Ilmiybaza.uz SHAXS SHAKLLANISHIDA JISMONIY TARBIYA VA SPORTNING AHAMIYATI Reja: 1. Shaxsni shakllantirish jarayonida sport pedagogikasining ahamiyati. 2. Jismoniy tarbiya va sportning shaxs shakllanishiga ta’siri. 3.Rivojlanish tushunchasi, odamning rivojlanishi, jismoniy va psixik rivojlantirish, ularning birligi va xususiyatlari. 4. Shaxs rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar. Rivojlanish iborasi eng avvalo inson tanasi (gavda) a’zolarining ilk holati va uning o‘sish (rivojlanishi) darajasi bilan bog‘liqdir. Bu asosan biologik, fiziologik, biokimyoviy, psixologik, jismoniy tarbiya kabi keng qamrovli tabiiy va maxsus jarayonlarning hosilasidir. Rivojlanish - inson organizmidagi miqdor va sifat o‘zgarishlari jarayonidir. Rivojlanish natijasi - insonni biologik tur va ijtimoiy mavjudot sifatida voyaga yetishi. Insondagi biologik tur jismoniy rivojlanish bilan tavsiflanadi, morfologik, bioximik, fiziologik o‘zgarishlarni o‘z ichiga oladi. Ijtimoiy rivojlanish esa, psixologik, ma’naviy, aqliy rivojlanishda ko‘rinadi. Agar inson, uni ongli, mustaqil faoliyatga layoqatli deb atashga imkon beruvchi darajada rivojlasa, uni shaxs deb ataydilar. Inson shaxs bo‘lib tug‘ilmaydi, balki rivojlanish jarayonida shaxs bo‘lib yetishadi. Shaxs tushunchasi - bu insonning ijtimoiy tavsifnomasi, u ijtimoiy munosabatlar, boshqa odamlar bilan muloqot qilish ta’sirida shakllangan xususiyatlarini ko‘rsatadi. Shaxs sifatida inson ijtimoiy tizimda maqsadga yo‘naltirilgan va puxta o‘ylab chiqilgan tarbiya yordamida shakllanadi. Ilmiybaza.uz Shaxs, bir tomondan - ijtimoiy tajribani o‘zlashtirishi orqali, ikkinchi tomondan, - jamiyatga moddiy va ma’naviy boyliklarni berishi orqali aniqlanadi. Shaxs bo‘lish uchun, inson faoliyatda va amalda tabiat in’om etgan va hayot hamda tarbiya orqali shakllangan o‘z ichki xususiyatlarini ko‘rsata olishi lozim. Insonning rivojlanishi - o‘ta murakkab, uzoq davom etuvchi va ziddiyatli jarayon. Bizning organizmimizda butun hayotimiz davomida o‘zgarishlar bo‘lib turadi, lekin asosan insonning jismoniy va ichki dunyosi bolalik va o‘smirlik chog‘larida faol o‘zgaradi. Rivojlanish miqdoriy o‘zgarishlarning oddiy yigindisi va pastdan yuqoriga bo‘lgan to‘g‘ri chiziqli harakat emas. Bu jarayonning e’tiborli tomoni - shaxsning jismoniy, psixik va ma’naviy tomonlarini miqdoriy o‘zgarishlarga o‘tishi. Insonning rivojlanishi tabiiy boshqarib bo‘lmaydigan jarayondir, rivojlanish hayot shart-sharoitlariga bog‘liq emas. Hayotga juda sekin ko‘nikadigan hayvonlardan farqli ravishda inson yashash uchun kerakli vositalarni o‘z mehnati bilan yaratadi. “Individ” nima? Bola ma’lum yoshga qadar “individ” sanaladi. Individ (lotincha “individium” so‘zidan olingan bo‘lib, “bo‘linmas”, “alohida shaxs”, “yagona” ma’nolarini anglatadi) xatti-harakatlarini shartli refleks yordamidagina tashkil eta oluvchi biologik mavjudotdir. Individuallik esa shaxsning o‘ziga xos xususiyatlari bo‘lib, uning namoyon bo‘lishi tarbiya jarayonini amalga oshirishda bola shaxsini puxta o‘rganish, uning yashash sharoitlaridan yetarli darajada xabardor bo‘lish va ularning hisobga olinishini taqozo etadi. Individual yondashuv o‘quvchilarning aqliy qobiliyatlari, bilishga bo‘lgan qiziqish hamda iste’dodini namoyon etishda muhim ahamiyatga ega. Bola harakatlari ongli, ijtimoiy munosabatlar jarayonidagi ishtiroki natijasida shakllana boradi. Kadrlar tayyorlash milliy modelida shaxs kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub’ekti va ob’ekti, ta’lim quyidagi xizmatlarining iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchi sifatida ta’riflanadi. Kadrlar tayyorlash quyidagi davlat siyosati insonni intellektual va ma’naviy-axlohiy jihatdan tarbiyalash, uning har tomonlama rivojlangan shaxs sifatida namoyon bo‘lishiga erishishni nazarda tutadi. Mazkur ijtimoiy talabning amalga oshirilishi har bir fuqaroning bilim olish, ijodiy Ilmiybaza.uz qobiliyatini namoyon etish, intellektual jihatdan rivojlanishi hamda muayyan kasb yo‘nalishi bo‘yicha mehnat qilish huquqini kafolatlaydi. O‘quvchi yoshlarni aqliy va jismoniy jihatdan rivojlantirish va hayot- turmushga layoqatli bo‘lib yetishishida barcha fanlar kabi jismoniy tarbiya fani, sport turlari, sayohatlar, xalq milliy o‘yinlari muhim o‘rin tutadi. Jismoniy rivojlanish deganda tananing barcha a’zolari sog‘lom, harakatlarni ixcham va tez bajarishini tushuniladi. Bu o‘z navbatida chaqqonlik, epchillik, kuchlilik, chidamlilik, egiluvchanlik kabi qator jismoniy sifatlardan tarkib topadi. Ular ertalabki gimnastika, jismoniy tarbiya darslari, sport mashg‘ulotlari (trenirovka), sport musobaqalariga tayyorgarlik va unda qatnashish yo‘llari bilan rivoj topadi. Jismoniy jihatdan rivojlanish, barkamol avlod bo‘lib