SHAXSLARARO MULOQOTNING SHAXS TARAQQIYOTIDAGI O`RNI (Muloqot haqida tushuncha, Muloqotning verbal va noverbal vositalar, Muloqot shaxslararo o’zaro ta’sir etish sifatida)

Yuklangan vaqt

2024-04-13

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

18

Faytl hajmi

39,1 KB


Ilmiybaza.uz SHAXSLARARO MULOQOTNING SHAXS TARAQQIYOTIDAGI O`RNI Reja: 1. Muloqot haqida tushuncha 2. Muloqot turlari. Muloqot vazifalari 3. Muloqotning verbal va noverbal vositalar 4. Muloqot shaxslararo o’zaro ta’sir etish sifatida Ilmiybaza.uz SHAXSLARARO MULOQOTNING SHAXS TARAQQIYOTIDAGI O`RNI Reja: 1. Muloqot haqida tushuncha 2. Muloqot turlari. Muloqot vazifalari 3. Muloqotning verbal va noverbal vositalar 4. Muloqot shaxslararo o’zaro ta’sir etish sifatida
Ilmiybaza.uz Tayanch so`z va iboralar: Muloqot, kommunikatsiya, faoliyat, nutq, bilish jarayoni, axborot ayriboshlash, shaxslararo munosabat, muloqot tomoni: kommunikativ, interaktiv, perseptiv, muloqot, nutqning noverbal turi: imo-ishorali nutq: mimika, pantomika, jest, exologik, daktiologik, signifikatsiya, verbal tur: monolog, diolog, polilog,og`zaki, yozma, yig`iq, yoyiq, ijtimoiy intellekt, ijtimoiy psixologik trening. 1. Muloqot haqida tushuncha Muloqot inson hayoti va faoliyatining muhim shartidir. Aynan muloqot yordamida insonlar tabiatini o’zlashtirish va o’z individual ehtiyojlarini qondirish uchun birgalikda harakat qilish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Muloqot jarayonida inson xulq-atvorining muayyan obraz va modellari shakllanib, keyinchalik ular insonning ichiga kiradi. Shaxsning tafakkuri, olamni va o’zining obrazini tahlil qilish hamda baholash qobiliyati muloqot jarayonida shakllanadi. Mazkur muammoga atroflicha baho bergan polьshalik psixolog Y.Melibruda quyidagilarni ta’kidlaydi: «Muloqot shaxslararo munosabatlarda biz uchun havodek ahamiyatga egadir». Muloqot o’ta murakkab jarayon bo’lganligi sababli unga yagona to’g’ri ta’rifni berish juda mushkul. Shuning uchun odatda muloqot tushunchasining mazmuni uning ayrim tomonlariga urg’u berish orqali ta’riflanadi. A) muloqot - hamkorlikda faoliyat ehtiyoji bilan taqazolangan aloqa o’rnatish va uni rivojlantirish jarayoni . B) muloqot - sub’ektlarning belgilar tizimi orqali o’zaro ta’sirlanishuvi. A.V.Petrovskiy tahriri ostida chiqqan «Umumiy psixologiya» darsligida muloqot ikki va undan ortiq kishilar o’rtasidagi axborot ayriboshlash o’zaro ta’sir va bir-birini tushunishdan iborat jarayon sifatida e’tirof etiladi. M.G.Davletshin muallifligida chop etilgan «Umumiy psixologiya» o’quv qo’llanmasida muloqot - bu ikki yoki undan ortiq kishilar orasidagi affektiv Ilmiybaza.uz Tayanch so`z va iboralar: Muloqot, kommunikatsiya, faoliyat, nutq, bilish jarayoni, axborot ayriboshlash, shaxslararo munosabat, muloqot tomoni: kommunikativ, interaktiv, perseptiv, muloqot, nutqning noverbal turi: imo-ishorali nutq: mimika, pantomika, jest, exologik, daktiologik, signifikatsiya, verbal tur: monolog, diolog, polilog,og`zaki, yozma, yig`iq, yoyiq, ijtimoiy intellekt, ijtimoiy psixologik trening. 1. Muloqot haqida tushuncha Muloqot inson hayoti va faoliyatining muhim shartidir. Aynan muloqot yordamida insonlar tabiatini o’zlashtirish va o’z individual ehtiyojlarini qondirish uchun birgalikda harakat qilish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Muloqot jarayonida inson xulq-atvorining muayyan obraz va modellari shakllanib, keyinchalik ular insonning ichiga kiradi. Shaxsning tafakkuri, olamni va o’zining obrazini tahlil qilish hamda baholash qobiliyati muloqot jarayonida shakllanadi. Mazkur muammoga atroflicha baho bergan polьshalik psixolog Y.Melibruda quyidagilarni ta’kidlaydi: «Muloqot shaxslararo munosabatlarda biz uchun havodek ahamiyatga egadir». Muloqot o’ta murakkab jarayon bo’lganligi sababli unga yagona to’g’ri ta’rifni berish juda mushkul. Shuning uchun odatda muloqot tushunchasining mazmuni uning ayrim tomonlariga urg’u berish orqali ta’riflanadi. A) muloqot - hamkorlikda faoliyat ehtiyoji bilan taqazolangan aloqa o’rnatish va uni rivojlantirish jarayoni . B) muloqot - sub’ektlarning belgilar tizimi orqali o’zaro ta’sirlanishuvi. A.V.Petrovskiy tahriri ostida chiqqan «Umumiy psixologiya» darsligida muloqot ikki va undan ortiq kishilar o’rtasidagi axborot ayriboshlash o’zaro ta’sir va bir-birini tushunishdan iborat jarayon sifatida e’tirof etiladi. M.G.Davletshin muallifligida chop etilgan «Umumiy psixologiya» o’quv qo’llanmasida muloqot - bu ikki yoki undan ortiq kishilar orasidagi affektiv
