Ilmiybaza.uz
SHAXS RIVOJLANISHINING UMUMIY QONUNIYATLARI
Reja:
1. Shaxs rivojlanishi haqida tushuncha.
2. Shaxs tarbiyasiga ta'sir etuvchi omillar.
3. Shaxs rivojlanishida faoliyatning o'rni.
4. Shaxs rivojlanishida yosh va individual xususiyatlari.
5. Shaxsning ijtimoiylashuvi.
Ilmiybaza.uz
Tayanch iboralar: Shaxs, rivojlanish, ta'sir qiluvchi omillar, "individ", "shaxs",
"individuallik", individual xususiyatlar, shaxs ijtimoiylashuvi, shaxsning ijtimoiy
faolligi, qobiliyati.
1. Шахс ривожланиши ҳақида тушунча.
Педагогикада “шахс” ва “шахснинг ривожланиши” тушунчалари ҳам
таянч тушунчалардан бири саналади.
Гўдак туғилганидан маълум ёшга қадар, яъни борлиқни энг оддий тарзда
англагунига қадар индивид саналади. Бу даврда ҳам бола атрофдаги турли
кишилар билан ўзаро муносабатда бўлади, истакларини хатти-ҳаракатлари,
овози ёрдамида ифодалашга интилади. Бироқ, унинг бу ҳаракатлари онгли
тарзда эмас, балки шартли рефлекслар ёрдамида ташкил этилади. Демак,
биологик мавжудот саналадиган индивид шахс бўлиши учун психик жиҳатдан
ривожланиши, ўзини англаши, шунингдек, ўз хусусиятлари ва сифатлари
билан бошқалардан фарқ қилмоғи керак.
Ҳар бир шахс ўзгалардан фарқ қилади. Шахсни ўзгалардан фарқловчи
жиҳатлар индивидуаллик саналади. Индивидуаллик шахснинг ўзига хос
хусусиятларнинг акс этиши саналади.
Шахс психологик жиҳатдан тараққий этган, шахсий хусусиятлари ва хатти-ҳаракатлари
билан бошқалардан ажралиб турувчи, муайян хулқ-атвор ва дунёқарашга эга бўлган
ижтимоий мавжудот
Индивид (лотинча “individium” сўзидан олинган бўлиб, “бўлинмас”, “ягона”
маъноларини англатади) хатти-ҳаракатларини шартли рефлекс ёрдамидагина
ташкил эта олувчи биологик мавжудот
Шахснинг индивидуал хусусиятлари шахснинг йўналганлиги, қизиқишлари,
характери, уни бошқалардан ажратиб турадиган ақлий камолоти ва фаолиятининг ўзига
хос, барқарор, муҳим хусусиятлари
Ilmiybaza.uz
Тарбия жараёнини ташкил этишда бола шахсини пухта ўрганиш, унинг
яшаш шароитларидан етарли даражада хабардор бўлиш ва унинг индивидуал
хусусиятларини ҳисобга олиш талаб этилади.
Индивидуал ёндашув ўқувчининг ақлий қобилияти, билишга бўлган
қизиқиши ва истеъдодини намоён этишда муҳим аҳамиятга эга. Боланинг
ҳаракатлари унинг ижтимоий муносабатлар жараёнидаги онгли иштироки
натижасида шакллана боради.
Кадрлар тайёрлаш соҳасидаги давлат сиёсати инсонни интеллектуал ва
маънавий-ахлоҳий жиҳатдан тарбиялаш, унинг ҳар томонлама ривожланган
шахс сифатида намоён бўлишига эришишни назарда тутади. Бу ижтимоий
талабнинг амалга оширилиши ҳар бир фуқаронинг билим олиш, ижодий
қобилиятини намоён этиш, интеллектуал жиҳатдан ривожланиши ҳамда
муайян касб йўналиши бўйича меҳнат қилиш ҳуқуқни кафолатлайди.
Индивиднинг ижтимоий мавжудот сифатида шахсга айланишида
ирсият, ижтимоий муҳит ва тарбия муҳим аҳамият касб этади. Улар
таъсиридагина индивид шахс сифатида ривожланиб боради.