yetishishida inson tanasidagi barcha faoliyatlar (funksiya) va ularni tarbiyalash pedagogik jihatdan muhim ahamiyatga egadir. Jismoniy rivojlanishning shiddatli (keskin) davri, maktabgacha yoshdagi va kichik maktab yoshidagi davrga to‘g‘ri keladi va butun maktab yoshi davri davomida davom etadi. Amaliyotda jismoniy rivojlanganlik ko‘rsatkichlari degan iboraga duch kelamiz. Bu inson badanining a’zolarini bichimi o‘lchami bo‘lib, shug‘ullanuvchilarni yoki individning jismoniy rivojlanishi haqidagi antropometrik ma’lumotlar tarzida ro‘yxatga olinadi. Jisman rivojlanishning yo‘nalishi, xarakteri, darajasi, shuningdek, inson o‘zida kamol toptiradigan fazilatlari va qobiliyatlari turmush sharoiti va tarbiyaga ko‘p jihatdan bog‘liqdir. Jisman rivojlanish qonunlarini egallash, ulardan o‘z jismi tarbiyasi maqsadlarida foydalanish – jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyotining muhim vazifasidir. Jamiyatdagi ijtimoiy sharoit jismoniy rivojlanishini hal qiluvchi omilidir. Omillar orasida mehnat bilan tarbiya jarayonining roli, ayniqsa jismoniy tarbiyaning roli muhimdir. Jisman rivojlanishga erishish uchun “jismoniy tarbiya” deb atalmish maxsus yo‘naltirilgan va tashkil qilingan faoliyatdan foydalana boshlandi. Ilmiybaza.uz Jismoniy tarbiya – pedagogik jarayon bo‘lib, inson organizmini morfologik va funksional jihatdan takomillashtirishga, uning hayoti uchun muhim bo‘lgan asosiy harakat malakasini, mahoratini, ular bilan bog‘liq bo‘lgan bilimlarni shakllantirish va yaxshilashga qaratilgan. Pestalotsi bolalarning “vujudini tarbiyalash”ni astoydil yoqlab chiqqan. P.F. Lesgaft jismoniy bilim berishni, jismoniy tarbiyaning kengaytirilgan ma’nosi deb tushuntirgan. Lekin Lesgaftning jismoniy tarbiya haqidagi ta’limotning asosiy g‘oyasi tom ma’nodagi jismoniy ta’lim g‘oyasi edi. P.F. Lesgaft jismoniy tarbiya jarayonida bolalar ayrim harakatlarni ajratib olishlari va ularni o‘zaro taqqoslashni, ularni ongli ravishda boshqarishni va to‘siqlarga moslashtirishni, bu to‘siqlarni iloji boricha chaqqonlik va qat’iyat bilan o‘tishni (yengishni), boshqacha qilib aytganda, iloji boricha kamroq vaqt mobaynida oz mehnat sarflangan holda, ongli ravishda eng ko‘p jismoniy ish qilishni, yohud ko‘rkam va g‘ayrat bilan harakat qilishni o‘rganishlari kerak, deb hisoblardi. Bu yerda gap, bir tomondan, to‘g‘ri harakat ko‘nikmalarini hosil qilish haqida, ikkinchi tomondan, harakatlarni bajarishga ongli munosabatda bo‘lish negizida ko‘nikmalardan turli hayotiy vaziyatning turli tasavvur hamda mahoratni qaror toptirish haqidagi bormoqda. Jismoniy tarbiya jarayonida hamisha ham tarbiyaviy, ham ta’limiy elementlarning mavjudligi uni bir butun pedagogik jarayon deb qarashga olib keladi. Qayd qilingan elementlar qo‘yilgan vazifaga qarab, har biri alohida ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Jismoniy tarbiya – abadiy kategoriyadir, shu ma’nodaki tarbiyaning bu yo‘nalishi jamiyat paydo bo‘lgandan beri mavjud bo‘lib, bunday tuzum ham ijtimoiy ishlab chiqarishning va inson hayotining zaruriy shartlaridan biri sifatida davom etaveradi (A.D. Novikov, 1959 yil). Jismoniy tarbiyaning ijtimoiy hodisa sifatida o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, bu asosan jamiyatda inson jismoniy qobiliyatlarini rivojlantiruvchi vosita sifatida xizmat qila olishligi va ayni paytda uning ma’naviy kamolotiga ham kuchli ta’sir ko‘rsata olishligidadir. Mazkur xususiyat jismoniy tarbiyaning barchaga Ilmiybaza.uz barobar umumiy qo‘llaydigan xususiy belgisidir. Lekin jamiyatning real hayotida konkret tarixiy sharoitlardan tashqarida bo‘lgan jismoniy tarbiya umuman yo‘q. Har bir ijtimoiy - iqtisodiy formatsiyada jismoniy tarbiyani amalga oshirishning konkret tarixiy tipi rivoj topadi. Jismoniy tarbiyada sport tayyorgarligi, organizmning funksional imkoniyatlarini takomillashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan, yuqori sport natijasi kishilarning jismoniy tayyorgarligini baholash kriteriyasiga aylanadi va jismoniy tarbiyaga mo‘ljal sifatida juda keng ko‘lamda qo‘llaniladi. Tadqiqotchilar insonning rivojlanishini o‘rganib chiqib, bir tomondan - rivojlanish jarayoni va uning natijalari o‘rtasidagi qonuniy aloqalar, ikkinchi tomondan - ularga ta’sir etuvchi sabablarni ifodalovchi qator muhim bog‘liqliklarni aniqladilar. Rivojlanish omillarini tahlil qilish antik (antichnie) olimlardan boshlangan. Pedagogika va psixologiyada maktab o‘quvchilarining rivojlanishini o‘rganishda P.P.Blonskiy, S.L.Rubinshteyn, L.S.Vigotskiy, G.S.Kostyuk sezilarli natijalarga erishganlar. Uzoq davom etgan tadqiqotlar umumiy qonuniyatni insonni rivojlanishi ichki va tashqi shart-sharoitlarga bog‘liqligini ochib beradi. Ichki sharoitlarga organizmning fiziologik va