Ilmiybaza.uz baholovchi xarakterda va bilish bo’yicha ma’lumot almashinishidan iborat bo’lgan o’zaro ta’sir etishdir”-deb ta’kidlanadi. M.G.Davletshin rahbarligida chop etilgan «Psixologiya» qisqacha izohli lug’atida muloqotga quyidagicha ta’rif beriladi: muloqot- ikki yoki undan ortiq odamlarning o’zaro bir-biriga ta’sir etishidir. Yuqoridagi ta’riflarga muvofiq muloqotga umumiy tarzda quyidagicha ta’rif berish mumkin: muloqot- kamida ikki kishining o’zaro ta’sir jarayoni bo’lib, bu ta’sir davomida axborot almashinadi, munosabat o’rnatiladi, rivojlantiriladi. Muloqot tushunchasini kommunikatsiya tushunchasidan farqlash lozim. Kommunikatsiya-tirik va o’lik tabiatdagi tizimlar o’rtasida axborot almashinuvini anglatadi. Hayvonlar o’rtasidagi signallar almashinuvi, insonning texnik vositalar bilan aloqa qilishi bularning barchasi kommunikatsiyaga misol bo’ladi. Muloqot faqat insonlar o’rtasida amalga oshirilishi mumkin. Muloqotning inson hayotidagi ahamiyati beqiyosdir. Inson bolasi aynan boshqalar bilan muloqotda, munosabatda bo’lish jarayonida shaxsga aylanib boradi. Muloqot orqali inson ijtimoiy tajriba va madaniyatni egallab boradi. Yangi tug’ilgan inson boshqalar bilan muloqotda bo’lish imkoniyatidan mahrum bo’lsa, u hech qachon shaxsga aylana olmaydi, ya’ni u o’z psixik taraqqiyoti bo’yicha orqada qolib ketadi. Zero, inson psixik taraqqiyoti muloqotdan boshlanadi. Muloqotsiz insoniyat jamiyati bo’lishi mumkin emas. Aynan muloqot hamkorlikda faoliyat yurituvchi individlar jamoasini shakllantiradi. Hamkorlikdagi faoliyat rejasini tuzish va uni ruyobga chiqarish uchun individlar o’rtasida muloqot amalga oshirilishi shart. Muloqot vositasida hamkorlikdagi faoliyat tashkil etiladi va amalga oshiriladi. Ayni vaqtda faoliyat davomida insonlar o’rtasida yangi-yangi munosabatlar va aloqalar shakllanadi. Demak, muloqot va faoliyat o’zaro chambarchas bog’liqdir. Muloqot inson hayotida qanchalik yuksak ahamiyatga ega ekanligini quyidagi misollarda yaqqol ko’rishimiz mumkin: 1-misol 1938 yil Richard Bard o’z hohishi bilan Antarktida muzliklarida 6 oy tanho qoladi. Bir tomondan u tajriba natijalariga qiziqsa, ikkinchi tomondan Ilmiybaza.uz baholovchi xarakterda va bilish bo’yicha ma’lumot almashinishidan iborat bo’lgan o’zaro ta’sir etishdir”-deb ta’kidlanadi. M.G.Davletshin rahbarligida chop etilgan «Psixologiya» qisqacha izohli lug’atida muloqotga quyidagicha ta’rif beriladi: muloqot- ikki yoki undan ortiq odamlarning o’zaro bir-biriga ta’sir etishidir. Yuqoridagi ta’riflarga muvofiq muloqotga umumiy tarzda quyidagicha ta’rif berish mumkin: muloqot- kamida ikki kishining o’zaro ta’sir jarayoni bo’lib, bu ta’sir davomida axborot almashinadi, munosabat o’rnatiladi, rivojlantiriladi. Muloqot tushunchasini kommunikatsiya tushunchasidan farqlash lozim. Kommunikatsiya-tirik va o’lik tabiatdagi tizimlar o’rtasida axborot almashinuvini anglatadi. Hayvonlar o’rtasidagi signallar almashinuvi, insonning texnik vositalar bilan aloqa qilishi bularning barchasi kommunikatsiyaga misol bo’ladi. Muloqot faqat insonlar o’rtasida amalga oshirilishi mumkin. Muloqotning inson hayotidagi ahamiyati beqiyosdir. Inson bolasi aynan boshqalar bilan muloqotda, munosabatda bo’lish jarayonida shaxsga aylanib boradi. Muloqot orqali inson ijtimoiy tajriba va madaniyatni egallab boradi. Yangi tug’ilgan inson boshqalar bilan muloqotda bo’lish imkoniyatidan mahrum bo’lsa, u hech qachon shaxsga aylana olmaydi, ya’ni u o’z psixik taraqqiyoti bo’yicha orqada qolib ketadi. Zero, inson psixik taraqqiyoti muloqotdan boshlanadi. Muloqotsiz insoniyat jamiyati bo’lishi mumkin emas. Aynan muloqot hamkorlikda faoliyat yurituvchi individlar jamoasini shakllantiradi. Hamkorlikdagi faoliyat rejasini tuzish va uni ruyobga chiqarish uchun individlar o’rtasida muloqot amalga oshirilishi shart. Muloqot vositasida hamkorlikdagi faoliyat tashkil etiladi va amalga oshiriladi. Ayni vaqtda faoliyat davomida insonlar o’rtasida yangi-yangi munosabatlar va aloqalar shakllanadi. Demak, muloqot va faoliyat o’zaro chambarchas bog’liqdir. Muloqot inson hayotida qanchalik yuksak ahamiyatga ega ekanligini quyidagi misollarda yaqqol ko’rishimiz mumkin: 1-misol 1938 yil Richard Bard o’z hohishi bilan Antarktida muzliklarida 6 oy tanho qoladi. Bir tomondan u tajriba natijalariga qiziqsa, ikkinchi tomondan
Ilmiybaza.uz kundalik hayotning g’ala-g’ovuridan biroz dam olishni istagan edi. Keyinchalik u mazkur davrni quyidagi so’zlar bilan eslaydi «Bu yerdagi hayotim davomida bora- bora har bir harakatim har bir ishim tobora mazmunsiz, mantiqsiz, maqsadsiz bo’lib borayotganday edi. Xavf xatarlardan qo’rqmaydigan odam bo’lsam-da, negadir bu yerda tomning bosib qolishidan xavfsiray boshladim. Ovqatlanishimda muntazamlik yo’qoldi, yuvinmay qo’ydim». 2-misol. Tarixda yaponlarda «Moritao» nomli insonning o’zini-o’zi takomillashtirish tizimi mavjud bo’lgan. Vaholanki, inson hech qanday jismoniy azoblarga duchor bo’lmaydi. Faqatgina bir haftaga g’orga kirib ketib, u yerda tanho qoladi. Bu yerda u hatto o’zi bilan gaplashishi mumkin bo’lmagan. Sinovdan o’tganlar keyinchalik har qanday uchrashuv va suhbatni xursandchilik bilan qarshi oladilar. Qizig’i shundaki, ularda ko’proq gapirish ehtiyoji emas, balki tinglash ehtiyoji kuchayar ekan. 3-misol. Bir paytlarda Amerikada barcha tamaddixonalarni avtomatlashtirish avj olgan edi. Ammo ko’p o’tmay ularning egalari kasodga uchray boshladi. Ma’lum bo’lishicha, bu yerga odamlar nafaqat tammadi qilish, balki suhbatdosh topish uchun ham kelganlar. Bundan ko’rinadiki, insonlar doimo muloqotga ehtiyoj sezadilar va uni qondirishga harakat qiladilar. 