Ривожланишнинг ўзи нима?
Ривожланиш манбаи қарама-қарашликлар ўртасидаги кураш саналади.
Бола шахсининг ривожланиши шахс ижтимоий мавжудотдир деган
фалсафий таълимотга асосланади. Айни вақтда инсон тирик биологик
мавжудот ҳамдир.
Ривожланиш моҳиятан оддийдан мураккабга, қуйидан юқорига, эски сифатлардан
янги ҳолатларга ўтиш, янгиланиш, янгининг пайдо бўлиши, эскининг йўқолиб бориши,
миқдор ўзгаришининг сифат ўзгаришига ўтишини ифодалайди
Шахснинг ривожланиши индивиднинг физиологик, руҳий ва интеллектуал
ўсишини таъминловчи фаолият, хатти-ҳаракатларнинг миқдор ва сифат
жиҳатдан ўзгаришини ифодаловчи жараён
Ilmiybaza.uz
Шахс
бир
бутун
мавжудот
сифатида
баҳоланар
экан,
унинг
ривожланишига биологик (табиий) ва ижтимоий қонуниятлар бирдек таъсир
этади, шу боис уларни бир-биридан ажратиб бўлмайди. Шахснинг
ривожланишига унинг фаолияти, ҳаёт тарзи, ёши, билими, турмуш тажрибаси,
ҳатто фожиали вазиятлар, турли касалликлар ҳам таъсир этади.
Инсон ҳаёти давомида доимо ўзгариб боради. У ҳам ижтимоий, ҳам
психик жиҳатдан камолга етади, бунда болага берилаётган тарбия мақсадга
мувофиқ бўлса, у жамият аъзоси сифатида камол топиб, мураккаб ижтимоий
муносабатлар тизимида ўзига муносиб ўрин эгаллайди. Зеро, ривожланиш
тарбия таъсири остида боради. Шу сабабли шахсга хос фазилатларни тўғри ва
объектив баҳолаш учун уни турли муносабатлар жараёнида кузатиш лозим.
Шахсни ривожлантириш вазифасини тўғри ҳал этиш учун унинг хулқига
таъсир этувчи омиллар ва шахс хусусиятларини яхши билиш зарур.
Таълим муассасаларида ташкил этиладиган тарбия жараёнида унинг шахс
ривожланишига самарали таъсир кўрсата олиши учун таълим олувчининг
ўсиши ва ривожланишига хос хусусиятлардан хабардор бўлиш ва инобатга
олиш мақсадга мувофиқ. Бинобарин, ривожланиш ва тарбия ўртасида икки
томонлама алоқа мавжуд.
2. Шахс тарбиясига таъсир этувчи омиллар. Педагогика, психология ва
фалсафа фанларида индивиднинг шахс сифатида ривожланишига ирсият
(биологик омиллар), муҳит (ижтимоий омиллар) ҳамда тарбия каби
омилларнинг таъсири ўртасидаги муносабатни белгилашга оид мунозара
кўпдан буён давом этади.
Инсоннинг шахс сифатида ривожланишида ижтимоий ҳодисаларнинг
таъсири кучли бўладими ёки биологик (табиий) омиллар етакчи ўрин
тутадими? Балки тарбиянинг таъсири юқоридир?
Ўз даврида улуғ мутафаккир Абу Райҳон Беруний илк бор илгари инсон
Ilmiybaza.uz
камолатида уч нарса – ирсият, муҳит ҳамда тарбия муҳим рол ўйнайди деган
қарашни илгари сурган бўлса, Аристотел, Платонлар табиий-биологик
омилларни юқори қўяди. Улар туғма хусусиятлар, тақдир, толе ҳар кимнинг
ҳаётдаги ўрнини белгилаб берган, дейдилар.