psixik xossalari kiradi. Tashqi sharoitlar - bu inson yashayotgan va rivojlanayotgan muhit. Tashqi muhitning o‘zaro ta’siri jarayonida insonning ichki dunyosi o‘zgaradi, yangi o‘zaro munosabatlar shakllanadi, bu esa o‘z navbatida o‘zgarishlarga olib keladi va bu benihoya davom etaveradi. Tashqi va ichki, ob’ektiv va sub’ektiv munosabat turlicha bo‘ladi, u shaxsning hayotiy faoliyatining turli shakllardagi ko‘rinishi va rivojlanishining turli bosqichlariga bog‘liq. 2.2. Jismoniy tarbiya va sportning shaxs shakllanishiga ta’siri. Jismonan va ma’nan yetuk inson bo‘lib yetishish g‘oyalarining shakllanishida nafaqat G‘arbda, balki Sharqda ham o‘ylashgan, masalan Zardushtilik ta’limoti va uning muqaddas kitobi “Avesto”da shaxsning jismoniy va ma’naviy rivojlanishi bo‘yicha qimmatli fikrlar talqin etilgan. Ilmiybaza.uz Jismoniy yetuk va ma’nan barqaror, komil inson bo‘lib shakllanish borasidagi fikrlarni rivojlanishida Imom Buxoriy, At Termiziy, Abu Nasr Forobiy, Ibn Sino, Abu Rayxon Beruniy, Yusuf Xos Xojib, Alisher Navoiy, Abdulla Avloniy va boshqalarning xizmatlari beqiyosdir. Jismoniy tarbiya asosida esa insonni jismoniy rivojlanish va jismoniy tayyorgarlik orqali jismoniy hamda intellektual jihatdan komil insonni kamol toptirish, uning qobiliyatlarini va harakat faolligini takomillashtirish, sog‘lom turmush tarzi ko‘nikmalarini shakllantirish, ijtimoiy moslashtirish kabilar yotadi. Demak, jismoniy tarbiyalash yuksak madaniyatga ega bo‘lgan har tomonlama yetuk hamda jismonan sog‘lom insonni shakllantirish maqsadida shaxsni tarbiyalashga, insonni jismoniy imkoniyatlarini rejalashtirishga, uning jismoniy tarbiya sohasida malaka va bilimlarini orttirishga qaratilgan jarayondir. Jisman rivojlanish inson organizmining asta-sekinlik bilan tabiiy shakllanishi – tashqi ko‘rinishini va uning xizmatining o‘zgarishi jarayonidir. Inson hayotning birinchi yetti yilligida bolalar sog‘lig‘ining asosiga zamin tayyorlanadi, hayotiy zaruriy harakat malakalari shakllanadi, takomillashadi, keyinchalik jismoniy rivojlanish uchun lozim bo‘lgan shart-sharoitlar yuzaga keladi. Russiyzabon olimlarimiz Shelovanova, Aksariynoy, Sorochek, Uvarov, Bikovlarni tadqiqotlarini natijalari shuni ko‘rsatadiki bolaning jismonan chiniqqan, chaqqon, kuchli bo‘lib o‘sishi uchun o‘z vaqtida to‘g‘ri rejalashtirilgan jismoniy tarbiya jarayoni muhim rol o‘ynaydi. Jismoniy tarbiyaning ahamiyatini noto‘g‘ri baholash bola organizmini rivojlantirishni susaytiribgina qolmay, uni aqliy rivojlanishiga ham salbiy ta’siri ko‘rsatishini jismoniy tarbiya amaliyoti isbotlab berdi. Bolaning organizimi tez rivojlana boshlaydi. Lekin organizmning himoya refleksi sust rivojlangan bo‘ladi, nisbatan kasalga tez chalinadi. Shunga ko‘ra bu yoshdagilar jismoniy tarbiyaning vazifasi – ularning sog‘ligini saqlash va mustahkamlash, chiniqtirish, har tomonlama jismoniy rivojlantirish, gavdani to‘g‘ri tutish, umumiy va shaxsiy gigienaga e’tibor beradigan qilib voyaga yetkazishdir. Ilmiybaza.uz Pedagogik jihatdan mos keladigan sharoitda jismoniy tarbiya va sport yordamida shaxsda jasurlik, matonat, jur’atlilik, xaqqoniylik, vijdonlilik, mehnatsevarlik o‘z imkoniyatlariga ishonch va boshqa xislatlar tarkib topadi. Jismoniy tarbiya umumpedagogik jarayonning bir qismi hisoblanadi. 2.3.Rivojlanish tushunchasi, odamning rivojlanishi, jismoniy va psixik rivojlantirish, ularning birligi va xususiyatlari. Har qanday jarayon o‘z natijasiga erishishga qaratilgan qonuniy va izchil harakatlar jamidan iborat bo‘ladi. Tarbiya jarayonining eng asosiy natijasi har tomonlama kamol topgan shaxsni shakllantirishdan iboratdir. Bu jarayon ikki tomonlama bo‘lib uyushtirishni va rahbarlikni ham, tarbiyalanuvchi shaxsning o‘zi aktivlik ko‘rsatishni ham talab etadi. Chunki u tarbiyaning umumiy maqsadlarini amalga oshirish dasturini ishlab chiqadi, tarbiya formalari, metodlari va usullarini asosli tarzda tanlab oladi va tadbiq etadi. Qadimda ajdodlarimiz komil inson haqida butun bir axloqiy talablar majmuasini zamonaviy tilda aytsak, sharqona axloq kodeksini ishlab chiqqanlar. Sharq tarbiyasida islom dinining roli muhimdir. “Islom dini-bu ota- bobolarimiz dini, u biz uchun ham iymon, ham axloq, ham diyonat, ham ma’rifat ekanligini unutmaylik. Ana shu ma’rifatli kishilarimiz jon - jon deb qabul qiladigan va yaxshi o‘gitlarga amal qiladilar. Mehr - oqibatli, nomusli, oriyatli bo‘lishiga izzat-ehtirom tushunchalariga rioya etishga harakat qiladilar”. Islom dini har qanday davrda ham insonlarni poklikka undagan, yaxshi xislatlarni ko‘paytirib yomon xislatlardan xalos etishga chorlagan. Pedagogika tarbiyalanuvchi shaxsini har tomonlama rivojlantirish uchun zarur bo‘lgan eng samarali shart-sharoitlarini o‘rganadi va aniqlaydi. Bu