2. Muloqot vazifalari Muloqot jarayonida muloqot funktsiyalari ham muhim rolь o’ynaydi. Muloqot funktsiyalari deganda muloqotning inson hayotida bajaradigan funktsiyalari tushuniladi. Muloqot funktsiyalari xilma-xil bo’lib, eng keng tarqalgan tasnifga ko’ra, ya’ni B.F.Lomov tomonidan taklif qilingan bo’lib, u quyidagilardan iborat.  Informatsion-kommunikativ funktsiya, axborot almashinuvini ta’minlash vazifasi. Axborot almashinuvi turli belgilar tizimlari orqali amalga oshiriladi. Odatda verbal va noverbal kommunikatsiya farqlanadi.  Regulyatsion-kommunikativ funktsiyasi suhbatdoshlar xulq-atvorining regulyatsiya qilinishini ta’minlash vazifasi. Individlar muloqot jarayonida verbal yo’llar bilan bir-birining motivlariga, maqsadlariga, qaror qabul qilishiga ta’sir Ilmiybaza.uz kundalik hayotning g’ala-g’ovuridan biroz dam olishni istagan edi. Keyinchalik u mazkur davrni quyidagi so’zlar bilan eslaydi «Bu yerdagi hayotim davomida bora- bora har bir harakatim har bir ishim tobora mazmunsiz, mantiqsiz, maqsadsiz bo’lib borayotganday edi. Xavf xatarlardan qo’rqmaydigan odam bo’lsam-da, negadir bu yerda tomning bosib qolishidan xavfsiray boshladim. Ovqatlanishimda muntazamlik yo’qoldi, yuvinmay qo’ydim». 2-misol. Tarixda yaponlarda «Moritao» nomli insonning o’zini-o’zi takomillashtirish tizimi mavjud bo’lgan. Vaholanki, inson hech qanday jismoniy azoblarga duchor bo’lmaydi. Faqatgina bir haftaga g’orga kirib ketib, u yerda tanho qoladi. Bu yerda u hatto o’zi bilan gaplashishi mumkin bo’lmagan. Sinovdan o’tganlar keyinchalik har qanday uchrashuv va suhbatni xursandchilik bilan qarshi oladilar. Qizig’i shundaki, ularda ko’proq gapirish ehtiyoji emas, balki tinglash ehtiyoji kuchayar ekan. 3-misol. Bir paytlarda Amerikada barcha tamaddixonalarni avtomatlashtirish avj olgan edi. Ammo ko’p o’tmay ularning egalari kasodga uchray boshladi. Ma’lum bo’lishicha, bu yerga odamlar nafaqat tammadi qilish, balki suhbatdosh topish uchun ham kelganlar. Bundan ko’rinadiki, insonlar doimo muloqotga ehtiyoj sezadilar va uni qondirishga harakat qiladilar. 2. Muloqot vazifalari Muloqot jarayonida muloqot funktsiyalari ham muhim rolь o’ynaydi. Muloqot funktsiyalari deganda muloqotning inson hayotida bajaradigan funktsiyalari tushuniladi. Muloqot funktsiyalari xilma-xil bo’lib, eng keng tarqalgan tasnifga ko’ra, ya’ni B.F.Lomov tomonidan taklif qilingan bo’lib, u quyidagilardan iborat.  Informatsion-kommunikativ funktsiya, axborot almashinuvini ta’minlash vazifasi. Axborot almashinuvi turli belgilar tizimlari orqali amalga oshiriladi. Odatda verbal va noverbal kommunikatsiya farqlanadi.  Regulyatsion-kommunikativ funktsiyasi suhbatdoshlar xulq-atvorining regulyatsiya qilinishini ta’minlash vazifasi. Individlar muloqot jarayonida verbal yo’llar bilan bir-birining motivlariga, maqsadlariga, qaror qabul qilishiga ta’sir
Ilmiybaza.uz o’tkazishi, biror harakatga undashi va harakatini nazorat qilishi, bir-birining xulq- atvoriga stimullashtiruvchi va korrektsiyalovchi tarzida ta’sir ko’rsatishi mumkin.  Affektiv-kommunikativ funktsiya inson emotsional sohasining regulyatsiya qilinishini ta’minlash vazifasi. Muloqot inson emotsional holatlarining eng muhim determinatsiyasidir. Chunki turli tuman emotsional holatlar muloqot jarayonida paydo bo’ladi va o’zgaradi. L.A. Karpenko taklif etgan tasnifga ko’ra, muloqotning quyidagi vazifalari ajratib ko’rsatiladi.  Aloqa o’rnatish vazifasi - suhbatdoshni aloqaga kirishish uchun tayyorlash;  Informatsion vazifa - suhbatdosh bilan muayyan ma’lumotlar, fikrlar va rejalarni almashish;  Faoliyatga undash - suhbatdoshni biror harakatni bajarishga stimullashtirish;  Koordinatsion vazifa- suhbatdosh bilan hamkorlikdagi faoliyatni tashkil etish va uni amalga oshirishda harakatlarni muvofiqlashtirish;  Tushunishni ta’minlash vazifasi - suhbatdoshning fikrlari va hissiyotlarini tushunish;  Amotiv vazifasi - suhbatdoshda muayyan hissiyotlarni uyg’otish hamda ularni o’zgartirish;  Munosabat o’rnatish - munosabatlar tizimidagi shaxsiy o’rnini, mavqeini aniqlash;  Ta’sir ko’rsatish - suhbatdoshning xulq-atvori shaxsiy xususiyatlari maqsadlari va ustanovkalarini o’zgartirish. 3. Muloqotning kommunikativ tomoni Birgalikdagi faoliyat davomida odamlar turli fikrlar, o’y-xayollar, his kechinmalar bilan o’rtoqlashadilar. Bunda o’y-fikrlar, his-kechinmalarni axborot sifatida, kommunikatsiyani esa axborot almashinuvi sifatida talqin etish mumkin. Ammo shuni e’tiborga olish kerakki insonlararo kommunikatsiya shunchaki axborot almashinuvidan iborat emas. CHunki muloqot jarayonida axborot nafaqat uzatiladi, balki shakllantiriladi, aniqlashtiriladi, rivojlantiriladi. Demak, inson muloqotni Ilmiybaza.uz o’tkazishi, biror harakatga undashi va harakatini nazorat qilishi, bir-birining xulq- atvoriga stimullashtiruvchi va korrektsiyalovchi tarzida ta’sir ko’rsatishi mumkin.  