Ilmiybaza.uz SHAXS VA UNING TUZILISHI Reja: 1. Psixologiyada shaxs tushunchasi 2. Shaxs, individu, individuallik tushunchalari. 3. Shaxs tuzilishida biologik va ijtimoiy omillar. 4. Shaxsnnig tuzilishi. Ilmiybaza.uz Individ, shaxs, individuallik, ekzopsixika, endopsixika, interindivid, introindivid, metaindivid. Darsning maqsadi: Talabalarga shaxs tushunchasi, uning tuzilishida biologik va ijtimoiy omillar, shaxs tuzilishining uch tarkibiy qismi haqida bilimlar berish. Mehnat tufayli hayvonot olamidan ajralib chiqqan va jamiyatda rivoj topayotgan, boshqa odamlar bilan birgalikdagi faoliyatni amalga oshirayotgan va ular bilan munosabatga kirishayotgan kishi sekin-asta shaxsga aylanib bormoqda - moddiy dunyoni, jamiyatni va xususan o‘zini o‘rganish va faol tarzda qayta o‘zgartirish suboektiga aylanmoqda. Odam dunyoga odam bo‘lib keladi. Bu taokid yuzaki qaragandagina isbot talab qilmaydigan haqiqat bo‘ib va takrorlanaverib siyqasi chiqib ketgan ibora bo‘lib tuyuladi. Gap shundaki, bu o‘rinda xususan insoniy belgilar va fazilatlarnipg rivojlantirilishi uchun tabiiy shart-sharoitlar paydo bo‘lishi genetik jihatdan oldindan belgilab qo‘yilganligi tahkidlanadi. Dunyoga kelayotgan chaqaloqning gavda tuzilishi o‘nda tik yurish uchun imkoniyatning mavjudligini taqozo etsa, miyasining tuzilishi aqli-xushining rivojlanishi uchun imkoniyat tudiradi, qo‘llarining shakl-tamoyili mehnat qurollaridan foydalanish istiqbolining mavjudligini ko‘rsatadi va hokazo. Bular bilan chaqaloq o‘z imkoniyatlari yiindisiga binoan odam har qandap holatda ham bu xildagi fazilatlar yigindisining sohibiga aylapa olmaydigan hayvon bolasidan farq qiladi. Муаммо: Шахс тушунчасини қандай тушунасиз? У қандай тузилишга эга Муаммоли вазият: Психологиянинг предметини шахс тахлил этади. Психологияда шахс тушунчасининг моъияти қандай? Шахс қандй тузилишга эга? Ilmiybaza.uz «Individ» tushunchasida kishining nasl-nasabi ham mujassamlashgandir. Yangi tuilgan chaqaloqni ham, katta yoshdagi odamni ham, mutafakkirni ham, aqli zaif ovsarni ham, yovvoyilik bosqichidagi qabilaning vakilini ham, madaniyatli mamlakatda yashayotgan yuksak bilimli kishini ham individ deb hisoblash mumkin. Shunday qilib, aniq kishini individ deb ataganda biz juda ko‘p narsalarni aytgan bo‘lamiz. Aslini olganda, bu bilzn uning potensial ravishda inson ekanligi aytilgandir. Uning bundan keyingi va hatto juda ham umumiy tarzdagi tahrifi fazilatlarining bayon etilishi va izohlanishini taqozo qiladi. Bunday fazilatlarsiz u faqat boshqalarga o‘xshamaydigan emas, balki ular kabi harakat qilmaydigan, fikrlamaydigan, iztirob xam chekmaydigan, jamiyat aozosi sifatida, tarixiy jarayonning ishtirokchisi snfatida sotsial aloqalarga jalb ham etiliagan real kishi emas, balki demografik maolumotnomalardagi jonsiz birlik holida qoladi, holos. Eslab qoling: Individ sifatida dunyoga kelgan kishi alohida sotsial fazilat kashf etadi, shaxs bo‘lib yetishadi. Individ hali bolaligidayoq tarixan tarkib topgan ijtimoiy munosabatlar sistemasiga jalb etiladi. U bu sistemani allaqachan tapyor holda uchragadi. Kishining jamiyatdagi bundan keyingi rivojlanishi munosabatlarning shu qadar chigalliklarini vujudga keltiradiki, bu hol uni shaxs sifatida shakllantiradi psixologiyada individ tomonidan amaliy faoliyat va munosabat jarayonida hosil qilinadngan hamda ijtimoiy munosabatlarning individga tahsir o‘tkazish darajasi va sifatini belgilaydigan sistemali tarzdagi sotsial fazilat shaxs tushunchasi bilan ifoda etiladi. Yodda tuting: Shunday qilib, yuqorida aytilganlar orqali chaqaloqning inson zotiga mansubligi tasdiqlanadi va bu fakt indieid tushunchasida qayd etiladi bundan farqli o‘laroq, hayvon bolasi dunyoga kelishi bilanoq va hayotining oxiriga qadar jonzot deb yuritiladi Ilmiybaza.uz Individning alohida sotsial fazilati sifatidagi shaxs-ning o‘zi nima? Eng avvalo, agar biz shaxs individning fazilati ekanligini tan oladigan bo‘lsak, bu bilan biz individ va shaxsning birligini tasdiqlagan va ayni paytda bu tushunchalarning bir-biriga o‘xshashligini inkor etgan bo‘lamiz (misol uchun, yorulikni sezuvchanlik fotoplenkaning xususiyati hisoblanadi, lekin fotoplenkya-bu yorulikni sezuvchanlik, yekn yorulikni sezuvchanlik - bu fotoplenka degan mahnoni anglatmaydi). «Shaxs» va «individ» tushunchalarining bir-biriga o‘xshashligini barcha yetakchi psixologlari - B.G.Ananpev, A.N.Leontpev, B.F.Lomov, S.L.Rubinshteyn va boshqalar inkor etishadi. «Shaxsiy individ; bu jamiyatda individ jalb etiladigan va o‘z mohiyatiga ko‘ra ijtimoiy hisoblangan munosabatlarning butun bir yiindisi ichida individ tomonidan egallab olinadigan alohida fazilat, shu munosabatlar «to‘lqini»- shaxsning mohiyati, demakdir... garchi tamomila sezgir, jismiy individ o‘zining barcha tuma va xosil qilingan xususiyatlari bilan «ayri-hissiy» fazilatlar sohibi bo‘lsa ham shaxs -sistemali tarzdagi va shuning uchun ham «ayri hissiy» fazilat hisoblanadi». Shunday qilib, shaxs sotsial fazilatni tavsiflab bera oladigan alohida taorifga