masalani hal qilish uchun avvalo “shaxs” degan umumiy tushunchaning ma’nosini va shaxsning rivojlanish qonuniyatlari, rivojlanishning ko‘rsatkichlarini shaxsning shakllanishida ayrim muhim omillar rolini bilish, individning rivojlanish jarayoni bosqichlarini aniqlash, shaxsni shakllantirishda ta’lim-tarbiyaning shaxs faolligi rolini o‘rganish kerak bo‘ladi. Ilmiybaza.uz Birinchi galda rivojlanish tushunchasining ma’nosini ochib berish lozim. Bu masalaga filosofik, psixologik, jismoniy jihatdan baho berish bilan asoslanadi. Filosofiya rivojlanishi - tabiat, jamiyat va tafakkurning xususiyati deb quyidan yuqoriga tomon bo‘lgan harakat deb, yangining tug‘ilishi va eskining yo‘q bo‘lishi yoki tubdan o‘zgarishi deb hisoblaydi. Shuning uchun pedagogikada shaxsning rivojlanish jarayoniga inson shaxsini takomillashtirishning murakkab va ziddiyatli yo‘li deb qaraladi. Murakkab bo‘lgan tushunchani tahlil qilinganda turli olimlar turli xususiyatlarni asosiy tomonlar deb ko‘rsatib kelganlar. Aql, hissiyot va irodani shaxsning uch asosiy tomoni deb ajratib ko‘rsatish eng dastlabki urinishlardan edi. Keyinchalik pedagog olimlar shaxsni o‘rganishga boshqacha yondasha boshladilar. Shaxs doim bir butun, murakkab hodisa bo‘lib unda insonning biologik xususiyatlari ham, ijtimoiy xususiyatlari ham gavdalanadi. Bir shaxsda uning hamma tomonlari, xususiyatlari ham sifatlari bir-biri bilan bog‘langan bo‘ladi. Bu bog‘lanishlar nihoyatda xilma-xil bo‘lib, turli kishilarda turlicha sodir bo‘ladi. Ba’zan ular bir- biriga zid va o‘zgaruvchandir. Psixologik rivojlanish - kishining har bir sifati, masalan irodasi, xotirasi yoki xarakter xususiyati uning qanday tilak va orzular bilan yoki boshqa sabablar bilan kirishganiga qarab mutlaqo har xil ahamiyat va qimmat kasb etadi. Xayol boyligi kishining ijodiy faoliyati uchun zarur bo‘lgan qimmatli xususiyatdir ammo, odam xayolida o‘ylab turgan narsalarini amaliy faoliyatida ro‘yobga chiqarmasa, bu xayol boyligi salbiy xususiyat bo‘lib qoladi. Musiqaga qobiliyati bo‘lgan kishi uni yaxshiroq o‘rganish uchun intilmasa va mehnat qilmasa, uning qobiliyati o‘smaydi.1 Turmushda kishi o‘zidagi ba’zi zaif tomonlarni, odatlarni kuchliroq sifatlari bilan qoplashga harakat qiladi. Biror narsani uncha tez tushunib ololmaydigan odam astoydil harakat qilib va zo‘r berib uni tushunib oladi va mehnatini to‘g‘ri tashkil etadi. Har bir kishi juda ko‘p odamlar bilan xilma-xil munosabatlarga kirishganda o‘zining turli xususiyatlarini namoyon qiladi. 1Очилова Г.О., Мусаханова Г.М. “Педагогика” Тошкент. ТДИУ, 2005 йил.36-бет Ilmiybaza.uz Shaxsning eng barqaror va ahamiyatli xislatlari uning boshqa odamlarga, mehnatga, Vatanga bo‘lgan turli munosabatlarida ifodalanadi. Bu xislatlar kishidagi ayrim psixik jarayonlarning kechish xarakterini ham ko‘p jihatdan belgilab beradi. O‘quvchi yoshlarni aqliy va jismoniy jihatdan rivojlantirish va hayot- turmushga layoqatli bo‘lib yetishishida barcha fanlar kabi jismoniy tarbiya fani, sport turlari, sayohatlar, xalq milliy o‘yinlari muhim o‘rin tutadi. Jismoniy rivojlanish - tananing barcha a’zolari sog‘lom, harakatlarni ixcham va tez bajarishini tushuniladi. Bu o‘z navbatida chaqqonlik, epchillik, kuchlilik, chidamlilik, egiluvchanlik kabi qator jismoniy sifatlardan tarkib topadi. Ular ertalabki gimnastika, jismoniy tarbiya darslari, sport mashg‘ulotlari (trenirovka), sport musobaqalariga tayyorgarlik va unda qatnashish yo‘llari bilan rivoj topadi. Jismoniy jihatdan rivojlanish, barkamol avlod bo‘lib yetishishida inson tanasidagi barcha faoliyatlar (funksiya) va ularni tarbiyalash pedagogik jihatdan muhim ahamiyatga egadir. Rivojlanish - inson organizmidagi miqdor va sifat o‘zgarishlari jarayonidir. Pedagogika fani shaxsni biologik va ijtimoiy xususiyatlari o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘lgan bir butun narsa deb hisoblaydi. Kishining yoshi, sog‘ligi, kasalligi, uning faoliyatidagina emas, balki turmush tarziga ham ta’sir qiladi. Lekin shaxsning butun qiyofasini belgilab beradigan unga o‘z jismoniy kamchiliklarini xarakteridagi salbiy xususiyatlarni yo‘qotish kuch bag‘ishlaydigan sabablar, qiziqishlar, maqsadlar, ya’ni ijodiy hayot natijalari hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Shaxs tushunchasi ijtimoiy foydali faoliyatda qatnashishga ehtiyoj sezishini va aktiv ishtirok etishini har bir kishining boshqa odamlar bilan munosabatda bo‘lishi ehtiyojini, bu munosabatning mazmuni va formalarini, shaxs bilan uning atrofidagi kishilar o‘rtasidagi munosabatlar tizimini, uning tabiatga tevarak atrofdagi dunyoga munosabatini shaxsning asosiy xususiyatlari deb ajratish mumkin. Shaxsning ko‘p sohali va har tomonlama faoliyatida turli xil odamlar bilan aloqada shaxsning