashganda, boshqalarga qaraganda bir muncha dadilroq mushoxoda va xulosalari bilan ajralib turishi va sovet tarixchilarining keyingi tadqiqotlari uchun turtki vazifasini bajarishga o‘xshashi mumkin. Ammo bu mualliflar butun “ijodiy” izlanishlari davomida bolshevistik yondashuv va uslubiyatni tarix faniga tiqishtirishga urinishdan nari bormadilar2. Keyinchalik bunday safsatalar yanada chuqurlashtirilib ayrim mualliflar chorizmni rus xalqi bilan bir deb talqin etganlikda, chor Rossiyasi bilan inqilobiy Rossiya o‘rtasidagi farqni ajrata olmaganlikda ayblandilar. Ular rus chorizmi siyosati ortidagi hodisalarning boshqa tomonini – Rossiya xalq ommasining zulmga qarshi, shu jumladan milliy va mustamlaka zulmiga qarshi kurashini ko‘ra bilmabdilar. Bu mualliflar Turkistonning Rossiyaga qo‘shilishi tufayli O‘rta Osiyo xalqlari rus xalqi siymosida ob’ektiv ravishda qudratli ittifoqdosh orttirib olganligini va u Rossiyadagi barcha xalqlarning ijtimoiy va milliy ozodlik kurashlariga yetakchilik qilganligini anglab yetmagan emishlar. Shu davr tarixshunosligi va tarixnavislik aholi nihoyatda murakkab va og’ir kechdi. Shunga qaramasdan o‘z davri tarix fani erishgan yutuq va kamchiliklarni anglashga intilish jarayoni bilan bir qatorda, partiyaviylik talablari asosida yangi tarix fanining shakllanish va tiklanish jarayoni yuz bedi.Urushdan keyingi yillarda O‘rta Osiyo xalqlari hayotida eng muhim voqealarni tarixiy anglash borasida yangi urunishlar 1. Axmadjonov G’ Rossia impiriyasi Markaziy Osiyoda T; Talim manbai. 2003. 2 Rasulov.A, Isoqboyev.A - Turkiston va Rossiya munosabatlari tarixi. N:.2012.
22 boshlanib ketdi. xususan, O‘rta Osiyoning Rossiya tarkibiga kiritilishi masalasi kuchaydi. O‘rta Osiyo tarixchilari markazdagi ilmiy institutlar olimlari bilan hamkorlikda ko‘p tomli umumlashtiruvchi tadqiqotlarni nashr ettirishga xuddi o‘sha yillari kirishdilar.1947 yilda “O‘zbekiston xalqlari tarixi” ning birinchi nashri chiqdi. Uning ikkinchi jildida Turkistonni bosib olinishi oqibatlariga bog’liq voqealar bayon etilgan. Keyinchalik S.Rajabov da’vo qilganidek, “asar mualliflari Turkistonning Rossiyaga qo‘shilishi arafasidagi ijtimoiy-iqtisodiy va xalqaro siyosiy ahvolni to‘laqonli talqin etmaganlar va qo‘shilishning oqibatlarini yoritmaganlar. O‘sha davrga oid tadqiqotlarda O‘rta Osiyo yerlarining “qo‘shib olinishi”ning (bosib olinishi atamasi tadqiqotchilar lo‘g’at boyligida mutlaqo uchramaydigan bo‘lib qoldi) iqtisodiy, siyosiy, madaniy oqibatlariga taalluqli umumiy qarash, yagona nuqtai nazarni uchratmaysiz. Ko‘pgina tadqiqotchilar O‘rta Osiyoning kapitallashtiruvini “qo‘shib olinishning” progressiv oqibati sifatida talqin etadilar, ammo boshqa bir tadqiqotchilar fikricha, bu fikrni ilgari suruvchi olimlar “qo‘shilish” birinchi navbatda chekka o‘lkalar xalqlari uchun revolutsion harakatga tortilishga olib kelganligini to‘g’ri baholay olishmagan. “Вопрос истории” jurnalining tahrir hay’ati 1953-yil avgust sonida I.S.Broganskiy, S.Rajabov, V.A.Romodinning “O‘rta Osiyoning Rossiyaga qo‘shib olinishi masalasiga doir” maqolasini e’lon qildi. Unda “ O‘zbekiston xalqlari tarixi” kitobining 1 chi nashri ikkinchi kitobida keltirilgan qabilalararo