muhtojdir. Eng avvalo, nima sababdan shaxs haqida individning «ayrihissiy» fazilati to‘risida gapirilgandek galirish iumkin ekanligiga aniqlik kiritish kerak (sistemali tarzda va shuning uchun ham «ayri-hissiy»dir). O‘z-o‘zidan ravshanki, individ tamomila hissiy (yaoni sezgi aozolari yordamida idrok etiladigan) xususiyatlarga- jismiylikka, individual xulq-atvor, nutq, imo-ishora va boshqa xususiyatlarga egadir. Sotsial munosabatlar sistemasini o‘zida mujassamlashtirish subhekt bo‘lish degan maononi anglatadi. Katta yoshdagi kishilar bilano‘zaro munosabatlarga jalb etilgan bola dastavval ular faolligi obhekti tarzida, lekin unga katta yoshdagilar uning rivojlanishidagi yetakchi omil sifatida tavsiya qiladigan o‘sha faoliyat tarkibini egallagan, masalan, tahlim olgan holda ish ko‘radi, o‘z navbatida ana shu o‘zaro munosabatlarning suboektiga aylanadi. Ijtimoiy munosabatlar ular suboektining allaqanday tashqi mohiyati emas, balki indkvidning sotsial fazilati tar-zidagi shaxsning bir qismi, yo‘nalishi, jihati sifatida namoyon bo‘ladi. Agar boshqa barcha jonli mavjudotlardan farqli o‘laroq, inson nasl-nasabining mohiyati barcha ijtimoiy munosabatlar majmuidai iboratbo‘lsa, u holda har bir aniq Ilmiybaza.uz kishining mohiyati, yahni shaxc tarzidagi alohida individga xos abstrakt suboekt sifatida u jalb etiladigan aniq sotsial bolanishlar va munosabatlar majmuasini tashkil etadi. Ular, o‘sha bolanishlar va munosabatlar, undan tashqaridadir, yaoni ijtimoiy hayotdadir va shuning uchun ham shaxssiz, ham oboektivdir (qul quldorga batamom qaramdir) yea shu bilan birga ular shaxs sifatida uning ichkarisida, uning o‘zida mujassamdir va shunga ko‘ra suboektivdir (u quldorni yomon ko‘radi, unga itoat qiladi yoki unga qarshi isyon ko‘taradi, umuman unga nisbatan munosabat bildiradi, u bilan sotsial jihatdan taqozo etiladigan alokalar o‘rnatadi). «Individ» va «shaxs» tushunchalarining o‘xshashligi emas, balki birligi haqidagi fikr quyidagicha tarzda o‘rtaga qo‘yilishi mumkin bo‘lgan savolga javob berilishini taqozo qiladi: shaxs bo‘lib hisoblanmagan individning mavjud bo‘lishi yoki aksincha individning aniq sohibi sifatida undan tashqarida va usiz mavjud bo‘lish fakti ko‘rsatilishi mumkinmi? Taxminiy tarzda fikr yuritilgan taqdirda unisi ham va bunisi ham bo‘lishi mumkin. Agar kishilik jamiyatidan tashqarida voyaga yetgan individni hayolan tasavvur qilinadigan bo‘lsa, bu holda u birinchi bor odamlarga duch kelib, biologik jonzotga xos individual xususiyatlardan bo‘lak hech qanday, yuqorida aytilganidsk, kelib chiqishi jihatidan hamisha ijtimoiy-tarixiy xarakter kasb etadigan shaxsiy fazilatlarga ega ekanligini namoyon qila olmaydi balki tevarak-atrofdagi odamlar mabodo unn birgalikdagi faoliyat va munosabat jarayoniga «torta olishgan» taqdirda ularning paydo bo‘lishi uchun zarur tabiiy shart- sharoitlargagina ega bo‘ladi. Hayvonlar orasida tarbiyalangan bolalar tajribasini o‘rganish bu vazifani amalga oshirishning oyat darajada murakkabligidai dalolat beradi. Qarshimizda hali shaxs sifatida kamolatga erishmagan indivpd bo‘ladi. Real individni gavdalantirmaydigan shaxsning paydo bo‘lish imkoniyatlari mavjudligi muayyan istisnolar bilan tan olinishi ham mumkin. «Shaxssiz individ» yoki «individsiz shaxs» vaziyatiga murojaat qilinishi shaxs va individniig birligi va aynan bir xil emasligi problemasinn tushunib yetish uchun foydadan holi bo‘lmagan hayoliy eksperimentdir. «Individ» va «shaxs» tushunchalarining bir-biriga mos kelmasligi va aynan o‘xshash emasligi faktidan shu narsa ayonki, shaxs tushunchasi birgalikdagi faoliyatning har bir ishtirokchisi uchun ushbu faoliyatning mazmuni, qadriyatlari va mohiyati orqali namoyon bo‘ladigan shaxslararo barqaror bolanishlar Ilmiybaza.uz sistemasidagina anglanilishi mumkin. Bunday shaxslararo aloqalar realdir, lekin ular tabiatan «ayrihissiy»dir. Ular jamoaga kiradigan odamlarning aniq individual xususiyatlari va xatti-harakatlarida namoyon bo‘ladi, lekin ularning sababchisi bo‘la olmaydi. Ular har bir individlararo aloqalar sistemasida va undan kengroq miqyosda - ijtimoiy munosabatlar sistemasida egallaydigan aloxida mavqeini belgilab beradigan ana shu shaxsiy hislatlarini namoyon qiladigan guruh shaklidagi o‘sha faoliyatning alohida fazilatini tashkil etadi. Shaxsni jamoada shakllantiradigan shaxslararo aloqalar, tashqaridan qaraganda, aniq faoliyatga xos munosabat yoki suboekt - suboekt munosabati qabilida yonmayon mavjud bo‘lgan suboekt-oboekt munosabati shaklida yuzaga chiqadi. Lekin bilvosita namoen bo‘lish momenti, fakti faqat aniq faoliyatning emas, balki munosabatning ham eng muhim tarkibiy qismi bo‘lib qoladi. Chuqurroq yondashiladigan bo‘lsa, bevosita suboekt-suboekt aloqasi shunchaki o‘zicha mavjud bo‘lishdan ko‘ra ko‘proq allaqanday obhektlar (moddiy yoki haeliy oboektlar) vositasida namoyon bo‘lishi aniqlanadi. Bu individning boshqa individga munosabati faoliyat oboekti (suboekt - oboekt - suboekt) orqali namoyon bo‘ladi, demakdir; O’z navbatida individning