hamma qiziqishlari namoyon bo‘ladi, uning odamlarga umumiy ishga, o‘z malakasiga o‘ziga bo‘lgan munosabatlari shakllanadi. Biroq shaxs ijtimoiy Ilmiybaza.uz turmush mahsuli bo‘lish bilan birga tirik organizm hamdir. Organizmning hayoti biologik qonunlarga bo‘ysunadi. Birinchi galda nerv sistemasining xossalari mavjudga keltiradigan temperament xususiyatlari tufayli insonning butun xulq- atvori alohida xarakterga ega bo‘ladi. Shaxsning tarkib topishi va xulq-atvorida ijtimoiy va biologik jihatlar munosabati nihoyatda murakkab bo‘lib, kishi taraqqiyotining turli davrlarida uning boshqa odamlar bilan bo‘lgan aloqalarining turli vaziyat va ko‘rnishlarida har xil keskinlikda namoyon bo‘ladi. Shaxsga avvalo uning ijtimoiy qiyofasiga, kishining o‘z atrofidagi odamlar hayoti bilan bog‘liq holda ifodalanadigan qiyofasiga qarab baho beriladi, kishi tevarak atrofidagi odamlar bilan xilma-xil munosabatlarga ba’zan o‘ziga bog‘liq bo‘lmagan munosabatlarga kirishib o‘zining mohiyatini namoyon qiladi. Shaxsning barcha xislatlari atrofdagi kishilar bilan munosabatida shakllanadi. Shaxs odamlar orasidan tashqarida yashay olmaydi va shakllanmaydi. Hozirgi davrda shaxsni ma’naviy jihatdan barkamol qilib tarbiyalash davlat siyosatining bosh mezoni hisoblanadi. Shaxs rivojlanishiga to‘g‘ri yondashish uchun shaxsning tabiatini, tuzilishini uning xulq-atvorini va unga ta’sir ko‘rsatish vositalarini bilish zarur. 2.4. Shaxs rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar. Tug‘ilgan inson shaxs bo‘lib shakllanishi lozim. Bu jarayon bir qancha omillar ta’sirida sodir bo‘ladi va muayyan qonunlarga bo‘ysunadi. Odatda shaxs shakllanishi uchun uchta asosiy omillar tan olinadi. Bular irsiyat, atrof-muhit va tarbiyadir. Ushbu omillarning hech biri vaziyat va sharoitlarga bog‘liq bo‘lmagan holatda mustaqil ravishda shaxs shakllanishiga ta’sir eta olmaydi. Bundan tashqari ba’zi omillar faolroq, muntazamroq ta’sir ko‘rsatadi va kishilarning ongli irodasiga bo‘ysunadi boshqalari esa boshqarilishi qiyin bo‘lgan omillardir. Ba’zi omillarning ta’siri stixiyali ravishda sodir bo‘ladi va shaxs tarbiyasi bilan shug‘ullanuvchi ayrim kishilarning irodasiga, tashkilotchilik qobiliyatlarida va boshqalarda bog‘liq bo‘lmaydi. Tarbiyaga shaxsni uning his-tuyg‘ularini xarakterini, jismoniy rivojini, xulq- Ilmiybaza.uz atvorini muayyan yo‘nalishda shakllantirish maqsadida kishilar bir-biriga ta’sir ko‘rsatadigan ijtimoiy hodisa deb qarash lozim. Pedagogika sohasining yetuk olimlari ijtimoiy omilning hal qiluvchi ahamiyatiga ega ekanligini himoya qiladilar, shaxs yaxshi yoki yomon bo‘lib tug‘ilmaydi. Balki, tarbiyaning ta’siri ostida yaxshi yoki yomon bo‘lib o‘sadi deb isbotlaydilar. Xo‘sh shaxs tarbiyasi uchun ta’sir etuvchi omillar qaysilaridan iborat? Bu asosan uchta omilni tashkil etadi. Biologik omil, atrof - muhit va tarbiyadagi omillardan iboratdir. Biologik omil. Bu omilning ta’sirini avvalo shuning uchun e’tiborsiz qoldirib bo‘lmaydiki, shaxs tirik organizmdir, uning hayoti biologiyaning umumiy qonunlariga ham, yoshlar anatomiyasi va fiziologiyasining maxsus qonunlariga ham bo‘ysunadi. Hayotning muayyan davrlarida shaxsning ayrim organlari va butun bir organlar sistemasining tuzilishida va funksiyalarida o‘zgarishlar yuz beradi. Shaxsning sog‘liq holati va bu holat ko‘p yoki oz muddat buzilib turishi biologik omilga taalluqli. Shaxs hayotida nerv faoliyatining individual va tipologik xususiyatlari, yosh va jinsiy jihatdan bo‘lgan tafovutlar katta rol o‘ynaydi, ular oldida irsiy emas, balki tug‘ma xususiyat va tafovutlardir. Organizmning biologik yetilishi qonunlarga asoslanadi. Bu qonun muhitning ba’zi bir tarbiyaviy ta’sirlariga turli darajada bo‘ysungan holda amal qilishi kerak. Lekin shaxs organizmining biologik hayoti uning psixik rivojlanishini bevosita belgilab bermaydi va shu bilan birga, unga nisbatan mutlaqo betaraf va befarq hodisa bo‘lib ham qolmaydi. Biologiyaning asosiy tushunchasi bo‘lgan irsiyatning roli olimlar tomonidan jiddiy muhokama qilinib kelinmoqda. Ilmiy izlanishlar shuni ko‘rsatmoqdaki, ota-ona organizmining uzoq muddat bir xil sharoitda yashash natijasida mustahkam o‘rnashib qolgan xossalari irsiyat yo‘li bilan o‘tadi. Abu Ali Ibn Sino oila tarbiyasida ota-onaning o‘rniga alohida to‘xtalib quyidagi fikrni ilgari suradi: “Bola tug‘ilgach, avvalo, ota-onaga yaxshi nom qo‘yishi, so‘ngra esa uni yaxshilab tarbiya qilishi kerak. Agar oilada tarbiyaning yaxshi usullaridan foydalanilsa, oila baxtli bo‘ladi”. Bola shaxsining rivojlanishiga naslning ta’siri deganda ota-onalarga o‘xshashlikni ifodalovchi biologik belgilarni takrorlanishini tushunmoq kerak. Har bir bola ota-onasidan ba’zi bir biologik belgilarga ega bo‘lgan holda dunyoga keladi; Ilmiybaza.uz