Биологик оқимга қарши фалсафий оқим вакиллари шахс ривожланишини
ижтимоий омил билан белгилайдилар. Бу оқим вакиллари бола шахсининг
жисмоний, руҳий ривожланиши у яшайдиган муҳитга боғлиқ деб
кўрсатадилар. Муҳит деганда одам яшайдиган шароитдаги барча ташқи таъсир
тушунилади. Шу нуқтаи назардан тарбия туфайли болани ўзи яшайдиган
ижтимоий шароитга мослаштириш мумкин, деган хулоса келиб чиқади. Улар
ижтимоий муҳитнинг ролини ҳал қилувчи омил деб ҳисоблайдилар. Демак,
одам боласининг шахс сифатида ривожланиб, тараққий этиб бориши, унинг
шахс бўлиб камолга етишида насл (биологик омил), ижтимоий муҳит (бола
яшайдиган шароит), шунингдек, мақсадга мувофиқ амалга ошадиган тарбия
ҳам бирдек аҳамиятга эга. Бу омилларнинг таъсирини аниқлашда илғор
педагогик олимлар, психолог ва файласуфлар таълимотига суянилади.
Шахс меҳнат фаолияти заминида ривожланади, камолга етади. Инсон
шароитни, шароит эса шахсни яратади. Бу эса ўз навбатида инсон фаоллигини
намоён этади. Шахс маълум ижтимоий тузум маҳсулидир.
Файласуфлар шахсни табиатнинг бир бўлаги деб баҳолайдилар. Бу
инсондаги лаёқат куртаклари бўлиб, унинг ривожланиши учун тарбия керак, деган
ғояни ифодалайди. Жамият тараққиёти шахс ривожланиши учун кенг
имкониятларни яратади. Демак, шахс ва жамият ўртасида узвий алоқа мавжуд.
Шундай қилиб, шахснинг жамиятдаги ривожланиши табиат, муҳит ва
инсон ўртасидаги мураккаб алоқа таъсири остида рўй беради; инсон уларга
фаол таъсир этади ва шу йўл билан ҳаёти ва ўз табиатини ўзгартиради.
Шахс ривожланишини таъминлашда ижтимоий муҳит томонидан
кўрсатиладиган таъсири тарбия тизими орқали амалга оширилади. Яъни: 1)
тарбия таъсирида муҳит бера олмаган билим, маълумот эгалланади, меҳнат ва
техник фаолият билан боғлиқ кўникма ва малакалар ҳосил бўлади; 2) тарбия
Ilmiybaza.uz
туфайли туғма камчиликлар ҳам ўзгартирилиб, шахс камолга етади; 3) тарбия
ёрдамида муҳитнинг салбий таъсирини ҳам йўқотиш мумкин; 4) тарбия
келажакка қаратилган мақсадни белгилайди.
Шахснинг шаклланишида қуйидаги омилларнинг таъсир катта:
Демак, тарбия билан ривожланиш ўзаро алоқадор бўлиб, шахснинг
ривожланишида тарбия доимий ва узлуксиз характер касб этади. Бола
шахсининг ривожланишида тарбия ҳам етакчи ўринга эга бўлиб, тарбия
туфайли насл-насаби, оила муҳити, ижтимоий муҳит таъсирида ҳар томонлама
ривожланишга қодир, деган хулосани чиқариш мумкин.
3. Шахс ривожланишида фаолиятниг ўрни. Шахс ривожланишида
ирсият, муҳит, тарбия билан бир қаторда инсон фаолияти ҳам муҳим аҳамият
касб этади. Бу дегани инсон қанчалик меҳнат қилса, унинг ривожланиши
шунчалик юқори бўлади. Фаолият ўзи нима?