Affektiv-kommunikativ funktsiya inson emotsional sohasining regulyatsiya qilinishini ta’minlash vazifasi. Muloqot inson emotsional holatlarining eng muhim determinatsiyasidir. Chunki turli tuman emotsional holatlar muloqot jarayonida paydo bo’ladi va o’zgaradi. L.A. Karpenko taklif etgan tasnifga ko’ra, muloqotning quyidagi vazifalari ajratib ko’rsatiladi.  Aloqa o’rnatish vazifasi - suhbatdoshni aloqaga kirishish uchun tayyorlash;  Informatsion vazifa - suhbatdosh bilan muayyan ma’lumotlar, fikrlar va rejalarni almashish;  Faoliyatga undash - suhbatdoshni biror harakatni bajarishga stimullashtirish;  Koordinatsion vazifa- suhbatdosh bilan hamkorlikdagi faoliyatni tashkil etish va uni amalga oshirishda harakatlarni muvofiqlashtirish;  Tushunishni ta’minlash vazifasi - suhbatdoshning fikrlari va hissiyotlarini tushunish;  Amotiv vazifasi - suhbatdoshda muayyan hissiyotlarni uyg’otish hamda ularni o’zgartirish;  Munosabat o’rnatish - munosabatlar tizimidagi shaxsiy o’rnini, mavqeini aniqlash;  Ta’sir ko’rsatish - suhbatdoshning xulq-atvori shaxsiy xususiyatlari maqsadlari va ustanovkalarini o’zgartirish. 3. Muloqotning kommunikativ tomoni Birgalikdagi faoliyat davomida odamlar turli fikrlar, o’y-xayollar, his kechinmalar bilan o’rtoqlashadilar. Bunda o’y-fikrlar, his-kechinmalarni axborot sifatida, kommunikatsiyani esa axborot almashinuvi sifatida talqin etish mumkin. Ammo shuni e’tiborga olish kerakki insonlararo kommunikatsiya shunchaki axborot almashinuvidan iborat emas. CHunki muloqot jarayonida axborot nafaqat uzatiladi, balki shakllantiriladi, aniqlashtiriladi, rivojlantiriladi. Demak, inson muloqotni
Ilmiybaza.uz shunchaki axborot almashinuvidan iborat jarayon deb hisoblashi mumkin emas. Zero, birinchidan muloqot jarayonida axborot bir tomondan ikkinchi tomonga shunchaki harakatlanmaydi, balki faol almashinadi (kommunikativ jarayon ishtirokchilari bir-biriga axborot yuborayotganda bir-birining motivlari, maqsadlari, ustanovkalari va boshqalarni tahlil qiladilar); ikkinchidan muloqot jarayonida axborot almasha turib kishilar belgilar orqali bir-biriga ta’sir etishi mumkin (insonlararo axborot almashinuvida, albatta suhbatdosh xulq-atvoriga muayyan ta’sir o’tkaziladi); uchinchidan muloqot jarayonida kommunikator (axborot yuboryotgan odam) va retsipient (axborotni qabul qilayotgan odam) bir xil kodlashtirish tizimiga ega bo’lishi kerak, to’rtinchidan muloqot jarayonida faqat insonlararo kommunikatsiyaga xos to’siqlar vujudga kelishi mumkin. Kommunikativ jarayonda qo’llaniladigan bir necha belgilar tizimi mavjud. Ular verbal kommunikatsiya (nutq orqali) va noverbal (nutq bilan bog’liq bo’lmaydigan belgilar orqali) kommunikatsiyadir. Verbal kommunikatsiya. Inson nutqi belgilar tizimi sifatida qo’llaniladi. Nutq - inson tomonidan qo’llaniladigan tovush signallari yoki yozma belgilardan iborat bo’lib, ular orqali muloqotdan olingan ma’lumot qayta ishlanadi, saqlanadi va uzatiladi. U jarayon til orqali amalga oshiriladi. Til so’z belgilari tizimi bo’lib, u muloqot jarayonida psixik faoliyat mahsuli bo’lib yuzaga keladi. Til muomala vositasidir. Til muomalaga kirishuvchilar o’rtasidagi kommunikatsiyani ta’minlaydi, chunki uni axborot beruvchi ham, uni qabul qiluvchi ham birday tushunadi. Boshqa kishiga axborot beruvchi (kommunikator) va uni qabul qiluvchi (retsipient) muloqot jarayonida bir xil tildan foydalanishi kerak, aks holda bir-birini to’g’ri tushunolmaydi. Axborot almashish muomala qatnashuvchilariga tushunarli belgi va mazmunga ega bo’lishi kerak. Til so’z belgilari yig’indisidan iboratdir. So’zning ma’nosi uning mazmuniy tomonidir. Har bir alohida odamning harakatlari va faoliyatlarini boshqa odamning harakati va faoliyatlarini 3 ta muhim omil belgilaydi. Birinchidan, butun insoniyatning yoki bir muncha tor doiradagi kishilar jamoasining ijtimoiy-tarixiy tajribasini belgilaydi. Kichkina bola dunyoni mustaqil Ilmiybaza.uz shunchaki axborot almashinuvidan iborat jarayon deb hisoblashi mumkin emas. Zero, birinchidan muloqot jarayonida axborot bir tomondan ikkinchi tomonga shunchaki harakatlanmaydi, balki faol almashinadi (kommunikativ jarayon ishtirokchilari bir-biriga axborot yuborayotganda bir-birining motivlari, maqsadlari, ustanovkalari va boshqalarni tahlil qiladilar); ikkinchidan muloqot jarayonida axborot almasha turib kishilar belgilar orqali bir-biriga ta’sir etishi mumkin (insonlararo axborot almashinuvida, albatta suhbatdosh xulq-atvoriga muayyan ta’sir o’tkaziladi); uchinchidan muloqot jarayonida kommunikator (axborot yuboryotgan odam) va retsipient (axborotni qabul qilayotgan odam) bir xil kodlashtirish tizimiga ega bo’lishi kerak, to’rtinchidan muloqot jarayonida faqat insonlararo kommunikatsiyaga xos to’siqlar vujudga kelishi mumkin. Kommunikativ jarayonda qo’llaniladigan bir necha belgilar tizimi mavjud. Ular verbal kommunikatsiya (nutq orqali) va noverbal (nutq bilan