Ilmiybaza.uz
SHAXS SHAKLLANISHIDA JISMONIY TARBIYA VA SPORTNING
AHAMIYATI
Reja:
1. Shaxsni shakllantirish jarayonida sport pedagogikasining ahamiyati.
2. Jismoniy tarbiya va sportning shaxs shakllanishiga ta’siri.
3.Rivojlanish tushunchasi, odamning rivojlanishi, jismoniy va psixik
rivojlantirish, ularning birligi va xususiyatlari.
4. Shaxs rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar.
Rivojlanish iborasi eng avvalo inson tanasi (gavda) a’zolarining ilk holati va uning
o‘sish (rivojlanishi) darajasi bilan bog‘liqdir. Bu asosan biologik, fiziologik,
biokimyoviy, psixologik, jismoniy tarbiya kabi keng qamrovli tabiiy va maxsus
jarayonlarning hosilasidir.
Rivojlanish - inson organizmidagi miqdor va sifat o‘zgarishlari jarayonidir.
Rivojlanish natijasi - insonni biologik tur va ijtimoiy mavjudot sifatida voyaga
yetishi. Insondagi biologik tur jismoniy rivojlanish bilan tavsiflanadi, morfologik,
bioximik, fiziologik o‘zgarishlarni o‘z ichiga oladi.
Ijtimoiy rivojlanish esa, psixologik, ma’naviy, aqliy rivojlanishda ko‘rinadi. Agar
inson, uni ongli, mustaqil faoliyatga layoqatli deb atashga imkon beruvchi darajada
rivojlasa, uni shaxs deb ataydilar. Inson shaxs bo‘lib tug‘ilmaydi, balki rivojlanish
jarayonida shaxs bo‘lib yetishadi. Shaxs tushunchasi - bu insonning ijtimoiy
tavsifnomasi, u ijtimoiy munosabatlar, boshqa odamlar bilan muloqot qilish ta’sirida
shakllangan xususiyatlarini ko‘rsatadi. Shaxs sifatida inson ijtimoiy tizimda
maqsadga yo‘naltirilgan va puxta o‘ylab chiqilgan tarbiya yordamida shakllanadi.
Ilmiybaza.uz
Shaxs, bir tomondan - ijtimoiy tajribani o‘zlashtirishi orqali, ikkinchi tomondan, -
jamiyatga moddiy va ma’naviy boyliklarni berishi orqali aniqlanadi.
Shaxs bo‘lish uchun, inson faoliyatda va amalda tabiat in’om etgan va hayot hamda
tarbiya orqali shakllangan o‘z ichki xususiyatlarini ko‘rsata olishi lozim.
Insonning rivojlanishi - o‘ta murakkab, uzoq davom etuvchi va ziddiyatli jarayon.
Bizning organizmimizda butun hayotimiz davomida o‘zgarishlar bo‘lib turadi, lekin
asosan insonning jismoniy va ichki dunyosi bolalik va o‘smirlik chog‘larida faol
o‘zgaradi. Rivojlanish miqdoriy o‘zgarishlarning oddiy yigindisi va pastdan
yuqoriga bo‘lgan to‘g‘ri chiziqli harakat emas. Bu jarayonning e’tiborli tomoni -
shaxsning jismoniy, psixik va ma’naviy tomonlarini miqdoriy o‘zgarishlarga o‘tishi.
Insonning rivojlanishi tabiiy boshqarib bo‘lmaydigan jarayondir, rivojlanish hayot
shart-sharoitlariga bog‘liq emas. Hayotga juda sekin ko‘nikadigan hayvonlardan
farqli ravishda inson yashash uchun kerakli vositalarni o‘z mehnati bilan yaratadi.
“Individ” nima? Bola ma’lum yoshga qadar “individ” sanaladi. Individ
(lotincha “individium” so‘zidan olingan bo‘lib, “bo‘linmas”, “alohida shaxs”,
“yagona” ma’nolarini anglatadi) xatti-harakatlarini shartli refleks yordamidagina
tashkil eta oluvchi biologik mavjudotdir.
Individuallik esa shaxsning o‘ziga xos xususiyatlari bo‘lib, uning namoyon
bo‘lishi tarbiya jarayonini amalga oshirishda bola shaxsini puxta o‘rganish, uning
yashash sharoitlaridan yetarli darajada xabardor bo‘lish va ularning hisobga
olinishini taqozo etadi. Individual yondashuv o‘quvchilarning aqliy qobiliyatlari,
bilishga bo‘lgan qiziqish hamda iste’dodini namoyon etishda muhim ahamiyatga
ega. Bola harakatlari ongli, ijtimoiy munosabatlar jarayonidagi ishtiroki natijasida
shakllana boradi.