Фаолият жараёнида инсон шахси, ҳар томонлама ва бир бутун, яхлит ҳолда
ривожланади. Лекин фаолиятни мақсадга мувофиқ амалга ошириши учун уни
тўғри ташкил этиш лозим. Инсоннинг қобилияти ва ёши у томонидан ташкил
этилаётган фаолият моҳиятига кўра белгиланади. Лекин кўп ҳолатларда шахснинг
ривожланиши учун имкониятлар яратилмайди, тарбияланувчиларнинг ижтимоий
Фаолият ижтимоий ҳаётни мақсадга мувофиқ ташкил этиш йўлида шахс томонидан
амалга оширилаётган кундалик ва касбий хатти-ҳаракатларнинг муайян шакли
Омиллар
Ирсият
(биологик омиллар)
Муҳит
(ижтимоий омиллар)
Тарбия
Шахсни шаклланишига таъсир этувчи омиллар
Ilmiybaza.uz
меҳнат, билиш фаолиятлари чекланган бўлади.
Шахсни шакллантиришда фаолият самарадорлигига эрииш учун мазкур
жараёнини педагогик жиҳатдан тўғри уюштириш талаб этилади.
Фаолият фаол ва суст (пассив) бўлиши мумкин. Ўсмир фаолияти муҳит
ва тарбия таъсирида фаоллашиши ёки сусайиши мумкин. Инсон шахсининг
ривожланишида унинг бутун вужуди билан севиб, ўз имкониятларини намоён
этиб, меҳнат қилиш, ўзини шахс сифатида кўрсата олиши унда ўз фаолиятидан
қониқиш ҳосил қилади. Унинг ижтимоий меҳнатдаги иштирокида фаоллик
кўзга ташланади.
Таълим жараёнида фаоллик ўқувчига билимларни чуқур ва мустаҳкам
эгаллашга, ўз қобилиятини намоён этишга йўллайди. Билишга бўлган фаоллик
ўқувчининг интеллектуал ривожланишини таъминлайди.
Фаоллик кўрсатишнинг асосини эса ҳамма вақт эҳтиёж ташкил этади.
Эҳтиёжларнинг хилма-хиллиги фаолиятнинг ҳам турларини кенгайтиради.
Шунга кўра, ўқувчининг турли ёш даврларида уларнинг фаолияти турлича
бўлади. Таълим муассасасида ҳамма вақт бир хил талаб шахс ривожланишида
ижобий натижа беравермайди. Турли ёш даврларида фаолиятнинг турлари ва
моҳияти ўзгариб туриши керак.
Шахснинг
ижтимоий
фаоллиги,
қобилияти
барча
муваффақиятларининг гаровидир. Чунки ҳар бир инсон ўз меҳнати, ғайрати,
интилиши билангина фаоллашади. Ўқитувчи қанчалик яхши ўқитмасин ёки
тарбия бермасин, тарбияланувчининг ўзи ҳаракат қилмаса, ривожланиш
муваффақиятли кечмайди. Зеро, таълим олувчи шахсида кузатиладиган
камчилик
ва
хатти-ҳаракатларида
кўзга
ташланадиган
барча
камчиликларнинг асосий сабаби фаолиятнинг тўғри йўлга қўймаганлиги
билан белгиланади. Шунинг учун ҳам шахс фаолияти унинг ривожланиши
натижаси
саналади.
Шахс
фаоллиги
асосида
ижтимоий
фаоллик,
ташаббускорлик,
ижодкорлик
хислатларини
шакллантириш
(шахслик
имкониятларини намоён этиши) орқали фаолиятни ривожлантириш муҳим
саналади.
Ilmiybaza.uz
Ўсмир ва ўспиринлар фаолиятининг асосий турлари ўйин, ўқиш ва
меҳнатдан иборат бўлиб, фаолиятга киришишнинг асосий шакли мулоқот
саналади. Фаолият йўналишлари шахс ўқувчилар томонидан ўзларининг
қизиқиш
ва
эҳтиёжларига
кўра
танланади.
Айни
вақтда
таълим
муассасаларида ўқувчилар билиш (ўқув фанлари асосларини ўзлаштириш),
ижтимоий, спорт, бадиий, техник ҳамда ҳунармандчиликка бўлган шахсий
қизиқиш ва эҳтиёжларига кўра турли тўгарак, клубларга жалб этилгандирлар.
4. Шахс ривожланишининг ёш ва индивидуал хусусиятлари.