bog’liq bo’lmaydigan belgilar orqali) kommunikatsiyadir. Verbal kommunikatsiya. Inson nutqi belgilar tizimi sifatida qo’llaniladi. Nutq - inson tomonidan qo’llaniladigan tovush signallari yoki yozma belgilardan iborat bo’lib, ular orqali muloqotdan olingan ma’lumot qayta ishlanadi, saqlanadi va uzatiladi. U jarayon til orqali amalga oshiriladi. Til so’z belgilari tizimi bo’lib, u muloqot jarayonida psixik faoliyat mahsuli bo’lib yuzaga keladi. Til muomala vositasidir. Til muomalaga kirishuvchilar o’rtasidagi kommunikatsiyani ta’minlaydi, chunki uni axborot beruvchi ham, uni qabul qiluvchi ham birday tushunadi. Boshqa kishiga axborot beruvchi (kommunikator) va uni qabul qiluvchi (retsipient) muloqot jarayonida bir xil tildan foydalanishi kerak, aks holda bir-birini to’g’ri tushunolmaydi. Axborot almashish muomala qatnashuvchilariga tushunarli belgi va mazmunga ega bo’lishi kerak. Til so’z belgilari yig’indisidan iboratdir. So’zning ma’nosi uning mazmuniy tomonidir. Har bir alohida odamning harakatlari va faoliyatlarini boshqa odamning harakati va faoliyatlarini 3 ta muhim omil belgilaydi. Birinchidan, butun insoniyatning yoki bir muncha tor doiradagi kishilar jamoasining ijtimoiy-tarixiy tajribasini belgilaydi. Kichkina bola dunyoni mustaqil
Ilmiybaza.uz ravishda bilib olmaydi. U ota-onasiga savollar beradi va ular unga javob beradilar, bu javoblardan bola o’z faoliyatini keyinchalik foydalanadigan umumiy bilimlarning faqat ozgina qismini oladi. Umumiy bilimlarning bu ozginagina qismini bola til shaklida, til yordamida so’z belgilari tizimida hosil qila oladi. Maktabda ham xuddi shunday bo’ladi, o’quvchi olam haqida barcha bilimlarni o’qituvchining tushuntirishidan yoki darslikdan, ya’ni til yordamida o’zlashtiradi. Bu yerda til o’zining muhim vazifalaridan birini bajaradigan, ya’ni yashash vositasi, ijtimoiy-tarixiy tajribani berish va o’zlashtirish vositasi tarzida namoyon bo’ladi. Ikkinchidan, har bir alohida odamning ish-harakati va faoliyatini ko’pincha ijtimoiy qiymatga ega bo’lmagan o’zga kishilarning bevosita tajribalarini belgilaydi. Masalan, men oshxona tomon yo’l olaman. Yo’lda o’rtog’im uchrab menga: «oshxona yopilgan», deydi. SHu paytda bu xabar mening faoliyatimni ma’lum bir tarzda boshqaradi: men qayrilib, boshqa oshxona tomon jo’nayman. Bu yerda til o’zining boshqa muhim vazifasi bilan, ya’ni vosita yoki kommunikatsiya usuli yoki olamning xatti-harakatlarini boshqaruvchi bir vosita sifatida namoyon bo’ladi. Natijada har qanday kommunikatsiya, har qanday munosabat suhbatdoshiga ta’sir qilishdan iborat. Uchinchidan, har bir alohida odamning ish-harakatlari va faoliyatlarini har bir ayrim kishilarning shaxsiy tajribasi belgilaydi. Odamning «shaxsiy» o’z individual tajribasi boshqa kishilarning tajribalari va ijtimoiy tajribaning o’ziga xos aralashmasidan iborat. Odam hayvondan farqli o’laroq, o’z harakatlarini rejalashtira oladi. Bunday rejalashtirish va umumiy fikriy masalalarni hal qilishning asosiy quroli tildir. Bu yerda biz tilning uchinchi vazifasi aqliy faoliyatning (idrok, xotira, tafakkur, xayol) quroli sifatidagi vazifasiga to’qnash keldik. So’z belgilari tizimi sifatida tildan nutq faoliyatida foydalaniladi. Nutq faoliyati – odam tomonidan ijtimoiy-tarixiy tajribani o’zlashtirish va avlodlarga berish yoki kommunikatsiya o’rnatish, o’z harakatlarini rejalashtirish maqsadida tildan foydalanish jarayonidir. Til aloqa vositasi yoxud quroldir, nutq faoliyati yoki nutq esa aloqa jarayonining o’zidir. Bu jarayonda nutq faoliyatining Ilmiybaza.uz ravishda bilib olmaydi. U ota-onasiga savollar beradi va ular unga javob beradilar, bu javoblardan bola o’z faoliyatini keyinchalik foydalanadigan umumiy bilimlarning faqat ozgina qismini oladi. Umumiy bilimlarning bu ozginagina qismini bola til shaklida, til yordamida so’z belgilari tizimida hosil qila oladi. Maktabda ham xuddi shunday bo’ladi, o’quvchi olam haqida barcha bilimlarni o’qituvchining tushuntirishidan yoki darslikdan, ya’ni til yordamida o’zlashtiradi. Bu yerda til o’zining muhim vazifalaridan birini bajaradigan, ya’ni yashash vositasi, ijtimoiy-tarixiy tajribani berish va o’zlashtirish vositasi tarzida namoyon bo’ladi. Ikkinchidan, har bir alohida odamning ish-harakati va faoliyatini ko’pincha ijtimoiy qiymatga ega bo’lmagan o’zga kishilarning bevosita tajribalarini belgilaydi. Masalan, men oshxona tomon yo’l olaman. Yo’lda o’rtog’im uchrab menga: «oshxona yopilgan», deydi. SHu paytda bu xabar mening faoliyatimni ma’lum bir tarzda boshqaradi: men qayrilib, boshqa oshxona tomon jo’nayman. Bu yerda til o’zining boshqa muhim vazifasi bilan, ya’ni vosita yoki kommunikatsiya usuli yoki olamning xatti-harakatlarini boshqaruvchi bir vosita sifatida namoyon bo’ladi. Natijada har qanday kommunikatsiya, har qanday munosabat suhbatdoshiga ta’sir qilishdan iborat. Uchinchidan, har bir alohida odamning ish-harakatlari va faoliyatlarini har bir ayrim kishilarning shaxsiy tajribasi belgilaydi. Odamning «shaxsiy» o’z individual tajribasi boshqa kishilarning tajribalari va ijtimoiy tajribaning o’ziga xos aralashmasidan iborat. Odam hayvondan farqli o’laroq, o’z harakatlarini rejalashtira oladi. Bunday rejalashtirish va umumiy fikriy masalalarni hal qilishning asosiy quroli tildir. Bu yerda biz tilning uchinchi vazifasi aqliy faoliyatning (idrok, xotira, tafakkur, xayol) quroli sifatidagi vazifasiga to’qnash keldik. So’z belgilari tizimi sifatida tildan nutq faoliyatida foydalaniladi. Nutq faoliyati – odam tomonidan ijtimoiy-tarixiy tajribani o’zlashtirish va avlodlarga berish yoki kommunikatsiya o’rnatish, o’z harakatlarini rejalashtirish maqsadida tildan foydalanish jarayonidir. Til aloqa vositasi yoxud quroldir, nutq faoliyati yoki nutq esa aloqa jarayonining o’zidir. Bu jarayonda nutq faoliyatining
Ilmiybaza.uz faol va passiv turlari farqlanadi. So’zlovchining nutqi faol nutq, tinglovchining nutqi passiv nutq hisoblanadi. Nutq ichki va tashqi nutqqa bo’linadi. Tashqi nutq – yozma va og’zaki nutqqa, og’zaki nutq esa monolog va dialogik nutqqa bo’linadi. Monolog – bir kishining o’ziga yoki boshqalarga qaratilgan nutqidir. Bu o’qituvchining bayoni, o’quvchining to’laroq javobi, ma’ruza va boshqalardir. Monologik nutq ma’lum qiyinchiliklarga ega. Monologda gapirayotgan kishi fikrlarning aniqligiga, grammatik qoidalarning saqlanishiga, mantiq va aytilayotgan fikrlarning izchilligiga e’tibor berishi kerak. Dialogik nutqqa nisbatan monologik nutq kechroq shakllanadi. Maktabda o’qituvchilar o’quvchilarda monologik nutqni rivojlantirishga alohida e’tibor berishlari kerak. Ikki yoki undan ortiq kishilar o’rtasidagi nutq – dialog deyiladi. Dialogik nutqda bayon qilinayotgan fikr ko’p jihatdan undan oldingi fikrga bog’liq bo’ladi. Dialogik nutqda suhbatdoshlarga ma’lum bo’lgan ayrim so’zlar tushirib qoldiriladi. SHuning uchun yozib olingan dialog boshqalarga unchalik tushunarli bo’lmasligi mumkin: Dialogik nutqda har xil turdagi shablonlar, ya’ni odatlanib qolingan so’z birikmasi ko’p uchraydi (qoyil, marhamat qilib aytingchi). Nutqning ichki nutq deb atalgan turi nutq faoliyatining alohida turi hisoblanadi. Ichki nutq amaliy va nazariy faoliyatni rejalashtirish fazasi sifatida namoyon bo’ladi. Biz so’zni chala-yarim aytishimiz bilanoq tushunaveramiz. Ichki nutq ayrim og’zaki nutq aktlaridan ilgariroq, xususan ixtiyoriylik darajasi ancha yuksakroq bo’lgan og’zaki nutqdan ilgariroq sodir bo’lishi mumkin. Yozma nutq monologik nutqning turlaridan biri bo’lib, yozma nutq monologik nutqqa nisbatan batafsilroqdir. Muloqotning kommunikativ akti sifatida quyidagilarni tasavvur etish mumkin Kommunikator adresant Muloqot subyekti sifatidagi Ilmiybaza.uz faol va passiv turlari farqlanadi. So’zlovchining nutqi faol nutq, tinglovchining nutqi passiv nutq hisoblanadi. Nutq ichki va tashqi nutqqa bo’linadi. Tashqi nutq – yozma va og’zaki nutqqa, og’zaki nutq esa monolog va dialogik nutqqa bo’linadi. Monolog – bir kishining o’ziga yoki boshqalarga qaratilgan nutqidir. Bu o’qituvchining bayoni, o’quvchining to’laroq javobi, ma’ruza va boshqalardir. Monologik nutq ma’lum qiyinchiliklarga ega. Monologda gapirayotgan kishi fikrlarning aniqligiga, grammatik qoidalarning saqlanishiga, mantiq va aytilayotgan fikrlarning izchilligiga e’tibor berishi kerak. Dialogik nutqqa nisbatan monologik nutq kechroq shakllanadi. Maktabda o’qituvchilar o’quvchilarda monologik nutqni rivojlantirishga alohida e’tibor berishlari kerak. Ikki yoki undan ortiq kishilar o’rtasidagi nutq – dialog deyiladi. Dialogik nutqda bayon qilinayotgan fikr ko’p jihatdan undan oldingi fikrga bog’liq bo’ladi. Dialogik nutqda suhbatdoshlarga ma’lum bo’lgan ayrim so’zlar tushirib qoldiriladi. SHuning uchun yozib olingan dialog boshqalarga unchalik tushunarli bo’lmasligi mumkin: Dialogik nutqda har xil turdagi shablonlar, ya’ni odatlanib qolingan so’z birikmasi ko’p uchraydi (qoyil, marhamat qilib aytingchi). Nutqning ichki nutq deb atalgan turi nutq faoliyatining alohida turi hisoblanadi. Ichki nutq amaliy va nazariy faoliyatni rejalashtirish fazasi sifatida namoyon bo’ladi. Biz so’zni chala-yarim aytishimiz bilanoq tushunaveramiz. Ichki nutq ayrim og’zaki nutq aktlaridan ilgariroq, xususan ixtiyoriylik darajasi ancha yuksakroq bo’lgan og’zaki nutqdan ilgariroq sodir bo’lishi mumkin. Yozma nutq monologik nutqning turlaridan biri bo’lib, yozma nutq monologik nutqqa nisbatan batafsilroqdir. Muloqotning kommunikativ akti sifatida quyidagilarni tasavvur etish mumkin Kommunikator adresant Muloqot subyekti sifatidagi