Kadrlar tayyorlash milliy modelida shaxs kadrlar tayyorlash tizimining bosh
sub’ekti va ob’ekti, ta’lim quyidagi xizmatlarining iste’molchisi va ularni amalga
oshiruvchi sifatida ta’riflanadi. Kadrlar tayyorlash quyidagi davlat siyosati insonni
intellektual va ma’naviy-axlohiy jihatdan tarbiyalash, uning har tomonlama
rivojlangan shaxs sifatida namoyon bo‘lishiga erishishni nazarda tutadi. Mazkur
ijtimoiy talabning amalga oshirilishi har bir fuqaroning bilim olish, ijodiy
Ilmiybaza.uz
qobiliyatini namoyon etish, intellektual jihatdan rivojlanishi hamda muayyan kasb
yo‘nalishi bo‘yicha mehnat qilish huquqini kafolatlaydi.
O‘quvchi yoshlarni aqliy va jismoniy jihatdan rivojlantirish va hayot-
turmushga layoqatli bo‘lib yetishishida barcha fanlar kabi jismoniy tarbiya fani,
sport turlari, sayohatlar, xalq milliy o‘yinlari muhim o‘rin tutadi.
Jismoniy rivojlanish deganda tananing barcha a’zolari sog‘lom, harakatlarni
ixcham va tez bajarishini tushuniladi. Bu o‘z navbatida chaqqonlik, epchillik,
kuchlilik, chidamlilik, egiluvchanlik kabi qator jismoniy sifatlardan tarkib topadi.
Ular ertalabki gimnastika, jismoniy tarbiya darslari, sport mashg‘ulotlari
(trenirovka), sport musobaqalariga tayyorgarlik va unda qatnashish yo‘llari bilan
rivoj topadi.
Jismoniy jihatdan rivojlanish, barkamol avlod bo‘lib yetishishida inson
tanasidagi barcha faoliyatlar (funksiya) va ularni tarbiyalash pedagogik jihatdan
muhim ahamiyatga egadir. Jismoniy rivojlanishning shiddatli (keskin) davri,
maktabgacha yoshdagi va kichik maktab yoshidagi davrga to‘g‘ri keladi va butun
maktab yoshi davri davomida davom etadi.
Amaliyotda jismoniy rivojlanganlik ko‘rsatkichlari degan iboraga duch
kelamiz.
Bu
inson
badanining
a’zolarini
bichimi
o‘lchami
bo‘lib,
shug‘ullanuvchilarni yoki individning jismoniy rivojlanishi haqidagi antropometrik
ma’lumotlar tarzida ro‘yxatga olinadi.
Jisman rivojlanishning yo‘nalishi, xarakteri, darajasi, shuningdek, inson
o‘zida kamol toptiradigan fazilatlari va qobiliyatlari turmush sharoiti va tarbiyaga
ko‘p jihatdan bog‘liqdir. Jisman rivojlanish qonunlarini egallash, ulardan o‘z jismi
tarbiyasi maqsadlarida foydalanish – jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyotining
muhim vazifasidir. Jamiyatdagi ijtimoiy sharoit jismoniy rivojlanishini hal qiluvchi
omilidir. Omillar orasida mehnat bilan tarbiya jarayonining roli, ayniqsa jismoniy
tarbiyaning roli muhimdir. Jisman rivojlanishga erishish uchun “jismoniy tarbiya”
deb atalmish maxsus yo‘naltirilgan va tashkil qilingan faoliyatdan foydalana
boshlandi.
Ilmiybaza.uz
Jismoniy tarbiya – pedagogik jarayon bo‘lib, inson organizmini morfologik
va funksional jihatdan takomillashtirishga, uning hayoti uchun muhim bo‘lgan
asosiy harakat malakasini, mahoratini, ular bilan bog‘liq bo‘lgan bilimlarni
shakllantirish va yaxshilashga qaratilgan.
Pestalotsi bolalarning “vujudini tarbiyalash”ni astoydil yoqlab chiqqan. P.F.
Lesgaft jismoniy bilim berishni, jismoniy tarbiyaning kengaytirilgan ma’nosi deb
tushuntirgan. Lekin Lesgaftning jismoniy tarbiya haqidagi ta’limotning asosiy
g‘oyasi tom ma’nodagi jismoniy ta’lim g‘oyasi edi.