aniq faoliyatiga oid to‘ridan-to‘ri ishi bo‘lib ko‘ringan narsa aslida bilvositalik hosilasi hisoblanadi. Buning ustiga shaxs uchun bilvosita ifodalanish bo‘ini endilikda faoliyat oboekti ham emas, uning aniq mohiyati ham emas, balki faoliyatda birgalikda ishtirok etayotgan boshqa bir kishining shaxsi hisoblanadiki, u bamisoli faoliyat oboektini yaxshiroq idrok etish, anglab olish, his qilish mumkin bo‘lgan nurning aksini sindirib qaytaradigan uskuna sifatida xizmat qiladi. Uzimni bezovta qilayotgan savolga javob topish uchun men boshqa birovga murojaat qilaman. Aytilganlarning hammasi shaxsni faoliyatda va munosabatda tarkib topadigan individlararo (suboekt - oboekt - suboektlararo va suboekt - suboekt - oboektlararo) munosabaglarning nisbatan barqaror sistemasi suboekti sifatida anglab yetish imkonini beradi. Har bir kishining shaxsi uning individualligini vujudga keltiradigan hislatlar va fazilatlarning faqat unga xos birikuvidan tarkib topgandir. Ilmiybaza.uz Eotibor bering: Individuallik -kishiining o‘ziga xosligini, uning boshqa odamlardan farqini aks ettiruvchi psixologik fazilatlar birikmasidir. Individuallik temperament va xarakter xususiyatlarda, odatlarda, ustun darajadagi qiziqishlarda, bilish jarayonlariga oid fazilatlar (idrok, xotira, tafakkur, tasavvur)da, qobiliyatlarda, faoliyatning shaxsga xos uslubda va hokazolarda namoyon bo‘ladi. Zikr etilgan psixologik xususiyatlarning bir xildagi birikmasini o‘zida mujassamlashtirgap odam yo‘q-inson shaxsi o‘z individualligi jihatidan betakrordir. «Individ» va «shaxs» tushunchalari bir-biriga o‘xshash bo‘lmagani singari, o‘z navbatida, shaxs va individuallik hat birlikni tashkil qiladi, lekin ular bir-biriga o‘xshash emasdir. Kishining katta sonlarni «ichida» juda tez qo‘sha olish va ko‘pantirish kabi qobiliyati, epchilligi va qathiyatliligi, o‘ychanligi, tirnoqlarini tishlash odati, bo‘lar-bo‘lmasga kulaverishi va boshqa xislatlari uning individualligi belgisi sifatida namoyon bo‘ladi, lekin bular birgina faoliyat va munosabatning ana shunday belgilarga ega bo‘lgan individ kirgan guruh uchun muhim hisoblangan (Shakllarida mavjud bo‘lmasligi mumkinligi vajidan ham uning shaxsiga beriladigan tahrifga muqarrar tarzda kirmaydi. Agar individuallik belgilari shaxslararo munosabatlar sistemasida ifodalanmagan bo‘lsa, u holda individ shaxsiga baho berishda muhim ahamiyat kasb etmaydi va rivojlanish uchun shart-sharoitlarga ega bo‘lolmaydi. Muayyan sotsial birlik uchun yetakchi faoliyatga ko‘proq darajada «jalb qilingan» individual fazilatlargina shaxsning xususan o‘ziga xos fazilatlari sifatida yuzaga chiqadi. Misol uchun epchillik va qathiylik o‘spirinning individualligi belgilari bo‘lgan holda, jumladan, u sportda rayon birinchiligiga dahvogar komandaga qo‘shilmagunga qadar, yoki uzoq joylarga turistik sayohat paytida u tezoqar va muzdek daryodan kschib o‘tilishini taominlash vazifasini o‘z zimmasiga olmagunga qadar uning shaxsiny taoriflaydigan belgi sifatida yuzaga chiqmasdan keldi. Kishining individual xususiyatlari ularga shaxs sifatida mazkur kishi suboekt hisoblangan shaxslararo munosabatlzr sistemasida zarurat tuilguncha mahlum bir vaqtga qadar «soqov»ligicha qolib ketadi. Ilmiybaza.uz Shunday qilib, individuallik inson shaxsiga xos fazilatlarnipg faqat bitta jnhati bo‘lib hisoblanadi, xolos. Aynan shu sababli ham pedagoguchun ahamiyatli bo‘lgan o‘quvchiga indieidual yondashishni amalga oshirish vazifasini ajratib ko‘rsatish kerak. Bu esa o‘quvchining differensial-psixologik xususiyatlari (xotirasi, dikqat! temperamenti tipi, u yoki bu qobiliyatlarining rivojlanganligi va hokazolar)ni hisobga olishni, yaoni o‘quvchiniig o‘z tengdoshlaridan nimasi bilan farq qilishi va shu munosabat bilan tarbiyaviy ishni qanday tashkil etish kerakligini aniqlashni taqozo etadi. Shu bilan birga individual yondashuv o‘quvchiga birmuncha umumip, shaxsiy yondashuvning bir jihati ekanligini unutmaslik kerak. Uquvchiga shaxsiy yondoshish o‘spirinning, yoxud yosh yigitcha, yo qizning katta yoshdagi kishilar bilan, o‘qituvchilar va ota-onalar bilap, har ikkala jinsdagi o‘z tengdoshlari bilan, birga o‘qildigan bolalar, ko‘chadagi oshnolari va boshqalar bilan individlararo munosabatlar sistemasiga jalb etilishi shart-sharoitlari va. holatlarini o‘rganish asosida tarkib topadi. O’quvchilar bilan o‘qituvchi o‘rtasida yaxshi yo‘lga qo‘yilgan pedagogik munosabat jarayonidagina o‘qituvchi u yoki bu bolaning sinf jamoasiga qanchalik «qo‘shilib ketgani»ni, ular individlararo munosabatlar ierarxiyasida qanday o‘rin egallashini, ularning u yoki bu tarzda ish tutishlariga sabab nimaligini, jamoaga jipslashib ketgan yoki unda umuman moslasha olmagan o‘quvchi shaxsida qanday o‘zgarishlar yuz berayotganini aniqlab oladi. O’quvchi shaxsiga nisbatan uning munosabatlari sistemasi suboekti sifatidagi yondashuv ham aynan ana shunday shart-sharontlarda ro‘y beradi. Uquvchining tafakkuri, irodasi, xotirasi, his- tuyularining individual xususiyatlarini hisobga olish bilangina