Ilmiybaza.uz omil namoyon bo’ladi Retsepient aderesant Bu ma’lumot kimga uzatilmoqda Ma’lumot Nima uzatilmoqda Kod Qanday vositalar asosida Maqsad Nima uchun uzatilmoqda Aloqa kanali Ovoz, xat, efir orqali aloqa Natija Nimaga erishildi Shuningdek amerikalik jurnalist G.Lassuel besh unsurdan iborat bo’lgan kommunikativ jarayonning modelini taklif etadi.  Kim (axborot kim tomonidan uzatilmoqda)  Nima ( qanday axborot uzatilmoqda)  Qanday (axborot qanday yo’l bilan uzatilmoqda)  Kimga (axborot kimga yo’naltirilmoqda)  Qanchalik samarali (axborot qanchalik samarador uzatildi) Kommunikativ jarayon aksial (bunda axborot ayrim aniq odamlarga yo’naltiriladi) yoki retial (bunda axborot bir qancha ehtimol qilinayotgan retsipientlarga yo’naltiriladi) xarakterda bo’lishi mumkin. Kommunikativ jarayonda o’zaro munosabatga kirishuvchilarni bir-birlarini tushunishlari juda muhimdir. Bunda nutqning quyidagi muhim xususiyatlari paydo bo’ladi, ya’ni mazmundorlik, tushunarlilik, ifodalilik, ta’sirchanlik ko’rsatiladi. Buyuk frantsuz yozuvchisi Antuan Sent Ekzyuperi «Muloqot – shunday ne’matki, u orqali inson lazzatlanadi», deb yozgan edi. So’zning mohiyati haqida Sa’diy «Aqllimisan yoki ahmoq kattamisan yoki kichik buni bir so’z aytmaguncha bila olmaymiz» degan edi. Xalqimizda shunday ibratli ibora bor «inson aql farosati uning nutqining aniqligida namoyon bo’ladi». Noverbal kommunikatsiya vositalariga yuz ifodasi, mimika, ohang, pauza, poza (holat), ko’z yosh, kulgu va boshqalar kiradi. Bu vositalar verbal kommunikatsiya - so’zni to’ldiradi, kuchaytiradi va ba’zan uning o’rnini bosadi. Ilmiybaza.uz omil namoyon bo’ladi Retsepient aderesant Bu ma’lumot kimga uzatilmoqda Ma’lumot Nima uzatilmoqda Kod Qanday vositalar asosida Maqsad Nima uchun uzatilmoqda Aloqa kanali Ovoz, xat, efir orqali aloqa Natija Nimaga erishildi Shuningdek amerikalik jurnalist G.Lassuel besh unsurdan iborat bo’lgan kommunikativ jarayonning modelini taklif etadi.  Kim (axborot kim tomonidan uzatilmoqda)  Nima ( qanday axborot uzatilmoqda)  Qanday (axborot qanday yo’l bilan uzatilmoqda)  Kimga (axborot kimga yo’naltirilmoqda)  Qanchalik samarali (axborot qanchalik samarador uzatildi) Kommunikativ jarayon aksial (bunda axborot ayrim aniq odamlarga yo’naltiriladi) yoki retial (bunda axborot bir qancha ehtimol qilinayotgan retsipientlarga yo’naltiriladi) xarakterda bo’lishi mumkin. Kommunikativ jarayonda o’zaro munosabatga kirishuvchilarni bir-birlarini tushunishlari juda muhimdir. Bunda nutqning quyidagi muhim xususiyatlari paydo bo’ladi, ya’ni mazmundorlik, tushunarlilik, ifodalilik, ta’sirchanlik ko’rsatiladi. Buyuk frantsuz yozuvchisi Antuan Sent Ekzyuperi «Muloqot – shunday ne’matki, u orqali inson lazzatlanadi», deb yozgan edi. So’zning mohiyati haqida Sa’diy «Aqllimisan yoki ahmoq kattamisan yoki kichik buni bir so’z aytmaguncha bila olmaymiz» degan edi. Xalqimizda shunday ibratli ibora bor «inson aql farosati uning nutqining aniqligida namoyon bo’ladi». Noverbal kommunikatsiya vositalariga yuz ifodasi, mimika, ohang, pauza, poza (holat), ko’z yosh, kulgu va boshqalar kiradi. Bu vositalar verbal kommunikatsiya - so’zni to’ldiradi, kuchaytiradi va ba’zan uning o’rnini bosadi.
Ilmiybaza.uz Bolgarlarda boshni qimirlatish yo’q degani, ruslarniki teskarisi bo’ladi. Turli yosh guruhlarida noverbal kommunikatsiya vositasi turlicha bo’ladi. Masalan, bolalar ko’pincha kattalarga ta’sir etish, ularga o’z hohish va kayfiyatlarini o’tkazishda yig’idan vosita sifatida foydalanadilar. Axborotni so’z bilan bayon etishning mazmuni va maqsadiga noverbal kommunikatsiya vositalarining mos kelishi muomala madaniyatining bir turidir. Noverbal kommunikatsiyaga belgilarning optik-kinetik tizimi kirib, ularga jestlar (qo’l harakatlari), mimika (yuz harakatlari) va pantomimika (qo’l, oyoq, tana harakatlari) kiradi. Jestlar - insonning qo’l harakatlari bo’lib, u orqali insonning ichki holati, biror bir ob’ektga munosabati va tashqi olamga yo’nalganligi ifodalanadi. U yoki bu xalqlarda jestlar turlicha qabul qilinadi. Italьyan va frantsuzlar o’z muloqotlarini jestlarsiz tavsavvur eta olmaydilar. O’zbek xalqida nutqda jestlardan foydalanish yaxshi odat sifatida qabul qilinmaydi. Lekin shuni ham ta’kidlash lozimki, noverbal kommunikatsiya og’zaki nutqda aytilmay qolgan fikrlarni ifoda etish imkonini beradi. Mimika - inson yuz harakatlarining bir qismi bo’lib, u orqali insonning o’ylari, xatti-harakatlari, tasavvurlari, xotirlashi, taajjubi va hokazolarda namoyon bo’ladi. Pantomimika - inson tanasi yoki uning qismlari yordamida ifodalanadigan harakatlar tizimidir. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, kundalik muloqot jarayonida so’zlar 7% ni, tovushlar va intonatsiya 38% ni, nutqsiz muloqot esa 55% ni, tashkil qiladi. Publitsiy aytganidek, biz «Ovoz bilan gapiramiz tana bilan suhbatlashamiz». Noverbal kommunikatsiyaning boshqa belgilar tizimini ko’rib chiqaylik. Paralingivistik va ekstralingvistik belgilar tizimi - bu lokalizatsiya tizimi bo’lib, u ovoz sifatida diapozonini nutqdagi pauzalar, yo’tal, yig’i, kulgu, nutq tempida namoyon bo’ladi. Muloqot jarayonida muloqotga kirishuvchilarni bir-birlariga nisbatan joylashishlari ham muhim ahamiyatga ega. Masalan, auditoriyadagi stollar joylashishi muloqot uchun juda noqulaydir. Ayniqsa, seminar mashg’ulotlari Ilmiybaza.uz Bolgarlarda boshni qimirlatish yo’q degani, ruslarniki teskarisi bo’ladi. Turli