P.F. Lesgaft jismoniy tarbiya jarayonida bolalar ayrim harakatlarni ajratib
olishlari va ularni o‘zaro taqqoslashni, ularni ongli ravishda boshqarishni va
to‘siqlarga moslashtirishni, bu to‘siqlarni iloji boricha chaqqonlik va qat’iyat bilan
o‘tishni (yengishni), boshqacha qilib aytganda, iloji boricha kamroq vaqt mobaynida
oz mehnat sarflangan holda, ongli ravishda eng ko‘p jismoniy ish qilishni, yohud
ko‘rkam va g‘ayrat bilan harakat qilishni o‘rganishlari kerak, deb hisoblardi. Bu
yerda gap, bir tomondan, to‘g‘ri harakat ko‘nikmalarini hosil qilish haqida, ikkinchi
tomondan,
harakatlarni
bajarishga
ongli
munosabatda
bo‘lish
negizida
ko‘nikmalardan turli hayotiy vaziyatning turli tasavvur hamda mahoratni qaror
toptirish haqidagi bormoqda.
Jismoniy tarbiya jarayonida hamisha ham tarbiyaviy, ham ta’limiy
elementlarning mavjudligi uni bir butun pedagogik jarayon deb qarashga olib keladi.
Qayd qilingan elementlar qo‘yilgan vazifaga qarab, har biri alohida ko‘rinishda
namoyon bo‘ladi.
Jismoniy tarbiya – abadiy kategoriyadir, shu ma’nodaki tarbiyaning bu
yo‘nalishi jamiyat paydo bo‘lgandan beri mavjud bo‘lib, bunday tuzum ham ijtimoiy
ishlab chiqarishning va inson hayotining zaruriy shartlaridan biri sifatida davom
etaveradi (A.D. Novikov, 1959 yil).
Jismoniy tarbiyaning ijtimoiy hodisa sifatida o‘ziga xos xususiyati shundan
iboratki, bu asosan jamiyatda inson jismoniy qobiliyatlarini rivojlantiruvchi vosita
sifatida xizmat qila olishligi va ayni paytda uning ma’naviy kamolotiga ham kuchli
ta’sir ko‘rsata olishligidadir. Mazkur xususiyat jismoniy tarbiyaning barchaga
Ilmiybaza.uz
barobar umumiy qo‘llaydigan xususiy belgisidir. Lekin jamiyatning real hayotida
konkret tarixiy sharoitlardan tashqarida bo‘lgan jismoniy tarbiya umuman yo‘q. Har
bir ijtimoiy - iqtisodiy formatsiyada jismoniy tarbiyani amalga oshirishning konkret
tarixiy tipi rivoj topadi.
Jismoniy
tarbiyada
sport
tayyorgarligi,
organizmning
funksional
imkoniyatlarini takomillashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan, yuqori sport natijasi
kishilarning jismoniy tayyorgarligini baholash kriteriyasiga aylanadi va jismoniy
tarbiyaga mo‘ljal sifatida juda keng ko‘lamda qo‘llaniladi.
Tadqiqotchilar insonning rivojlanishini o‘rganib chiqib, bir tomondan -
rivojlanish jarayoni va uning natijalari o‘rtasidagi qonuniy aloqalar, ikkinchi
tomondan - ularga ta’sir etuvchi sabablarni ifodalovchi qator muhim bog‘liqliklarni
aniqladilar. Rivojlanish omillarini tahlil qilish antik (antichnie) olimlardan
boshlangan. Pedagogika va psixologiyada maktab o‘quvchilarining rivojlanishini
o‘rganishda P.P.Blonskiy, S.L.Rubinshteyn, L.S.Vigotskiy, G.S.Kostyuk sezilarli
natijalarga erishganlar. Uzoq davom etgan tadqiqotlar umumiy qonuniyatni insonni
rivojlanishi ichki va tashqi shart-sharoitlarga bog‘liqligini ochib beradi. Ichki
sharoitlarga organizmning fiziologik va psixik xossalari kiradi. Tashqi sharoitlar -
bu inson yashayotgan va rivojlanayotgan muhit. Tashqi muhitning o‘zaro ta’siri
jarayonida insonning ichki dunyosi o‘zgaradi, yangi o‘zaro munosabatlar
shakllanadi, bu esa o‘z navbatida o‘zgarishlarga olib keladi va bu benihoya davom
etaveradi. Tashqi va ichki, ob’ektiv va sub’ektiv munosabat turlicha bo‘ladi, u
shaxsning hayotiy faoliyatining turli shakllardagi ko‘rinishi va rivojlanishining turli
bosqichlariga bog‘liq.