cheklanmasdan, balki individning jamoadagi va jamoaning esa uning shaxsidagi mavqeini aniqlashga yo‘naltirilgan yondashuvgina insonning sotsial bolanishlar sistemasining shaxsda namoyon bo‘lishi sifatidagi mohiyatini markschasiga anglab olishga mos keladigan shaxsiy yondashuv tarzida talqin qilinishi mumkin, jamoa o‘quv faoliyati va shuningdek, o‘quvchilar ishlab chiqarish brigadasida mehnat qilishda ishtirok etish shaxsiy yondashuvni amalga oshirish uchun eng qulay shart-sharoitlar yaratadi. «Shaxs» va «individuallik» tushunchalari qanchalik darajada birlikdan iborat bo‘lganiga qaramay, bir-biriga mos kelmasligining o‘zi ham shaxsning tuzilishini kishining individual-psixologik xislatlari va fazilatlaridan tarkib topadigan Ilmiybaza.uz allaqanday shakl sifatida tasavvur qilish imkoniyatini bermaydi. «Shaxs» va «individuallik» tushunchalari (xuddi «individ» va «shaxs» tushunchalari singari) aynan bir-biriga o‘xshaydi, deb tan olinadigan va shaxsga tabiatan ijtimoiy munosabatlar suboekti sifatida, individnnng sistemasi tarzidagi sotsial fazilat sifatida qaraladigan arb psixologiya fanining nomarksistik yo‘nalishlarida shaxs bilan individuallikning strukturasi (yaoni tuzilishi, tashkil topishi) bir-biriga tamomila mosligi tan olinadi. Bunday psixologik maktablar va yo‘nalishlarning vakillari individuallikning tuzilishi aiiq taoriflab berilsa bas, bu kishining shaxsini to‘laligicha o‘z ichiga oladi va taoriflab beradi, degan nuqtai nazarni ilgari surishadi. Jumladan, psixologlar maxsus shaxsiy so‘roqnomalarni qo‘llashadi (bular sinaluvchining o‘ziga, o‘zining individual-shaxsiy fazilatlariga o‘zi baho berishini taklif etadigan savollardan tashkil topgan o‘ziga xos anketalardir). Ulardagi javoblar mazmunini tahlil qilgan va so‘roq natijalarini matematik amallar vositasida qayta ishlagan holda tadqiqotchi biron bir hislatning (tipning) ana shu hislatga mos keladigan darajasida namoyon bo‘lishining sonlar bilan ifodalanadigan belgisiga ega bo‘ladi. Lekin bunday metodlar yordamida nari borsa kishining individualligi tavsiflanishini tasavvur qilish mumkin. Biroq kishi jalb etilgan ijtimoiy munosabatlarning «yaxlit birligida» shaxsni har tomonlama tavsiflab bo‘lmaydi. Haqiqatda esa, agar shaxs hamisha o‘zining aniq sotsial muhiti bilan «haqiqiy munosabatlari» suboekti sifatida namoyon bo‘lishi inobatga olinadigan bo‘lsa, «shaxsning tuzilishiga aniq sotsial guruhlar va jamoalar faoliyati va munosabatida tarkib topadigan ana shu «haqiqiy munosabatlar» va alokalar muqarrar tarzda kiritilishi shart. So‘roqnomalar esa kishining o‘ziga hali shakllanib bo‘lmagan sotsial muhit sharoitidagi, «umuman mavhum muhitda»gi holati bo‘yicha beradigan bahosiga mo‘ljallangandir. Shaxsning individlararo real munosabatlaridan iborat jihatini so‘roqnomalarda aks ettirib va aniqlab bo‘lmaydi. Aytib o‘tilganidek, so‘roqnomalar shaxsnnng tuzilishiga umumiy taorif berish huquqiga daovogarlik qilar ekan, aslida individuallikni tavsiflashga, individuallik hislatlarining uning bir asosiy belgilari (omillari) atrofida tashkil bo‘lish prinsiplarini topishga urinishlar bilan cheklanadi. Majoziy maonoda aytganda, individual-psixologik hislatlarning keng «kolleksiyasi» yorliqlar taqiladigan («shizotimiya - siklotimiya», «introversiya Ilmiybaza.uz - ekstroversiya», «hissiyotlilik - vazminlik» va hokazo) bir qancha «vitrinalarda» joylashtiriladi. Jumladan, psixologiyada individuallikning ko‘pgina hislatlari- moslashuvchanlik, tajovuzkorlik, mayillik darajasi, tashvishlanish va shular kabilar aniqlantandir. Bular jamlanib individning o‘ziga xosligini ko‘rsatadi. Bu psixologik hodisalar o‘z mohiyatiga ko‘ra o‘zaro munosabatda bo‘lib, oshkora yoki oshkora bo‘lmagan holda allaqanday muhitning mavjudligini taqozo etadi. Shaxs iptxn ana shundap muhitga nisbatan moslashuvchanlik, tajovuzkorlik tashvishlanish va hokazolarni namoyon qiladi. Bordiyu, agar odamlarning individual fazilatlari bu tadqiqotlarda izchil, o‘zgaruvchan, rang-barang mazmunli tarzda namoyon bo‘lsa,- u holda sotsial muhit o‘zgarmaydigan, shakllanmagan (amorf), mazmuksiz, «umuman muhit» sifatida tasavvur qilinadi. Sotsial muhitnnng «shaxs-muhit»dan iborat o‘zaro munosabatiga qiyosan anhana bo‘lib qolgan mexaiistik tarzda talqin qilinishi muhitni yo faol shaxsning o‘z kuch-ayratlarini ishga soladigan maydon sifatida, sxud guruh tarzida shaxsga tazyiq ko‘rsatuvchi kuch sifatida izohlaydi. Shaxsning va uni qurshab turgan sotsial muhitning o‘zaro birgalikdagi harakatining faol xususiyati to‘risidagi tasavvur arb fanida na shaxs psixologiyasining nazariy qismlari to‘qimalariga va na shaxsni tadkiq etishning psixologik metodlariga kiritilmagandir. Lekin sotsial muhitga nisbatan «umuman muhitga» bo‘lgani kabi yondashuv shaxs yashaydigan, harakat qiladigan va rivojlanadigan hamda sotsial jihatdan bir- biriga boliq o‘zaro munosabatlar sistemasiga dahli bo‘lmagan umuman shaxs haqidagi nazariy tasavvurni keltirib chiqardi. arbning anoanaviy shaxs psixologiyasi qurol qilib olgan barcha