to‘qnashuvlarning kamayganligi haqidagi ma’lumotlar tarixiy haqiqatga zid. “Zo‘rlik bilan qo‘shib olish” bilan “qo‘shilib kirish” natijalarini aralashtirmaslikni maslahat berib, mahalliy aholining Rossiya tarkibiga kiritilishi masalasiga differensial yondashish zarur deb o‘qtiradilar. Chunki ko‘pgina O‘rta Osiyo yerlari uchun Rossiya tarkibiga kirish ixtiyoriy asosda ustuvor bo‘lgan emish. “Вопрос истории” jurnali tahririyati tashabbusi bilan boshlab yuborilgan munozara O‘rta Osiyo va Qozog’iston xalqlarining “qo‘shib olinishi progressiv ahamiyatga” ega ekanligini “to‘g’ri” tushunishga yordam berish uchun atayin tashkil etilgan tadbir edi. Go‘yo ana shu bahs jarayonida bu tarixiy hodisaga Markscha – Lenincha baho berilgan bo‘lib, unda ko‘p millatli Rossiya imperiyasi hayotida rus xalqning mahalliy 22 boshlanib ketdi. xususan, O‘rta Osiyoning Rossiya tarkibiga kiritilishi masalasi kuchaydi. O‘rta Osiyo tarixchilari markazdagi ilmiy institutlar olimlari bilan hamkorlikda ko‘p tomli umumlashtiruvchi tadqiqotlarni nashr ettirishga xuddi o‘sha yillari kirishdilar.1947 yilda “O‘zbekiston xalqlari tarixi” ning birinchi nashri chiqdi. Uning ikkinchi jildida Turkistonni bosib olinishi oqibatlariga bog’liq voqealar bayon etilgan. Keyinchalik S.Rajabov da’vo qilganidek, “asar mualliflari Turkistonning Rossiyaga qo‘shilishi arafasidagi ijtimoiy-iqtisodiy va xalqaro siyosiy ahvolni to‘laqonli talqin etmaganlar va qo‘shilishning oqibatlarini yoritmaganlar. O‘sha davrga oid tadqiqotlarda O‘rta Osiyo yerlarining “qo‘shib olinishi”ning (bosib olinishi atamasi tadqiqotchilar lo‘g’at boyligida mutlaqo uchramaydigan bo‘lib qoldi) iqtisodiy, siyosiy, madaniy oqibatlariga taalluqli umumiy qarash, yagona nuqtai nazarni uchratmaysiz. Ko‘pgina tadqiqotchilar O‘rta Osiyoning kapitallashtiruvini “qo‘shib olinishning” progressiv oqibati sifatida talqin etadilar, ammo boshqa bir tadqiqotchilar fikricha, bu fikrni ilgari suruvchi olimlar “qo‘shilish” birinchi navbatda chekka o‘lkalar xalqlari uchun revolutsion harakatga tortilishga olib kelganligini to‘g’ri baholay olishmagan. “Вопрос истории” jurnalining tahrir hay’ati 1953-yil avgust sonida I.S.Broganskiy, S.Rajabov, V.A.Romodinning “O‘rta Osiyoning Rossiyaga qo‘shib olinishi masalasiga doir” maqolasini e’lon qildi. Unda “ O‘zbekiston xalqlari tarixi” kitobining 1 chi nashri ikkinchi kitobida keltirilgan qabilalararo to‘qnashuvlarning kamayganligi haqidagi ma’lumotlar tarixiy haqiqatga zid. “Zo‘rlik bilan qo‘shib olish” bilan “qo‘shilib kirish” natijalarini aralashtirmaslikni maslahat berib, mahalliy aholining Rossiya tarkibiga kiritilishi masalasiga differensial yondashish zarur deb o‘qtiradilar. Chunki ko‘pgina O‘rta Osiyo yerlari uchun Rossiya tarkibiga kirish ixtiyoriy asosda ustuvor bo‘lgan emish. “Вопрос истории” jurnali tahririyati tashabbusi bilan boshlab yuborilgan munozara O‘rta Osiyo va Qozog’iston xalqlarining “qo‘shib olinishi progressiv ahamiyatga” ega ekanligini “to‘g’ri” tushunishga yordam berish uchun atayin tashkil etilgan tadbir edi. Go‘yo ana shu bahs jarayonida bu tarixiy hodisaga Markscha – Lenincha baho berilgan bo‘lib, unda ko‘p millatli Rossiya imperiyasi hayotida rus xalqning mahalliy