2.2. Jismoniy tarbiya va sportning shaxs shakllanishiga ta’siri.
Jismonan va ma’nan yetuk inson bo‘lib yetishish g‘oyalarining shakllanishida
nafaqat G‘arbda, balki Sharqda ham o‘ylashgan, masalan Zardushtilik ta’limoti va
uning muqaddas kitobi “Avesto”da shaxsning jismoniy va ma’naviy rivojlanishi
bo‘yicha qimmatli fikrlar talqin etilgan.
Ilmiybaza.uz
Jismoniy yetuk va ma’nan barqaror, komil inson bo‘lib shakllanish borasidagi
fikrlarni rivojlanishida Imom Buxoriy, At Termiziy, Abu Nasr Forobiy, Ibn Sino,
Abu Rayxon Beruniy, Yusuf Xos Xojib, Alisher Navoiy, Abdulla Avloniy va
boshqalarning xizmatlari beqiyosdir.
Jismoniy tarbiya asosida esa insonni jismoniy rivojlanish va jismoniy
tayyorgarlik orqali jismoniy hamda intellektual jihatdan komil insonni kamol
toptirish, uning qobiliyatlarini va harakat faolligini takomillashtirish, sog‘lom
turmush tarzi ko‘nikmalarini shakllantirish, ijtimoiy moslashtirish kabilar yotadi.
Demak, jismoniy tarbiyalash yuksak madaniyatga ega bo‘lgan har tomonlama yetuk
hamda jismonan sog‘lom insonni shakllantirish maqsadida shaxsni tarbiyalashga,
insonni jismoniy imkoniyatlarini rejalashtirishga, uning jismoniy tarbiya sohasida
malaka va bilimlarini orttirishga qaratilgan jarayondir. Jisman rivojlanish inson
organizmining asta-sekinlik bilan tabiiy shakllanishi – tashqi ko‘rinishini va uning
xizmatining o‘zgarishi jarayonidir.
Inson hayotning birinchi yetti yilligida bolalar sog‘lig‘ining asosiga zamin
tayyorlanadi, hayotiy zaruriy harakat malakalari shakllanadi, takomillashadi,
keyinchalik jismoniy rivojlanish uchun lozim bo‘lgan shart-sharoitlar yuzaga keladi.
Russiyzabon olimlarimiz Shelovanova, Aksariynoy, Sorochek, Uvarov,
Bikovlarni tadqiqotlarini natijalari shuni ko‘rsatadiki bolaning jismonan chiniqqan,
chaqqon, kuchli bo‘lib o‘sishi uchun o‘z vaqtida to‘g‘ri rejalashtirilgan jismoniy
tarbiya jarayoni muhim rol o‘ynaydi. Jismoniy tarbiyaning ahamiyatini noto‘g‘ri
baholash bola organizmini rivojlantirishni susaytiribgina qolmay, uni aqliy
rivojlanishiga ham salbiy ta’siri ko‘rsatishini jismoniy tarbiya amaliyoti isbotlab
berdi.
Bolaning organizimi tez rivojlana boshlaydi. Lekin organizmning himoya
refleksi sust rivojlangan bo‘ladi, nisbatan kasalga tez chalinadi. Shunga ko‘ra bu
yoshdagilar jismoniy tarbiyaning vazifasi – ularning sog‘ligini saqlash va
mustahkamlash, chiniqtirish, har tomonlama jismoniy rivojlantirish, gavdani to‘g‘ri
tutish, umumiy va shaxsiy gigienaga e’tibor beradigan qilib voyaga yetkazishdir.
Ilmiybaza.uz
Pedagogik jihatdan mos keladigan sharoitda jismoniy tarbiya va sport
yordamida shaxsda jasurlik, matonat, jur’atlilik, xaqqoniylik, vijdonlilik,
mehnatsevarlik o‘z imkoniyatlariga ishonch va boshqa xislatlar tarkib topadi.
Jismoniy tarbiya umumpedagogik jarayonning bir qismi hisoblanadi.
2.3.Rivojlanish tushunchasi, odamning rivojlanishi, jismoniy va psixik
rivojlantirish, ularning birligi va xususiyatlari.