Болаларнинг тарбиясига тўғри ёндашиш, уни муваффақиятли ўқитиш учун
бола ривожланишидаги турли ёшдаги даврларига хос хусусиятларни билиш ва
уни ҳисобга олиш муҳимдир. Зеро, бола организмининг ўсиши, ривожланиши
ҳамда психик тараққий этиши турли ёш даврларида турлича кечади. Абу Али
Ибн Сино, Ян Амос Коменский, Константин Ушинский ва Абдулла
Авлонийлар ҳам болани тарбиялаш зарурлигини уқтириб ўтганлар.
Боланинг ўзига хос хусусиятини ҳисобга олиш жуда қийин. Чунки бир
хил ёшдаги болалар ҳам психик жиҳатдан турлича бўлиши мумкин. Масалан,
кўриш ва эшитиш қобилияти, фаоллиги, англаш тезлиги, суст фикр юритиши,
ҳовлиқма
ёки
вазминлиги,
сергап
ёки
камгаплиги,
серғайрат
ёки
ғайратсизлиги, ялқов ёки тиришқоқлиги, тартибсиз ишлаши, йиғинчоқлиги
ёки ишга тез киришиб кетиши, қобилияти кабилар нерв фаолияти тизимининг
таъсири бўлиб, ўқитувчи ёки тарбиячи уларни билиши зарур.
Таълим-тарбия ёш хусусиятларни ҳисобга олган ҳолда ташкил этилади.
Бу бола ривожланишига кучли таъсир кўрсатади. Шахс, шунингдек,
индивидуал, шахсий, ўзига хос хусусиятларга ҳам эга бўлади.
Ёш хусусиятлари муайян бир ёш даврига хос бўлган анатомик, физиологик
(жисмоний) ва психологик хусусиятлар
Шахснинг индивидуал, шахсий хусусиятлари
унинг йўналганлиги, қизиқишлари, характери, уни бошқалардан ажратиб турадиган
ақлий камолоти ҳамда фаолиятининг ўзига хос, барқарор, муҳим хусусиятлари
Ilmiybaza.uz
Шахснинг индивидуал хусусиятларини аниқлаш учун инсонга хос
темпераментнинг умумий типлари ҳамда боланинг ўзига хос хусусиятини
ўрганиш
методикаларидан
хабардор
бўлиш
лозим.
Темперамент
(лотинчадан “temperamentum” қисмларнинг бир-бирига муносабати)
шахснинг индивидуал психологик хусусиятлари мажмуидир. Турли ёш
даврларининг ўзига хос ривожланиш қонуниятлари мавжуд. Масалан, V синф
ўқувчиcи билан IX синф ўқувчисини тенглаштириб бўлмайди.
Шу
сабабли
педагогик-психологик
нуқтаи
назардан
таълим
олувчиларнинг ёши уларнинг ақлий, ахлоқий, жисмоний ва руҳий камолотига
кўра қуйидаги даврларга бўлинади:
Гўдаклик даврида бола бир қадар фаол бўлади. Бу фаоллик қўл-
Шахснинг ривожланганлик даражасини белгиловчи ҳолатлар: унинг физиологик,
руҳий ва интеллектуал ўсишини таъминловчи фаолият ва хатти-ҳаракатларининг
миқдор ва сифат жиҳатдан ўзгариши
Даврлар
Гўдаклик даври (1 ойликдан то 1
ёшгача бўлган давр)
Ёш даврлари
Мактабгача таълим муассасасигача
бўлган давр (1 ёшдан 3 ёшгача)
Мактабгача таълим даври
(3 ёшдан 7 ёшгача)
Бошланғич таълим даври
(7-11 (12) ёшгача)
Ўсмирлик (12 ёшдан 15 ёшгача)
Ўспиринлик (15 ёшдан 18 ёшгача)
Ilmiybaza.uz
оёқларнинг шартли рефлекс асосида ҳаракатланиб туриши билан ифодаланади.