shaxsiy so‘roqnomalar o‘sha shakllanmagan (amorf) sotsial muhitga qarab tuzilgan bo‘ladi. Shu bilan birga aniq sotsial guruh sharoitlarida indnvidual-psixologik fazilatlar shaxsning unga hamisha ham mos kelavermaydigan feol-atvori shaklida mavjud bo‘ladi. Kishining individualligi birgalikdagi aniq faoliyat va munosabatning guruh rivojlanishining muayyan darajasi uchun xarakterli bo‘lgan sharoitlarida jiddiy ravishda qayta o‘zgaradi. Bunday sharontlarda individual- psixologik xususiyat shaxsiy fazilat, shaxslararo munosabatning jihati sifatida Ilmiybaza.uz o‘zgaradi. Bu gipoteza hozirgi paytda tekshirilgan va qator aniq ilmiy ishlarda tasdiqlangan. Bir tadqiqotning vazifasi, jumladan, yuqorida ko‘rsatilgan gipotezani shaxsnnng hislati sifatidagi gapga ko‘nish (moslashuvchanlik) odatiga moslab, shunnngdek bunda qarama-qarshi hodisaga guruhdagi shaxslararo munosabatlarning hodisasi sifatida jamoaning o‘zini o‘zi belgilashiga moslab tskshirishdan iborat qilib qo‘yilgan edi. Gipoteza tajribaning quyidagicha tartibida aniqlashtirildi. Real tarzda mavjud bo‘lgan bir qancha guruhlar guruh tarzida rivojlanishning hali uyushmagan guruhdan tortib to jamoaga qadar darajalar ierarxiyasini hosil qiladi. Har bir guruhda sinaluvchilarning uchdan bir qismiga yaqini, tajriba mahlumotlariga qaraganda, guruhning uyushganligi darajasiga boliq bo‘lmagan holda ahamiyatsiz vaznyatda moslashuvchanlnkka mayillik ko‘rsatishdi. Shaxsiy so‘roqnomalarning maolumotlari ham ana shundan dalolat beradi. Hamma gap sinaluvchilar rivojlanish darajasi har xil bo‘lgan guruhlarda jamoaning o‘zini-o‘zi belgilash hodnsasini aniqlash maqsadida o‘tkaziladigan tajriba sharoitida o‘zlarini qanday tutishlarida edi. Tajriba mahlumotlari rivojlanish darajasi har xil bo‘lgan va o‘zlariga nisbatan uncha ahamiyatsiz taosir o‘tkazilganda guruh tarzidagn tazyiqqa ko‘nadm degan xulosaga kabi xususiyati borligini, yaoni jamoa qadriyatlarni himoya qila borib, guruh tarzidagi tazyiqqa yon bermaslik kabi qobiliyati mavjudligini ko‘rsatnshinn tasdiqladi. Boshqacha so‘z bilan aytganda, gapga ko‘nish kabi individual-psixologik fazilat jamoa aozosi sifatida individning shaxsida tubdan o‘zgarib qolishi mumkin. Guruhlarga kiradigan individlar jamoaning o‘zini-o‘zi belgilash kabi xususiyati borligini, yaoni jamoa qadriyatlarni himoya qila borib, guruh tarzidagi tazyiqqa yon bermaslik kabi qobiliyati mavjudligini ko‘rsatnshinn tasdiqladi. Boshqacha so‘z bilan aytganda, gapga ko‘nish kabi individual-psixologik fazilat jamoa aozosi sifatida individning shaxsida tubdan o‘zgarib qolishi mumkin. Boshqa tadqiqotlarda kishi individualligining ekstrapunitivligi (o‘zining xususiy muvaffaqiyatsizliklari uchun aybni boshqa odamlarga adarish mayli) kabi belgisi yaxshi jamoa aozosining feol-atvoriga xos bo‘lish-bo‘lmasligi, yaoni bu uning shaxsida muqarrar namoyon bo‘lish-bo‘lmasligi aniqlandi. Oldiniga maxsus shaxs testi yordamida ekstrapunitivligi yaqqol sszilib turgan sportchilar (sportning o‘ynaladi gap turlariga oid komandalarning aozolari orasida ular juda ham ko‘pchilik Ilmiybaza.uz edi) guruxi aniqlandi. Individuallikning ushbu bslgisi ular uchun yetakchi hisoblanmish sport faoliyatida ularning shaxsiga oid fazilatlarni aniq ko‘rsatib beradigandek tuyuladi. Haqiqatda esa sportchilarning yaxshi uyushgai guruhlarida (haqiqiy jamoalarda), shaxsiy test maolumotlariga binoan ekstrapunitiv shaxslar o‘z komandasi aozolariga nksbatan jamoaning aynan bir xil bo‘lib qolishiga qaratilgan munosabatda bo‘la boshlashibdi, yaoni shaxsnipg ekstrapunitiv belgisiga tamomila qarama-qarshi fazilatni namoyon qilishibdi, Shunday qilib, inson shaxsining tuzilishi individuallikning tuzilishiga qaraganda keng ekanligi shubhasizdir. Shu boisdan bunga, birinchi navbatda, uning individualligini ko‘rsatadigan va faqat ehtirosda, ichki qiyofada qobiliyatlarda va hokazolarda ancha keng ifodalanadigan fazilatlari va umumiy tuzilishinigina emas, balki shaxsning rivojlanish darajasi har xil bo‘lgan guruhlarda, ana shu guruh uchun yetakchi hisoblangan faoliyat orqali ifodalanadigan individlararo munosabatlarda o‘zini namoyon etishini ham qo‘shish shart. Psixologiyasi nuqtai nazaridan olganda, individuallik tarzidagi shaxsni tadqiq etish natijasida olingan maolumotlar individlararo munosabatlar suboekti sifatidagi shaxsning taorifiga bevosita kuchirilishi mumkin emas: individul-tipik xususiyat shaxs yashayotgan va shakllanayotgan birlikning rivojlanishiga va individlararo munosabatlarning bilvosita ifodasn hisoblangan faoliyatning xarakteri, qadriyatlari va maqsadlariga boliq tarzda jiddiy ravishda turli xil ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Inson shaxsi tuzilishida biologik (tabiiy) va ijtimoiy omillarning o‘zaro nisbati masalasi hozirgi zamon psixologiyasidagi eng murakkab va munozarali masalalardan biridir. Yodda tuting: Psixologiyada shaxsda ikkita omil-biologik va ijtimoiy omillar taosiri ostida shakllangan ikkita asosiy kichik struktura borligini alohida taokidlaydigan