Har qanday jarayon o‘z natijasiga erishishga qaratilgan qonuniy va izchil
harakatlar jamidan iborat bo‘ladi. Tarbiya jarayonining eng asosiy natijasi har
tomonlama kamol topgan shaxsni shakllantirishdan iboratdir. Bu jarayon ikki
tomonlama bo‘lib uyushtirishni va rahbarlikni ham, tarbiyalanuvchi shaxsning o‘zi
aktivlik ko‘rsatishni ham talab etadi. Chunki u tarbiyaning umumiy maqsadlarini
amalga oshirish dasturini ishlab chiqadi, tarbiya formalari, metodlari va usullarini
asosli tarzda tanlab oladi va tadbiq etadi.
Qadimda ajdodlarimiz komil inson haqida butun bir axloqiy talablar
majmuasini zamonaviy tilda aytsak, sharqona axloq kodeksini ishlab chiqqanlar.
Sharq tarbiyasida islom dinining roli muhimdir. “Islom dini-bu ota-
bobolarimiz dini, u biz uchun ham iymon, ham axloq, ham diyonat, ham ma’rifat
ekanligini unutmaylik. Ana shu ma’rifatli kishilarimiz jon - jon deb qabul qiladigan
va yaxshi o‘gitlarga amal qiladilar. Mehr - oqibatli, nomusli, oriyatli bo‘lishiga
izzat-ehtirom tushunchalariga rioya etishga harakat qiladilar”. Islom dini har qanday
davrda ham insonlarni poklikka undagan, yaxshi xislatlarni ko‘paytirib yomon
xislatlardan xalos etishga chorlagan.
Pedagogika tarbiyalanuvchi shaxsini har tomonlama rivojlantirish uchun
zarur bo‘lgan eng samarali shart-sharoitlarini o‘rganadi va aniqlaydi. Bu masalani
hal qilish uchun avvalo “shaxs” degan umumiy tushunchaning ma’nosini va
shaxsning rivojlanish qonuniyatlari, rivojlanishning ko‘rsatkichlarini shaxsning
shakllanishida ayrim muhim omillar rolini bilish, individning rivojlanish jarayoni
bosqichlarini aniqlash, shaxsni shakllantirishda ta’lim-tarbiyaning shaxs faolligi
rolini o‘rganish kerak bo‘ladi.
Ilmiybaza.uz
Birinchi galda rivojlanish tushunchasining ma’nosini ochib berish lozim. Bu
masalaga filosofik, psixologik, jismoniy jihatdan baho berish bilan asoslanadi.
Filosofiya rivojlanishi - tabiat, jamiyat va tafakkurning xususiyati deb
quyidan yuqoriga tomon bo‘lgan harakat deb, yangining tug‘ilishi va eskining yo‘q
bo‘lishi yoki tubdan o‘zgarishi deb hisoblaydi.
Shuning uchun pedagogikada shaxsning rivojlanish jarayoniga inson shaxsini
takomillashtirishning murakkab va ziddiyatli yo‘li deb qaraladi.
Murakkab bo‘lgan tushunchani tahlil qilinganda turli olimlar turli
xususiyatlarni asosiy tomonlar deb ko‘rsatib kelganlar. Aql, hissiyot va irodani
shaxsning uch asosiy tomoni deb ajratib ko‘rsatish eng dastlabki urinishlardan edi.
Keyinchalik pedagog olimlar shaxsni o‘rganishga boshqacha yondasha boshladilar.
Shaxs doim bir butun, murakkab hodisa bo‘lib unda insonning biologik xususiyatlari
ham, ijtimoiy xususiyatlari ham gavdalanadi. Bir shaxsda uning hamma tomonlari,
xususiyatlari ham sifatlari bir-biri bilan bog‘langan bo‘ladi. Bu bog‘lanishlar
nihoyatda xilma-xil bo‘lib, turli kishilarda turlicha sodir bo‘ladi. Ba’zan ular bir-
biriga zid va o‘zgaruvchandir.