ya’ni: tananing tuzilishi, sochining, ko‘zining, terisining rangi, bo‘yi-basti, qaddi- qomati, nerv tizimining xususiyatlari. XVI asrda vujudga kelgan preformizm oqimi namoyondalarining fikricha, odam bolasi ona pushtidaligidayoq bo‘lajak shaxsga xos barcha xususiyatlarga ega bo‘ladi, rivojlanish ana shu xususiyatlarning miqdoriy ko‘payib borishidan iboratdir. Amerikalik pedagog va psixolog E.Torndaykning fikricha, shaxsning barcha xususiyatlari, shu jumladan ong va aqliy qobiliyat ham nasldan-naslga o‘tadi, go‘yo odamning boshqa a’zolari kabi qobiliyat ham tabiatdan berilgandir. Ma’lum bir oilalardagi qobilyatlarning nasldan-naslga o‘tishi haqida gapirganda ko‘pincha, tegishli qobiliyatlarning rivojlanishi uchun qulay imkoniyat yaratayotgan oilaviy sharoitni hisobga olmaydilar. Insonning rivojlanishi irsiy dasturlari determinirlangan (ma’lum bir sababga asoslangan) va o‘zgaruvchan qismlarni o‘z ichiga oladi, ular insonni inson ekanligini bildiruvchi umumiylik, hamda ularni bir-biriga o‘xshamaydigan o‘ziga xoslikni belgilaydi. Irsiy xususiyatlarga asab tizimi xususiyatlari ham kiradi. Ota-onalarning nerv faoliyatidagi kamchiliklari, shu jumladan, patologik kamchiliklar - ular psixik asab buzilishlari va kasalliklarni (masalan, shizefreniya) keltirib chiqaradi va avloddan- avlodga o‘tadi. Qon kasalliklari (gemofiliya), qand diabeti, ba’zi endokrinik kasalliklar (bo‘y gipofizining buzilishi) ham irsiy xarakterga ega. Avlodga alkogolizm va ota-onalarning narkomanligi ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Insonning rivojlanish qonuniyatlarini tadqiq qilishning pedagogik aspekti uch asosiy muammoni o‘rganishni talab etadi, bu - intellektual, maxsus, va axloqiy xususiyatlarning irsiy o‘tishi. Taniqli genetik akademik N.P.Dubinin normal miya uchun genetik bog‘lanish yo‘q, deb hisoblaydi va intellekt ota-onadan farzandga o‘tadi, degan keng tarqalgan fikr ilmiy-tadqiqot natijalariga muvofiq kelmaydi (ya’ni bu fikr noto‘g‘ri). Maxsus sifatlarning irsiy o‘tishi. Fiziologiya va psixologiya fanining ko‘rsatishicha inson bolasi tayyor qobiliyat bilan emas, balki biror bir qobiliyatni rivojlanishiga ta’sir etadigan imkoniyatlar, ya’ni shaxs xususiyatini ifodalaydigan Ilmiybaza.uz layoqat bilan tug‘iladi. Tug‘ma layoqat go‘yo mudroq holda bo‘lib, uni rivojlanishi uchun qulay muhit kerak. Agar bola o‘z layoqatiga mos sharoitda o‘sib zarur faoliyat bilan shug‘ullansa layoqat erta ko‘rinib rivojlanishi, aksincha bunday bo‘lmasa yo‘q bo‘lib ketishi mumkin. Ma’lum bir faoliyat turiga bo‘lgan layoqat maxsus deb ataladi. Maxsus layoqatga ega bolalar (layoqat - bu qobiliyatni rivojlantirish imkoniyati) tanlagan faoliyatda jadal sur’atlarda yuqori natijalarga erishadilar. Maxsus layoqat deb musiqa, ijod, sport, tilga va boshqalarga bo‘lgan layoqat tushuniladi. Psixik - aqliy sifatlarning irsiy o‘tishi o‘ta muhim. Uzoq vaqt davomida shaxsning psixik xususiyatlari irsiy o‘tmaydi balki organizmning tashqi muhit bilan o‘zaro ta’siri jarayonida paydo bo‘ladi, degan fikr bo‘lgan. Farzandlar o‘z ota-onalarining axloqiy sifatlarini olmaydilar (insonning genetik dasturlarida ijtimoiy xulq-atvor haqida ma’lumotlar yo‘q). Qadimda yangi tug‘ilgan chaqaloqning qalbi toza qog‘oz, unga hayot o‘z chizgilarini chizadi, deb hisoblashgan. Insonning kim bo‘lib voyaga yetishi to‘liq uni o‘rab turgan muhit va tarbiyaga bog‘liq. Demak, boladagi irsiy belgilarni o‘sishi, muhitga va yashash sharoitidagi tarbiyaga bog‘liq. Masalan: Navoiy onasidan shoir, Ulug‘bek astranom, Ibn Sino tabib bo‘lib tug‘ilmagan. Ulardagi bu qobiliyatlarni rivojlanishiga iste’dodga aylanishiga ijtimoiy muhit, ta’lim va tarbiya sabab bo‘lgan. Muhit. Biologiya fani muhitni organizm yashaydigan joy deb, muhitning ta’siri esa organizm bilan bog‘liq muhit o‘rtasidagi assimliatsiya va dissimiliatsiya yoki moddalar almashish qonuni asosida amalga oshadi, deb tushuntiradi. Bu qonunga binoan organizm yashab turgan muhit bir butun narsadir. Tabiiy muhit yorug‘lik, issiqlik, ovqat, havo kabi komponentlari shaxsning organizm sifatida rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega. Ammo shaxsning shaxs sifatida shakllanishi uchun bu mutlaqo yetarli emas. Shaxsning yashab turgan muhitida odamlar, birinchi navbatda tarbiyalanuvchiga yaqin kishilar, ya’ni oz sonli oila a’zolarigina emas, balki unga uzoqroq bo‘lgan kishilar uning qo‘ni-qo‘shnilari, mahallasi, tarbiyalanuvchilar bog‘chasidagi o‘rtoqlari, so‘ngra esa u birga Ilmiybaza.uz o‘qiydigan o‘ynaydigan, birga ishlaydigan, turli aloqada bo‘ladigan o‘rtoqlari hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Hozirda tarbiyalanuvchilar ommaviy axborot vositalari orqali o‘zlariga notanish avlod - ajdodlarning jonli obrazlariga