Ҳаракатчанлик ва фаоллик боланинг дастлабки чинқириқларида ҳам
кузатилади. Бола томонидан шартли рефлекслар асосида ташкил этилаётган
ҳаракатлар у беш-олти ҳафталик бўлганда яққол кўзга ташланади. Бу даврга
келиб у ўз онасини танийди, унинг овозини эшитганда тинчланади,
бошқаларнинг овозларини эшитганда хушёр тортади. Гўдаклик даврида идрок
ва тасаввурлари таркиб топа бошлайди. У кўзга ташланадиган барча нарсани
ушлаб кўришга, озғига солишга, мазасини тотишга интилади. Беш-олти ойлик
бола ўтирадиган бўлади, сўнгра эмаклаб, тик юришга ҳам ҳаракат қилади.
Баъзан бир ёшга, гоҳида икки ёшга тўлганда мустақил юра бошлайди.
Мактабгача таълим муассасасигача бўлган даврда боланинг
Ҳаракатчанлиги, идроки ва нутқи зўр бериб тараққий қилади. Унда
тафаккур юзага келади. Унинг тафаккури дастлаб “предметли (образли)
тафаккур” саналади, унга кўра бола ўзи идрок қилган нарсалар, шунингдек,
атрофдаги нарсалар ҳақида фикрлай олади. Мазкур ёш давридаги тафаккур
боланинг предметларга бўлган муносабатида ифодаланади. Унинг нуқти
тафаккури билан узлуксиз ҳолда ўсади. Уч ёшда кундалик турмушда
ишлатиладиган сўзларни, нутқнинг оддий грамматик шаклларини ўзлаштириб
олади.
Мазкур даврда сезгилар, атрофдагиларга муносабатни ифодаловчи
туйғулар кўзга ташлана бошлайди.
Мактабгача таълим ёшидаги боланинг ҳиссиётга берилувчанлиги унинг
фаоллигида, ҳаракатчанлигида кўринади. Бу ёшда бола ўйнай бошлайди,
унинг ўйинлари асосан катта ёшдаги кишилар ҳамда ўзидан катта болаларнинг
Олти ойдан сўнг “ғўлдираб” сўзлашга интилади, атрофдагиларнинг гапларини
тушуна бошлайди, унда аста-секин пассив нутқ шаклланади, 2 ёшга қадам қўйгач,
фаол нутқни ўзлаштиради. Нутқнинг ўсиши билан бола борлиқни англай бошлайди.
Гўдаклик давридаёқ боланинг хатти-ҳаракатлари, хулқ-атворида ҳиссий кечинмалар
намоён бўла бошлайди. Унинг ҳаракатида овқатланиш, иссиқ ёки совуқни сезиш
каби ҳиссий таъсирлар кузатилади
Ilmiybaza.uz
ҳаракатларига тақлид қилишдан иборат бўлади. Уни ўйиннинг мазмунидан
кўра ўйналаётган нарсалар (қўғирчоқлар, ўйинчоқлар) кўпроқ завқлантиради.
Мактабгача таълим даврида бола боғча ва оила муҳитида ўзига яраша
ижтимоий муносабатларда иштирок эта бошлайди. Катталар ва тенгдошлари
билан кўпроқ сўзлашаётганлиги сабабли боланинг нутқи ва тафаккури ўсади.
Ўзи кўрган, эшитган воқеа-ҳодисалар тўғрисида анча батафсил ҳикоя қилади.
Атрофдагилар билан мулоқот ва муносабатда киришаётганлиги болада
хулқ-атвор шаклланишига ижобий таъсир кўрсата бошлайди. Бунинг
натижасида унда маънавий-ахлоқий ҳукмлар таркиб топади. Бола эндиликда
атрофдагиларнинг хатти-ҳаракатлари, бошқаларга нисбатан ёндашувлари
асосида “яхши” ва “ёмон”ни фарқлайди. Бу ёшда болалар “сен яхшисан
(ёмонсан)” деган сўзларнинг маъносини яхши англайдилар.
Мактабгача таълим ёшидаги бола фаолиятининг асосий тури ўйин
саналади. У ўйин орқали теварак-атрофни, унда кечаётган воқеа-ҳодисалар
моҳиятини бир қадар билиб олади.