Psixologik rivojlanish - kishining har bir sifati, masalan irodasi, xotirasi yoki
xarakter xususiyati uning qanday tilak va orzular bilan yoki boshqa sabablar bilan
kirishganiga qarab mutlaqo har xil ahamiyat va qimmat kasb etadi. Xayol boyligi
kishining ijodiy faoliyati uchun zarur bo‘lgan qimmatli xususiyatdir ammo, odam
xayolida o‘ylab turgan narsalarini amaliy faoliyatida ro‘yobga chiqarmasa, bu xayol
boyligi salbiy xususiyat bo‘lib qoladi. Musiqaga qobiliyati bo‘lgan kishi uni
yaxshiroq o‘rganish uchun intilmasa va mehnat qilmasa, uning qobiliyati o‘smaydi.1
Turmushda kishi o‘zidagi ba’zi zaif tomonlarni, odatlarni kuchliroq sifatlari
bilan qoplashga harakat qiladi. Biror narsani uncha tez tushunib ololmaydigan odam
astoydil harakat qilib va zo‘r berib uni tushunib oladi va mehnatini to‘g‘ri tashkil
etadi. Har bir kishi juda ko‘p odamlar bilan xilma-xil munosabatlarga kirishganda
o‘zining turli xususiyatlarini namoyon qiladi.
1Очилова Г.О., Мусаханова Г.М. “Педагогика” Тошкент. ТДИУ, 2005 йил.36-бет
Ilmiybaza.uz
Shaxsning eng barqaror va ahamiyatli xislatlari uning boshqa odamlarga,
mehnatga, Vatanga bo‘lgan turli munosabatlarida ifodalanadi. Bu xislatlar kishidagi
ayrim psixik jarayonlarning kechish xarakterini ham ko‘p jihatdan belgilab beradi.
O‘quvchi yoshlarni aqliy va jismoniy jihatdan rivojlantirish va hayot-
turmushga layoqatli bo‘lib yetishishida barcha fanlar kabi jismoniy tarbiya fani,
sport turlari, sayohatlar, xalq milliy o‘yinlari muhim o‘rin tutadi.
Jismoniy rivojlanish - tananing barcha a’zolari sog‘lom, harakatlarni ixcham
va tez bajarishini tushuniladi. Bu o‘z navbatida chaqqonlik, epchillik, kuchlilik,
chidamlilik, egiluvchanlik kabi qator jismoniy sifatlardan tarkib topadi. Ular
ertalabki gimnastika, jismoniy tarbiya darslari, sport mashg‘ulotlari (trenirovka),
sport musobaqalariga tayyorgarlik va unda qatnashish yo‘llari bilan rivoj topadi.
Jismoniy jihatdan rivojlanish, barkamol avlod bo‘lib yetishishida inson
tanasidagi barcha faoliyatlar (funksiya) va ularni tarbiyalash pedagogik jihatdan
muhim ahamiyatga egadir. Rivojlanish - inson organizmidagi miqdor va sifat
o‘zgarishlari jarayonidir.
Pedagogika fani shaxsni biologik va ijtimoiy xususiyatlari o‘zaro
chambarchas bog‘liq bo‘lgan bir butun narsa deb hisoblaydi. Kishining yoshi,
sog‘ligi, kasalligi, uning faoliyatidagina emas, balki turmush tarziga ham ta’sir
qiladi. Lekin shaxsning butun qiyofasini belgilab beradigan unga o‘z jismoniy
kamchiliklarini xarakteridagi salbiy xususiyatlarni yo‘qotish kuch bag‘ishlaydigan
sabablar, qiziqishlar, maqsadlar, ya’ni ijodiy hayot natijalari hal qiluvchi rol
o‘ynaydi.
Shaxs tushunchasi ijtimoiy foydali faoliyatda qatnashishga ehtiyoj sezishini
va aktiv ishtirok etishini har bir kishining boshqa odamlar bilan munosabatda
bo‘lishi ehtiyojini, bu munosabatning mazmuni va formalarini, shaxs bilan uning
atrofidagi kishilar o‘rtasidagi munosabatlar tizimini, uning tabiatga tevarak atrofdagi
dunyoga munosabatini shaxsning asosiy xususiyatlari deb ajratish mumkin.
Shaxsning ko‘p sohali va har tomonlama faoliyatida turli xil odamlar bilan aloqada
shaxsning hamma qiziqishlari namoyon bo‘ladi, uning odamlarga umumiy ishga,
o‘z malakasiga o‘ziga bo‘lgan munosabatlari shakllanadi. Biroq shaxs ijtimoiy
Ilmiybaza.uz
turmush mahsuli bo‘lish bilan birga tirik organizm hamdir. Organizmning hayoti
biologik qonunlarga bo‘ysunadi. Birinchi galda nerv sistemasining xossalari
mavjudga keltiradigan temperament xususiyatlari tufayli insonning butun xulq-
atvori alohida xarakterga ega bo‘ladi. Shaxsning tarkib topishi va xulq-atvorida
ijtimoiy va biologik jihatlar munosabati nihoyatda murakkab bo‘lib, kishi
taraqqiyotining turli davrlarida uning boshqa odamlar bilan bo‘lgan aloqalarining
turli vaziyat va ko‘rnishlarida har xil keskinlikda namoyon bo‘ladi.