duch keladilar. Bu obrazlar yosh avlodning fikr va hislariga uning voqea-hodisalariga beradigan baholariga va intilishlariga ta’sir ko‘rsatadi. Bunday ta’sir ijobiy yoki salbiy o‘tadigan birdan - bir yo‘l shaxsning tevarak - atrofidagi odamlar bilan munosabatda bo‘lishidir, shaxs munosabatda bo‘lgan kishilar uning muhitidir. Shaxs bilan jamiyat o‘rtasidagi o‘ziga xos modda almashish tipi bo‘lgan aloqa orqaligina shaxs o‘tmish - avlodlarining qimmatli tajribasini o‘zlashtira olishi eng yaxshi katta kishilardan namuna ola bilishi mumkin. Faqat munosabatda tarbiyalanuvchilarning tarbiyachilari - kattalarga emas, balki tarbiyalanuvchilarning o‘zlari ham faol qatnashadigan mana shu aloqadagina, faqat ana shu ikki yoqlama jarayondagina shaxs xilma - xil bilim oladi juda ko‘p malakalarni va ish usullarini egallaydi, o‘zining sezgi organlari orqali idrok qilgan narsalarini anglab olishga tashqi dunyodagi voqea va hodisalarga turli xil his - tuyg‘ular fikr va tasavvurlar bilan javob berishga o‘rganadi. Odamlar bilan munosabatda u nima yaxshiyu nima yomonligini nimani qilish va qilmaslikni bilib oladi, u muayyan maqsad ko‘zlab aqlga muvofiq tutishni hamda insonlarga va ularning fe’l-atvorlariga tanqidiy baho berishni o‘rganadi. Odamlar bilan bo‘lgan munosabatlarida shaxs yaxshi fazilatlari bilan boshqa shaxslar o‘rtasida ajralib tura boshlaydi, o‘zi yashab turgan jamiyatda qabul etilgan axloq me’yorlarini boshqalarga va o‘ziga nisbatan qo‘llab, ularni o‘z ishida mezon qilib ola boshlaydi. Demak, birinchidan, muhit shaxsni rivojlantiruvchi omil sifatida tarixan o‘zgaruvchi ijtimoiy hodisadir, chunki muhit, hatto shaxs dunyoga kelgan dastlabki kunlardanoq uning hayoti o‘tadigan eng tor muhit ham, ya’ni shaxsning oilasi ham jamiyatning bir uyasi, hujayrasidir. Tarixiy taraqqiyotning har bir davrda yangi kishini tarbiyalashning maqsadlari va vositalari o‘zgaradi, axloq me’yorlari, madaniyat boyliklari, katta yoshdagi odamlarning did va qiziqishlari, fikr yuritish usullari o‘zgaradi. Ilmiybaza.uz Ikkinchidan, tarbiyalanuvchi o‘z faolligi tufayli, moddiy, tabiiy va ayniqsa ijtimoiy muhit bilan o‘zaro aloqaga kiradi. Faqat ana shu sharoitdagina muhit o‘sib kelayotgan shaxsni rivojlantiruvchi omil bo‘lib qoladi. Inson tarbiyasida muhit muhimmi yoki tarbiya degan savolni qo‘yish mantiqan to‘g‘ri bo‘lmaydi. Bu narsa g‘ayriqonuniydir. Ammo muhit shaxsga ma’lum darajada tarbiyalovchi ta’sir ko‘rsatgan taqdirdagina rivojlantiruvchi omil bo‘la oladi. Bu ta’sir stixiyali, tartibsiz ko‘rinishda bo‘lishi mumkin, bunday holda shaxsning rivojlanishi ham muayyan maqsadga qaratilmagan bo‘ladi, natijada shaxsda jamiyat uchun ham, shaxsning o‘zi uchun ham zararli bo‘lgan shaxsiy fazilatlar vujudga keladi. Tarbiyalanuvchining o‘z atrofidagi moddiy va ijtimoiy muhit bilan aloqada bo‘lishi, uni rivojlantiruvchi asosiy sabab ekanini tushunish munozarali bir masalani, shaxsning psixik taraqqiyotida eng muhim narsa biologik omilmi yoki ijtimoiy omilmi degan masalani hal qilish imkoniyatini beradi. Shaxs hayotda va kattalar bilan munosabatda o‘z individualligini tashkil etgan jismoniy va psixik sifatlarining butun majmui bilan harakat qiladi. Shunday qilib biologik va ijtimoiy omilni biri-biriga qarama-qarshi qo‘ymaydi. Pedagogikada tarbiyalanuvchining rivojlanishini uning faoliyati va shu faoliyat tufayli yuz beradigan, shaxsning tevarak-atrofdagi voqelikka bo‘lgan munosabatlarida, bilish jarayonlari va xarakter xususiyatlarini rivojida hosil bo‘ladigan sifat o‘zgarishlardan iborat murakkab jarayon deb hisoblaydi. Faoliyatsiz rivojlanish bo‘lmaydi. Shaxsdagi rivojlanish mohiyati avvalo shundan iboratki, uning faoliyati o‘zgarib va takomillashib boradi, faoliyat turlari (o‘yin, o‘qish, mehnat va boshqalar) ko‘payadi, har xil faoliyat turlarining o‘zaro nisbati, ularning natijalari o‘zgaradi va shu o‘zgarishlar jarayonida shaxsning rivojlanishi yuqoriroq darajaga ko‘tariladi. Shunday qilib, bilish jarayonlarida ham tarbiyalanuvchining dunyoga bo‘lgan munosabatida ham, uning turli faoliyatida ham murakkab sifat o‘zgarishlari sodir bo‘ladiki, bu shaxs rivojlanishining mohiyatini tashkil etadi. Faoliyatning har xil turlarida shaxsning individual xususiyatlari shakllanadi. Bu xususiyatlar faoliyatning maqsadlarida, faoliyatga undagan sabablarda kishi o‘z oldiga qo‘ygan maqsadni amalga oshirish uchun foydalanadigan yo‘l, usul va Ilmiybaza.uz vositalarni va uning o‘z ishiga, o‘z faoliyatiga, o‘zi va boshqalarning yutuq va muvaffaqiyatsizliklariga qanday qarashida namoyon bo‘ladi. Kishi o‘z oldiga qo‘ygan maqsadga erishishda foydalanadigan vositalarga qarab ham shaxsga baho berishi mumkin. Bunda odam o‘zidagi bilimini, o‘zi yaxshi bilib olgan ish usullari, malaka va ko‘nikmalarni