nazariya sezilarli o‘rin egallaydi. Inson shaxsining o‘zi «endopsixik» va «ekzopsnxik» tuzilishga bo‘linadi, degan fikr ham ilgari surildi. Ilmiybaza.uz Diqqat qiling: Shaxs tuzilishining kichik strukturasi sifatidagi «endopsixika» bamisoli kishining nerv-psixik tuzilishiga o‘xshash bo‘lgan inson shaxsining ichki mexanizmi kabi psixik qismlar va funksiyalarning o‘zaro ichki boliqligini ifoda etadi. «Ekzopsixika»ning tashqi muhitga munosabati bilan, yaoni shaxs qanday bo‘lmasin, baribir munosabatga kirishishi mumkin bo‘lgan va shaxsga qarama-qarshi turadigan tuzilishlarning barchasiga nisbatan munosabati bilan belgilanadi. «Endopsixika» moyillik, xotira, tafakkur va hayol xusu-siyatlari, irodaviy zo‘r berish, tashqi taosirlarga beriluvchanlik kabi boshqa hislatlarni, «ekzopsixika» esa kishi munosabatlari sistemasini va uning tajribasini, yaoni qizi-qishlarini, moyilliklarini, ideallarini, ustun darajadagi his-tuyularini, shakllangan bilimlari va boshqa belgilarini o‘z ichiga oladi. Tabiiy asosdagi «endopsixika», ijtimoiy omil bilan belgilanadigan «zkzopsixika»ga qarama-qarshi o‘laroq, biologik jihat bilan boliqdir. Shaxsning seromilligi to‘risida chet ellarda mavjud bo‘lgan zamonaviy nazariyalarda shaxsning tuzilishiii pirovard natijada yana o‘sha asosiy hisoblanmish biologik va ijtimoiy negizlarga boliq qilib qo‘yiladi. Ikki omilning yuqorida bayon qilingan konsepsiyasiga nisbatan qanday yondashish kerak? Tarixiy jarayonning ayni bir vaqtda ham mahsuli, ham suboekti bo‘lgan inson shaxsi ijtimoiy tuzilish bilan yonma-yon joylashgan va teng huquqqa ega bo‘lgan biologik tuzilishni saqlab qola olmasdi. Individ rivojlanishining tabiiy shart-sharoitlari, uning jismiy tuzilishi, nerv va ichki sekresiya bezlari sistemasi, jismoniy tuzilishidagi afzalliklari va nuqsonlari uning individual-psixologik fazilatlari shakllanishiga qatoiy taosir ko‘rsatadi. Lekin biologik xususiyat kishi shaxsshshng tarkibiga singib, ijtimony omilga aylanib qoladi va keyinchalik ijtimoiy shaklda (psixologik jihatdan) mavjud bo‘ladi. Jumladan, miya patologiyasi individda, uning tuzilishida uning biologik jihatlar bilan boliq, lekin shaxsiy belgilari hisoblanmish individual psixologik hislatlarni keltirib chiqaradi. Ular ijtimoiy sababiyatlarga (determinatsiyaga) ko‘ra shaxsning aniq fazilatlariga aylanib qolishi Ilmiybaza.uz ham, aylanmasligi ham mumkin. Tabiiy, tarkibiy fazilatlar va hislatlar shaxs tuzilishida uning qismlari bilan ijtimoiy jihatdan bolangan tarzda yuzaga chiqadi. Inson shaxsining individualligida uning tabiiy, biologik tuzilishi o‘zining izini qoldiradn, albatta. Gap shaxsning tuzilishida biologik va ijtimoiy omillarni hisobga olish kerakmi, yo yo‘qligi haqida emas (ularni eotiborga olish shart, albatta), balki ular o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni qanday tushunish kerakligi hakidadir. Ikkita omil nazariyasp ijtimoiy va biologik omillarni, muhit va biologik tuzilishni, «ekzopsixika»ni beixtiyor ravishda bir-biriga qarama-qarshi qo‘yadi. Haqiqatda esa bunday tashqi, o‘zidan-o‘zi bo‘ladigai qarama-qarshi qo‘yish samarasizdir va shaxsning tuzilishini anglab olish uchun hech bir naf keltirmaydi. Lekin shaxsning shakllanishi va tuzilishidagi tabiiylik va ijtimoiylik masalasiga boshqacha yondashnsh ham mumkin. Buni bo‘yi 80-130 santimetrdan oshmandngan odamlar shaxsiga xos belgilarning shakllanishini o‘rganishga baishlangan tadqiqot misolida ko‘rib chiqamiz, Bo‘yishshg pastligidan boshqa biron-bir patologik cheklanishlari bo‘lmagan bu odamlar individualligining tuzilishida anchagina o‘xshash jihatdan mavjudligi aniqlandi. Ularda o‘ziga xos bachkana yumor, mulohazasiz nekbnnlik, samimiylik, anchagnna hnssiy zo‘riqnshni taqozo etadigan vaziyatlarga yuksak sabr- bardoshlik, biron-bir darajdda iymanib o‘tirmaslik va shu kabilar kuzatildi. Shaxsning bu xislatlari pakana kiishlarning tabiiy xususiyatlari nagijasi hisoblangan holda, yo‘q deganda, pakanalar bilan ularning tengdoshlari o‘rtasida bo‘ylarining usishidagi farq bilinib qolgan paytdan boshlab, pakanalar mavjud bo‘lgan sotsial vaziyat sharoitlaridagina paydo bo‘lishi va shakllanishi mumkinligi uchun ham ularni na «endopsixika»ga, na «ekzopsixika»ga qo‘shib bo‘lmaydi. Aynan tevarak- atrofdagilar pakanalarga nisbatan o‘yinchoq sifatida munosabatda bo‘lib, ular ham boshqalar singari sezishlari va fikr yurntishlari mumkinligini ko‘rib xayratlanisharkan, ularga boshqa odamlarga qaraganda O’zgacha munosabatda bo‘lishlari sababli pakanalarda individuallikning o‘ziga xos tuzilishi yuzaga keladi va qayd etiladi. Agar pakana kishining bo‘yi xuddi shunaqa odamlar orasida shakllanadi, deb bir daqiqa tasavvur etiladigan bo‘lsa, u holda unda ham shaxsning atrofidagi boshqa odamlardagi kabi tamomila boshqa belgilari shakllana boshlashi mutlaqo ravshan bo‘lib qolzdi. Ilmiybaza.uz Tabiiy, tarkibiy jihatlar va belgilar kishi shaxsining individualligi tuzilishida unang ijtimoiy jihatdan taqozo etilgan qismlari sifatida mavjud bo‘ladi. Tabiiy (anatomik, fiziolosik va boshqa fazilatlar) va ijtimoiy xislatlar boirlikni tashkil toptirads va shaxsning mustaqil kichik tuzilishi sifatida bir-biriga o‘zidan-o‘zi qarama-qarshi qo‘pilishi mumkin emas. Binobarin, individualliknpng tuzilishida tabiiy, biologik omillarning ham, ijtimoiy omillarning ham rolini tan olgan holda, kishi shaxsidagi biologik kichik tuzilishni faqat shunga asoslanib izlash mumkin emas. Negaki, unda ular o‘zgargan holda allaqachon mavjuddir. Shunday qilib, shaxsnnng tuzilishiga, birinchi navbatda, uning individualligining kishi ehtirosinnng, ichki qiyofasining, qobiliyatlarining tuzilishida mujassamlashgan, shaxs psixologqyasini anglab yetish uchun zarur, lekin yetarln bo‘lmagan sistemali tarzda tuzilishi kiradi. Eotibor bering: Shaxs tuzilishining birinchi tarkibiy qismi-uning individ ichkarisidagi (interindivid) kichik sistema^alohkla namoyon bo‘ladi. Shaxs o‘zi birikib ketgan jamiyat bilan, guruhlar bilan haqiqiy munosabatlar sistemasida suboekt bo‘lib, individning organik gavdasi ichidagn allaqanday yopiq bo‘shliqdagina joylashgan bo‘lishi mumkin emas, balki u o‘zini individlarar» munosabatlar bo‘shliida namoyon qiladi. Individ o‘z holicha emas, balki shaxslararo o‘zaro birgalikdagi harakatning hech bo‘lmaganda ikkita individ (amalda birlik, guruh, jamoa) jalb etiladigan jarayonlari ana shu o‘zaro birgalikdagi harakat ishtirokchilaridan har birining shaxsi namoyon bo‘lishi sifatida talqin qilinishi mumkin. Bunda shaxs o‘zining «haqiqiy munosabatlari» sistemasida bamisoli o‘zining individning jismiy borliidan farq qiladigap alohida borliiga ega bo‘ladi. Shaxs tuzilishining taoriflaridan birini shaxsning interindivid kichik sistemasini tashkil Ilmiybaza.uz etiladigan individning organik tarzdagi gavdasidan tashqaridagi «bo‘shliqdan» qidirish kerak. Shunisi diqqatga sazovorki, shaxsning tadqik, etilishini individlararo «bo‘shliqqa» ko‘chirib, yuqorida bayon etilgan jamoaga taalluqli hodisalar- jamoaning o‘zini-o‘zi belgilashi, jamoaning aynan bir xil bo‘lib ketishi va hokazolar nimalardai iboratligi haqidagi savolga javob olamiz. Xususan, bular o‘zi nima: guruh tarzidagi ko‘rinishlarmi, yoxud shaxsiy ko‘riiishparmi. Shaxsning tahrifi va mavjudligining o‘zi individning «terisi ichida» qolmasdan, balki individlararo «bo‘shliqqa» olib chiqilishi bilanoq «individ» va «shaxs» (yoxud shaxsiy, yo guruh tarzidagi) tushunchalarni aynan bir-biriga o‘xshatish nagijasida hosil bo‘ladigan soxta alpternativaga barham berilgan bo‘ladi. Shaxsiy fazilatlarning namoyon bo‘lishi guruh tarzidagi o‘zaro munosabatlarning namoyon bo‘lishi sifatida, guruh tarzidagi namoyon bo‘lish esa shaxsning o‘zini namoyon qilishining aniq shakli sifatida yuzaga chiqadi. Intraindivid va interindizid kichik sistemalari shaxs-ning o‘zini namoyon qilishining barcha jihatlarini aks ettira olmaydi. Esda saqlang: Shaxsning tuzilishini tarkib toptiradigan uchinchi bir qismni - metaindivid (indieidning ustki ko‘riniish) kichik tuzilishini ham alohida ko‘rsatish imkoniyati mavjuddir. Bunda shaxs individning organik gavdasidan tashqariga chiqarilib qolmasdan, balki uning boshqa individlar bilan «shu yerda va endilikda» mavjud bo‘lgan aloqalaridan ham tashqarida joylashtiriladi. Bunday xrlda subhektning o‘z faoliyati yordamida bilib yo bilmasdan boshqa kishilarga o‘tkazadigan «jamarmalari» psixologning diqqat markazida bo‘ladi. Bu bilan individ shaxs sifatida o‘zi bilan u yoki bu darajada boliq odamlarning aqliy va hissiy-irodaviy jihatlarida faol tarzda hosil qilinadigan tub o‘zgarishlar suboekti bo‘lib xizmat qiladi. Gap suboektning boshqa individlarga taosir o‘tkazishi choidagina emas, balki bevosita bir lahzalik o‘zaro birgalikda harakat qilish chegaralaridan tashqarida ham o‘zligini boshqalarda Ilmiybaza.uz o‘ziga xos davom ettirishdsk faol jarayon haqida bormoqda. Suboektning o‘zligiki boshqa individda davom etgirishdan, boshqa kishilarga o‘tkazilgan «jamarmalar» hisobiga o‘zining shaxs sifatida boshqalar «ko‘ngildagidek» o‘rnashib qolishpi tahminlashdan iborat bo‘lgan bu jarayon personalizatsiya (personajlashtirish) degan nom olgandir. Agar biz mazkur individ o‘zinint real aniq faoliyati va munosabati orqali boshqa individlarda sodir qilgan hamda boshqalarda uning ko‘ngildzgidek iz qoldiradigan -shaxsga xoslikni takroolaydigan darajada jiddiy o‘zgarishlarni qayd eta olgan bo‘lsak, u holda biz uning aynan shaxs sifatidagi ancha to‘la taorifiga ega bo‘lur edik. Individ shaxsning tarixdagi roliga oid markscha konsepsiyada tasvirlab berilgan muayyan ijtimoiy-tarixiy vaziyatdagi tarixiy shaxs darajasiga bordi-yu, bu o‘zgarishlar faqat zamondoshlarining emas, balki pirovard natijada ijtimoiy amaliyotga jamarma hisoblanadigan ana shu shaxsiy jamarmalarni yetarlicha aniq chamalab ko‘rish imkoniyatiga ega bo‘lgan tarixning ham bahosini olgan holda odamlarning yetarli darajada keng doirasiga taosir ko‘rsatgan tasdirdagina ko‘tarilishi mumkin. Agar haqiqiy shaxsni majoziy mahnoda faoliyat orqali o‘zligini namoyon qilish