Shaxsga avvalo uning ijtimoiy qiyofasiga, kishining o‘z atrofidagi odamlar
hayoti bilan bog‘liq holda ifodalanadigan qiyofasiga qarab baho beriladi, kishi
tevarak atrofidagi odamlar bilan xilma-xil munosabatlarga ba’zan o‘ziga bog‘liq
bo‘lmagan munosabatlarga kirishib o‘zining mohiyatini namoyon qiladi. Shaxsning
barcha xislatlari atrofdagi kishilar bilan munosabatida shakllanadi. Shaxs odamlar
orasidan tashqarida yashay olmaydi va shakllanmaydi.
Hozirgi davrda shaxsni ma’naviy jihatdan barkamol qilib tarbiyalash davlat
siyosatining bosh mezoni hisoblanadi. Shaxs rivojlanishiga to‘g‘ri yondashish
uchun shaxsning tabiatini, tuzilishini uning xulq-atvorini va unga ta’sir ko‘rsatish
vositalarini bilish zarur.
2.4. Shaxs rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar.
Tug‘ilgan inson shaxs bo‘lib shakllanishi lozim. Bu jarayon bir qancha
omillar ta’sirida sodir bo‘ladi va muayyan qonunlarga bo‘ysunadi. Odatda shaxs
shakllanishi uchun uchta asosiy omillar tan olinadi. Bular irsiyat, atrof-muhit va
tarbiyadir. Ushbu omillarning hech biri vaziyat va sharoitlarga bog‘liq bo‘lmagan
holatda mustaqil ravishda shaxs shakllanishiga ta’sir eta olmaydi. Bundan tashqari
ba’zi omillar faolroq, muntazamroq ta’sir ko‘rsatadi va kishilarning ongli irodasiga
bo‘ysunadi boshqalari esa boshqarilishi qiyin bo‘lgan omillardir. Ba’zi omillarning
ta’siri stixiyali ravishda sodir bo‘ladi va shaxs tarbiyasi bilan shug‘ullanuvchi ayrim
kishilarning irodasiga, tashkilotchilik qobiliyatlarida va boshqalarda bog‘liq
bo‘lmaydi.
Tarbiyaga shaxsni uning his-tuyg‘ularini xarakterini, jismoniy rivojini, xulq-
Ilmiybaza.uz
atvorini muayyan yo‘nalishda shakllantirish maqsadida kishilar bir-biriga ta’sir
ko‘rsatadigan ijtimoiy hodisa deb qarash lozim. Pedagogika sohasining yetuk
olimlari ijtimoiy omilning hal qiluvchi ahamiyatiga ega ekanligini himoya qiladilar,
shaxs yaxshi yoki yomon bo‘lib tug‘ilmaydi. Balki, tarbiyaning ta’siri ostida yaxshi
yoki yomon bo‘lib o‘sadi deb isbotlaydilar. Xo‘sh shaxs tarbiyasi uchun ta’sir
etuvchi omillar qaysilaridan iborat? Bu asosan uchta omilni tashkil etadi. Biologik
omil, atrof - muhit va tarbiyadagi omillardan iboratdir.
Biologik omil. Bu omilning ta’sirini avvalo shuning uchun e’tiborsiz qoldirib
bo‘lmaydiki, shaxs tirik organizmdir, uning hayoti biologiyaning umumiy
qonunlariga ham, yoshlar anatomiyasi va fiziologiyasining maxsus qonunlariga ham
bo‘ysunadi. Hayotning muayyan davrlarida shaxsning ayrim organlari va butun bir
organlar sistemasining tuzilishida va funksiyalarida o‘zgarishlar yuz beradi.
Shaxsning sog‘liq holati va bu holat ko‘p yoki oz muddat buzilib turishi biologik
omilga taalluqli. Shaxs hayotida nerv faoliyatining individual va tipologik
xususiyatlari, yosh va jinsiy jihatdan bo‘lgan tafovutlar katta rol o‘ynaydi, ular
oldida irsiy emas, balki tug‘ma xususiyat va tafovutlardir. Organizmning biologik
yetilishi qonunlarga asoslanadi. Bu qonun muhitning ba’zi bir tarbiyaviy ta’sirlariga
turli darajada bo‘ysungan holda amal qilishi kerak. Lekin shaxs organizmining
biologik hayoti uning psixik rivojlanishini bevosita belgilab bermaydi va shu bilan
birga, unga nisbatan mutlaqo betaraf va befarq hodisa bo‘lib ham qolmaydi.