qo‘llaydi, qobiliyatlar ham shaxsning imkoniyatlaridandir. Kishining imkoniyatlari aksariyat hollarda o‘zi o‘ylaganidan ko‘ra, ancha ko‘p yoki oz bo‘ladi. Talabchanlik darajasi ochiq ifodalangan sabab vaziyatning murakkabligi va masalani hal qilish yo‘lini topish zarurligi unda bo‘lgan yashirin imkoniyatlarini oshirib ko‘rsatadi. Shaxsning o‘zi yutuq va kamchiliklariga munosabati, beradigan bahosi bu boradagi ruhiy kechinmalari ham uning onglilik darajasini ko‘rsatadi. O‘z yutuqlariga takabburlik yoki kamtarlik bilan baho berish, muvaffaqiyatsizlikka uchraganda umidsizlanish yoki masalani hal etish yo‘lini topishi uchun yana ham ko‘proq sabr, matonat bilan harakat qilish bu turli xil ruhiy kechinmalarning hammasi kishining o‘ziga va boshqalarga bo‘lgan talabchanligini, o‘ziga-o‘zi baho berishini va bu bahoning qanchalik asosli ekanini har xil tarzda yaqqol namoyon etadi. Shunday qilib, shaxsning eng muhim xususiyati uning tevarak-atrofidagi dunyoga bo‘lgan munosabatlari tizimidir. Kishi qancha ko‘p bilsa har - xil odamlar bilan aloqada bo‘lib turli xil ishlarda bo‘lsa, shaxs sifatida unda o‘z mamlakatining fuqarosi, yangi jamiyatning faol bunyodkoriga xos eng yaxshi xislatlar shuncha yorqinroq ifodalangan bo‘ladi. Shaxs shakllanishi uchun zarur bo‘lgan omillardan yana biri bu tarbiyadir. Tarbiya bu aniq maqsadga yo‘naltirilgan, muayyan vazifalar belgilangan, shuningdek, shaxsga ta’sir o‘tkazishning aniq yo‘l, vositalari ko‘rsatilgan va maqsadga muvofiq tashkil etilgan jarayondir. Tarbiyaning asosiy vazifasi yosh avlodni xalqning hayotini yaxshilashga, Vatanining gullab-yashnashiga sarflashni biladigan, istaydigan a’zolari qilib tayyorlashdir. Tarbiya shaxsning rivojlanishini ta’minlashi uchun shaxsdagi rivojlanish Ilmiybaza.uz mohiyatini tushunish, uning bilish va aloqa boshlash faoliyatining o‘zgarish sabablarini aniqlashi zarur. Tarbiyachi shaxsni rivojlantiruvchi eng muhim omilni ham bilishi, tizimli ta’sir ko‘rsatayotgan omillarni bartaraf etishi, shaxsda dunyoqarashni shakllantirish, uning o‘sishi va rivojlanishining muayyan yosh bosqichlariga oid tarbiya qonunlarini aniqlashi kerak. Tarbiyaning shaxsni rivojlantirishdagi roli to‘g‘risida turli xil nuqtai nazarlar bo‘lganligi pedagogika fanining taraqqiyoti tarixidan ma’lumdir. Pedagogika tarbiya omiliga aktiv rol ajratadi va shaxsning jismoniy, aqliy, axloqiy va estetik rivojlanishiga to‘g‘ri tashkil etilgan tarbiyagina yordam beradi. Shu bilan birga tarbiyaga ikki yoqlama jarayon deb qaraladi, unda faqat katta yoshdagilar emas, balki kattalar tajribasini o‘zlashtiruvchi shaxslar ham faol rol o‘ynaydilar. Tarbiyaviy ishda shaxsning kuchi va qobiliyatlarini hisobga olmaslik kabi jiddiy kamchilik ham uchrab turadi. Har bir shaxsning o‘z ehtiyoj va qiziqishlari bor. U aqlli tarbiyachining izidan borishi yoki belgilangan yo‘nalishda faol harakat qilishi, ba’zan esa tarbiyachiga e’tiroz bildirishi, kattalar bilan turli xil aloqada bo‘lishi yoki boshqalarga qo‘shilmay, passiv holda yurishi mumkin. Tarbiyalanuvchi o‘z rivojlanishining ob’ekti va sub’ekti sifatida harakat qilganda bu jarayon eng muvaffaqiyatli boradi. Shu bilan birga shaxsning faolligi, tashabbuskorligi, mustaqilligi ancha oshadi va uning o‘zini o‘zi tarbiyalashida namoyon bo‘ladi. Pedagogika fanining asoschisi Ya. A. Komenskiy: “Har bir hunarmand buyumni yasashga yaroqli materialning xossalarini o‘rgangani singari, o‘z oldiga insonning barkamol qilib tarbiyalash vazifasi turgan pedagog ham shogirdining qanday xislatlarga ega ekanligini bilishi kerak” - degan edi. Albatta pedagog qaysi fandan dars bersa o‘sha fanni to‘g‘ri o‘zlashtirishlariga yordam beradigan uslublarni yaxshi bilishlari lozim. Ammo shaxsning ehtiyojlari, qobiliyatlari qiziqishlari va ularning chin ko‘ngildan xohlab chidam va matonat bilan o‘qishga tayyormi - yo‘qmi ekanligini hisobga olinmasa, o‘qish qoniqarli natija bermaydi, pedagogning mehnati og‘ir kechadi. Shaxsning fikrlash qobiliyati va xarakter xususiyatlarini nazarda tutgan holda olib borilgan ta’lim shaxsni bilim olishga rag‘batlantiradi, Ilmiybaza.uz o‘qishning muvaffaqiyatini ta’minlaydi, pedagog va o‘quvchilar faoliyatini zavqli ijodiy ishga aylantiradi. Mavzu yuzasidan tayanch iboralar Irsiyat, muhit, tarbiya, rivojlanish, individ, individual, davr, omil, shaxs, aqliy rivojlanish, jismoniy rivojlanish, axloqiy rivojlanish, davrlashtirish. Nazorat uchun savollar 1. Jismoniy tarbiya va sportning shaxs shakillanishiga qanday ta’siri bor ? 2. Shaxs shakllanishida jismoniy tarbiya va sportning ahamiyati qanday ? 3. Shaxs shakllanishida jismoniy tarbiyaning vazifasi qanday ? 4. Rivojlanish deganda nima tushunasiz ? 5. Jismoniy va psixik rivojlantirish, ularning birligi va xususiyatlari ?