sharoitlarida ushbu shaxs bilan boliq odamlarni o‘zgartirib yuboradigan allaqanday kuchli radiatsiya manbai deb (maolumki, radiatsiya foydali ham, zarurli ham bo‘lishi mumkin, davolashi ham, dardmand qilib qo‘yishi ham, taraqqiyotni jadallashtirishi ham, sekinlatib qo‘yishi turli xildagi yangi alomatlarning paydo bo‘lishiga olib kelishi ham mumkin va xokazo) talqin kilish mumkin bulsa, u holda shaxsiy taorifi kambaal bo‘lgan individni na foydali va na zararli biron-bir o‘zgarish qilmasdan har qanday qalin muhitga ham kirib bora oladigan neytron zarrachaga o‘xshatish mumkin. «Shaxsning qiyofasizligi» boshqa odamlar uchun. ahamiyati bo‘lmagan individning, ularni «na isitmaydigan va na sovutmaydigan», borligi yoki yo‘qligi ularning hayotini, xulq-atvorini hech qanday tarzda o‘zgartira olmaydigan, na boyitmaydigan va na qashshoqlashtira olmaydigan, bu bilan ko‘p jihatdan uni shaxssiz qnlib qo‘yadigan kishining tahrifidir. Personajlashtirish hodisasi tajriba yo‘li bilai akiqlanishi mumkin. Bu ko‘plab tadqiqotlarda isbotlandi. Ilmiybaza.uz Yodda tuting: Shunday qilib, inson shaxsining tuzilishi uchta tarkibiy qismdan, uchta kichik sistemadan iboratdir: shaxsning individualligi, uning shaxslararo munosabatlar sistemasida va boshqa odamlarda gavdalanganligi hamda shaxsning o‘zi kelib chiqishiga ko‘ra individlararo, ijtimoiy aloqalar va munosabatlar suboekti sifatida mavjud bo‘lishiga barcha, uchala jihatning birligida taoriflangan bo‘lishi shart. Shaxsni uning barcha uchala kichik tuzilishi jihatidan tahlil etishning birligini uning obro‘-eotiborliligi kabi muhim taorifi misolida ko‘rib chkqamiz. Obro‘-eotibor individlararo munosabatlar sistemasida tarkib topadi va guruhning rivojlanish darajasiga boliq holda bir xil jamoalarda qatoiy avtoritarizm, kuchlining huquiy tan olinishi sifatida afzalligiga ko‘ra «hokimiyat obro‘-eotibori» sifatida namoyon bo‘lsa, boshqalarida, yaoni yuksak darajada uyushgan guruhlarda esa «obro‘-eotibornnng» demokratik «hokimiyati» sifatida yuzaga chiqadi. Bunda shaxsiy xususiyatlar guruhga xos xususiyat, guruhiing xususiyatlari esa shaxsga xos xususiyatlar sifatida (shaxsning interindivid kichik sistemasi) xizmat qiladi. Shaxsning metaindivid kichik sistemasi doirasidagi obro‘-eotiborlilik -bu individlarning ahamiyatga molik holatlarda o‘zlari uchun ahamiyatli qarorlar qabul qila olish huquqining boshqalar tomonidan tan olinishi, u o‘z faoliyati bilan qo‘shgan hissaning shaxsga tegishli faoliyatlari natijasidir. Yaxshi rivojlanmagan guruhlarda bu uning aozolari moslashuvchanligining natijasi bo‘lsa, jamoa tusidagi guruhlarda jamoaning o‘zini o‘zi belgilashi samarasi hisoblanadi. Shunday qilib, jamoadagi obro‘-eotiborlilik -bu suboektning avvalo boshqalarda (baozida u o‘z obro‘- eotiborining qay darajada ekanligini bilmasligi ham mumkin) va faqat shu munosabat bilan suboektning o‘zida yuksak darajada gavdalanganligi demakdir. Nihoyat, shaxsning individ ichidagi «bo‘shlii»da -suboektning psixologik fazilatlari kompleksidir: birinchi holda o‘zboshimchaligi, qattiq qo‘lligi, o‘ziga ortiqcha bino qo‘yishi, tanqidni yoqtirmasligi bo‘lsa, boshqa hollarda-prinsipialligi, behad Ilmiybaza.uz aqlliligi, xayrixohligi, meoyorida talabchanligi (shaxsning interaindivid kichik sistemasi) va hokazolardir. Shaxsning metaindivid kichik sistemasi kishining eng muhim maonaviy ehtiyojlaridan biri shaxs darajasiga ko‘tarilish ehtiyojini, yaoni o‘z faoliyati bilan boshqa odamlarning aqliy va xissiy jabhalarida ular uchun ahalshyatga ega bulgan o‘zgarishlar yasashini boshqalardan ko‘proq darajada ifoda etadi. Bunday ehtiyoj suboekt tomonidan apglanilgan yoki anglanilmagan bo‘lishi mumkin, bir kishida u ancha tezroq, boshqa birovida esa sekinroq bo‘lishi, uning ro‘yobga chiqarilishi boshqa odamlar uchun ijobiy yoki salbiy oqibatlar keltrishi mumkin, nihoyat, bir kishida bu ehtiyojlarni qondirish uchun vositalar mavjud bo‘lishi (yuksak darajada bilimdonligi, yoxud hissiy olamining boyligi, yoxud turli xildagi ko‘plab malakalarga egaligi, yoxud behad mardligi va qatoiyligi, yoxud ana shu fazilatlarning hajmi evaziga) mumkin, boshqasida esa bunday vositalar ancha cheklangan bo‘ladi. Individning shaxs darajasiga ko‘tarilish ehtiyoji aniq-tarixiy shaklda mavjud bo‘lib, sinfiy mazmunga egadir. Sotsializmga qadar bo‘lgan ijtimoiy formatsiyalarda bu ehtiyoj faqat hukmron sinflarnint vakillari tomonidan batamom qondirilgan bo‘lishi mumkin edi va mehnatkashlarning bu kabi ehtiyoji barcha usullar bilan tiyib qo‘yilardi. Korporativ tusdagi guruhlar har bir kishi dspersonalizatsiyalash hisobiga, boshqa barcha odamlardagi shaxs darajasiga ko‘tarilish-ehtiyoji va qobiliyatlarini tiyib qo‘yish evaziga «shaxs» bo‘lib yetishishga intiladi. Tajriba yo‘li bilan o‘tkazilgan tadqiqotlar shaxs darajasiga ko‘tarilish ehtiyojining qondirilishi personajlashgan, boshqa kishilarda gavdalangan bo‘lish uchun qulay shart-sharoitlar rivojlanishining yuksak Darajasiga erishgan guruh sifatidagi jamoada yaratilishini kursatadi.