Biologiyaning asosiy tushunchasi bo‘lgan irsiyatning roli olimlar tomonidan jiddiy
muhokama qilinib kelinmoqda. Ilmiy izlanishlar shuni ko‘rsatmoqdaki, ota-ona
organizmining uzoq muddat bir xil sharoitda yashash natijasida mustahkam
o‘rnashib qolgan xossalari irsiyat yo‘li bilan o‘tadi. Abu Ali Ibn Sino oila tarbiyasida
ota-onaning o‘rniga alohida to‘xtalib quyidagi fikrni ilgari suradi: “Bola tug‘ilgach,
avvalo, ota-onaga yaxshi nom qo‘yishi, so‘ngra esa uni yaxshilab tarbiya qilishi
kerak. Agar oilada tarbiyaning yaxshi usullaridan foydalanilsa, oila baxtli bo‘ladi”.
Bola shaxsining rivojlanishiga naslning ta’siri deganda ota-onalarga
o‘xshashlikni ifodalovchi biologik belgilarni takrorlanishini tushunmoq kerak. Har
bir bola ota-onasidan ba’zi bir biologik belgilarga ega bo‘lgan holda dunyoga keladi;
Ilmiybaza.uz
ya’ni: tananing tuzilishi, sochining, ko‘zining, terisining rangi, bo‘yi-basti, qaddi-
qomati, nerv tizimining xususiyatlari.
XVI asrda vujudga kelgan preformizm oqimi namoyondalarining fikricha,
odam bolasi ona pushtidaligidayoq bo‘lajak shaxsga xos barcha xususiyatlarga ega
bo‘ladi, rivojlanish ana shu xususiyatlarning miqdoriy ko‘payib borishidan iboratdir.
Amerikalik pedagog va psixolog E.Torndaykning fikricha, shaxsning barcha
xususiyatlari, shu jumladan ong va aqliy qobiliyat ham nasldan-naslga o‘tadi, go‘yo
odamning boshqa a’zolari kabi qobiliyat ham tabiatdan berilgandir.
Ma’lum bir oilalardagi qobilyatlarning nasldan-naslga o‘tishi haqida
gapirganda ko‘pincha, tegishli qobiliyatlarning rivojlanishi uchun qulay imkoniyat
yaratayotgan oilaviy sharoitni hisobga olmaydilar.
Insonning rivojlanishi irsiy dasturlari determinirlangan (ma’lum bir sababga
asoslangan) va o‘zgaruvchan qismlarni o‘z ichiga oladi, ular insonni inson ekanligini
bildiruvchi umumiylik, hamda ularni bir-biriga o‘xshamaydigan o‘ziga xoslikni
belgilaydi.
Irsiy xususiyatlarga asab tizimi xususiyatlari ham kiradi. Ota-onalarning nerv
faoliyatidagi kamchiliklari, shu jumladan, patologik kamchiliklar - ular psixik asab
buzilishlari va kasalliklarni (masalan, shizefreniya) keltirib chiqaradi va avloddan-
avlodga o‘tadi. Qon kasalliklari (gemofiliya), qand diabeti, ba’zi endokrinik
kasalliklar (bo‘y gipofizining buzilishi) ham irsiy xarakterga ega. Avlodga
alkogolizm va ota-onalarning narkomanligi ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Insonning rivojlanish qonuniyatlarini tadqiq qilishning pedagogik aspekti uch
asosiy muammoni o‘rganishni talab etadi, bu - intellektual, maxsus, va axloqiy
xususiyatlarning irsiy o‘tishi.
Taniqli genetik akademik N.P.Dubinin normal miya uchun genetik bog‘lanish
yo‘q, deb hisoblaydi va intellekt ota-onadan farzandga o‘tadi, degan keng tarqalgan
fikr ilmiy-tadqiqot natijalariga muvofiq kelmaydi (ya’ni bu fikr noto‘g‘ri).
Maxsus sifatlarning irsiy o‘tishi. Fiziologiya va psixologiya fanining
ko‘rsatishicha inson bolasi tayyor qobiliyat bilan emas, balki biror bir qobiliyatni
rivojlanishiga ta’sir etadigan imkoniyatlar, ya’ni shaxs xususiyatini ifodalaydigan