Бола икки ёшга тўлиб, уч ёшга ўтганда ундаги ихтиёрсиз фаолликни аста-секин
ихтиёрий фаоллик эгаллай бошлайди. Эндиликда у катталар томонидан топширилган
оддий юмушларни бажара олади. Шу билан бирга унда ихтиёрий диққат ҳам ўса
бошлайди. Айнан шу ёшда болада “мен”лик юзага келади. У ўзини атрофдаги
тенгдошлари билан солиштиради, улардан ўзини ажрата бошлайди. Бундай
ҳаракатларни “менинг ўзим”, “мен истайман”, “мен истамайман”, “мен ўзим
бажараман” ёки “мен буни бажара олмайман” каби сўзлар билан ифодалайди.
Теварак-атрофдаги нарсаларга муайян таъсир кўрсатиш билан бирга уларга нисбатан
ўз муносабатини билдиради
Ўйинлар асосида мактабгача таълим ёши болаларида ижодий хаёл, зеҳн, фаҳм-
фаросат, топқирлик каби сифатлар тарбияланади. Шу билан бирга ўйин ёрдамида
уларнинг ҳиссиётлари шаклланади: ўйин давомида болалар ўзларини тетик ҳис
қиладилар, эришилаётган ютуқ, муваффақиятдан завқланадилар гўзалликни ҳис
қиладилар. Жамоа асосида ўйналадиган ўйинлар орқали болаларда ўртоқлик ва
дўстлик ҳислари таркиб топади. Ролли, муайян қоидаларга мувофиқ ўйналдиган
ўйинлар
болаларда
кузатувчанлик
қобилиятини
ўстиради,
хотирасини
мустаҳкамланишига ёрдам беради, интизомлиликни тарбиялайди
Ilmiybaza.uz
Мазкур ёш даврида бола ўз кучи ва эгаллаган кўникмаларига таянган
ҳолда расм чизади, турли нарсаларнинг лойиҳа (конструкция)ларини,
шунингдек, турли материаллардан, лойдан, пластилиндан буюмлар
ясайди. Олти-етти ёшга тўлганда болада ўқишга бўлган қизиқиш, интилиш
юзага келади. Мактаб ҳаёти унинг учун қизиқарли, мароқли туюлади, ўқишга
борадиган биринчи кунни интиқлик билан кутади.
Бироқ, бу даврда ҳам боланинг диққати ҳали беқарор бўлади. Таълимнинг
дастлабки вақтида қатъий талабларнинг қўйилиши туфайли эндиликда у
дарсда ўқитувчини тинглай олиши, кўрсатилаётган нарсаларни диққат билан
қараши, тенгдошлари сўзлаётганда эътибор бериши, ёзув тахтаси ёки
китобдан кўчириб олинаётган матнга диққатни қаратиши лозим. Шу асосида
ўқувчида ихтиёрий ва барқарор диққат ўсади, кузатувчанлик қобилияти
ривожланади.
Бошланғич синфда ўқувчи хотирасида ҳам ўзгаришлар рўй беради. Ўқувчи
биринчи синфдан бошлаб, таълим жараёнида ўқув материалининг кўп қисмини
Бошланғич таълим даврида ўйин фаолиятининг ўрнини энди ўқиш фаолияти
эгаллайди. Ўқиб-ўрганиш мазкур даврда боланинг вазифаси, ижтимоий бурчи бўлиб
қолади. Ўқиш жараёнида у дарсликларини ва ўқув қуролларини саранжом сақлаш, ўз
ватида ўрнидан туриш, мактабга белгиланган вақтда бориш, уйга берилган
вазифаларни бажариш кабилар юзасидан кўникмаларни ўзлаштиради. Ушбу жараёнда
ўқувчи тобора масъулиятли бўлиб боради. Таълим жараёнида бериладиган билимлар
боланинг савиясини ўстиради, ақлий ривожланишини таъминлайди, сезгилари ва
иродасининг ўсишига таъсир кўрсатади