yosh guruhlarida noverbal kommunikatsiya vositasi turlicha bo’ladi. Masalan, bolalar ko’pincha kattalarga ta’sir etish, ularga o’z hohish va kayfiyatlarini o’tkazishda yig’idan vosita sifatida foydalanadilar. Axborotni so’z bilan bayon etishning mazmuni va maqsadiga noverbal kommunikatsiya vositalarining mos kelishi muomala madaniyatining bir turidir. Noverbal kommunikatsiyaga belgilarning optik-kinetik tizimi kirib, ularga jestlar (qo’l harakatlari), mimika (yuz harakatlari) va pantomimika (qo’l, oyoq, tana harakatlari) kiradi. Jestlar - insonning qo’l harakatlari bo’lib, u orqali insonning ichki holati, biror bir ob’ektga munosabati va tashqi olamga yo’nalganligi ifodalanadi. U yoki bu xalqlarda jestlar turlicha qabul qilinadi. Italьyan va frantsuzlar o’z muloqotlarini jestlarsiz tavsavvur eta olmaydilar. O’zbek xalqida nutqda jestlardan foydalanish yaxshi odat sifatida qabul qilinmaydi. Lekin shuni ham ta’kidlash lozimki, noverbal kommunikatsiya og’zaki nutqda aytilmay qolgan fikrlarni ifoda etish imkonini beradi. Mimika - inson yuz harakatlarining bir qismi bo’lib, u orqali insonning o’ylari, xatti-harakatlari, tasavvurlari, xotirlashi, taajjubi va hokazolarda namoyon bo’ladi. Pantomimika - inson tanasi yoki uning qismlari yordamida ifodalanadigan harakatlar tizimidir. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, kundalik muloqot jarayonida so’zlar 7% ni, tovushlar va intonatsiya 38% ni, nutqsiz muloqot esa 55% ni, tashkil qiladi. Publitsiy aytganidek, biz «Ovoz bilan gapiramiz tana bilan suhbatlashamiz». Noverbal kommunikatsiyaning boshqa belgilar tizimini ko’rib chiqaylik. Paralingivistik va ekstralingvistik belgilar tizimi - bu lokalizatsiya tizimi bo’lib, u ovoz sifatida diapozonini nutqdagi pauzalar, yo’tal, yig’i, kulgu, nutq tempida namoyon bo’ladi. Muloqot jarayonida muloqotga kirishuvchilarni bir-birlariga nisbatan joylashishlari ham muhim ahamiyatga ega. Masalan, auditoriyadagi stollar joylashishi muloqot uchun juda noqulaydir. Ayniqsa, seminar mashg’ulotlari
Ilmiybaza.uz jarayonida o’qituvchi, ma’ruzachi muloqoti vaqtida qolganlari munozarada faol ishtirok etish imkoniyatiga ega emasdirlar. Seminarlarni yoki shu kabi suhbatlarni «T» shaklida joylashgan stol stullarda o’tkazish ham foydali, lekin dumaloq shaklda joylashtirilgan stol, stullarda muloqot juda samaralidir. Vizual muloqotda «ko’z kontakti» belgilar tizimi ham qo’llaniladi. Ushbu tizim pedagoglar, rahbarlar ish faoliyatida muhim ahamiyatga egadir. Qiziqarli belgilar tizimi sifatida muloqot jarayonida gul, fotorasm va boshqalardan foydalanish mumkin. Ehtimol gullar orqali insonlar ma’lum bir ma’lumotni uzatish imkoniyatiga egalar. Shu bois gullar tarixi haqida ayrim ma’lumotlarni keltiramiz. Gullar tili qadimda Sharqda paydo bo’lgan. Uni ayollar yaratishgan. O’z yuzlarini ochish imkoniyatiga ega bo’lmagan ayollar o’z hislarini va kayfiyatlarini gullar orqali ifodalashga harakat qilganlar. Assotsiatsiya sifatida paydo bo’lgan belgilar qat’iy odatlarga aylangan. Masalan, azaliya guli sog’inch, yolg’izlik, gnatsint g’unchalarining soni uchrashuv kunini, qo’ng’iroq gullar soni uchrashuv vaqtini anglatadi. XIX asrga kelib, gullar tili dastlab Frantsiyada, so’ng Angliya va butun jahonga tarqalgan. Asta-sekin gullar tili bilan ranglar tili ham yuzaga keldi. Jumladan, Yevropaning ko’p davlatlarida siyoh rang do’stlik, hashamatlilik, to’kinlik ramzi bo’lsa, Yaponiyada-g’am og’riq belgisi bo’lgan. Har qaysi rang ma’lum holat, kayfiyat ma’nosini anglatadi. Jumladan qizil rang hayot, sevgi, pushti - yoshlik, sariq - baxt, quyosh, to’y, xursandchilik, yashil - tinchlik, xotirjamlik, ko’k- ishonch, vafo, qora tantanavorlik, qayg’u, oq - poklik, beg’uborlik ramzi sifatida tushuniladi. 4. Muloqot kishilar o’rtasidagi o’zaro ta’sir etish Kishilar muloqotga kirishar ekan, savol berish, buyruq, iltimos qilish, biror narsani tushuntirish bilan birga o’z oldiga boshqalarga ta’sir etish, shu narsani ularga tushuntirish maqsadini qo’yadi. Muloqotning maqsadi kishilarning birgalikdagi faoliyatiga ehtiyojini aks ettiradi. Bunda muloqot shaxslararo o’zaro ta’siri sifatida namoyon bo’ladi, ya’ni kishilarning birgalikdagi faoliyati jarayonida paydo bo’luvchi aloqa va o’zaro Ilmiybaza.uz jarayonida o’qituvchi, ma’ruzachi muloqoti vaqtida qolganlari munozarada faol ishtirok etish imkoniyatiga ega emasdirlar. Seminarlarni yoki shu kabi suhbatlarni «T» shaklida joylashgan stol stullarda o’tkazish ham foydali, lekin dumaloq shaklda joylashtirilgan stol, stullarda muloqot juda samaralidir. Vizual muloqotda «ko’z kontakti» belgilar tizimi ham qo’llaniladi. Ushbu tizim pedagoglar, rahbarlar ish faoliyatida muhim ahamiyatga egadir. Qiziqarli belgilar tizimi sifatida muloqot jarayonida gul, fotorasm va boshqalardan foydalanish mumkin. Ehtimol gullar orqali insonlar ma’lum bir ma’lumotni uzatish imkoniyatiga egalar. Shu bois gullar tarixi haqida ayrim ma’lumotlarni keltiramiz. Gullar tili qadimda Sharqda paydo bo’lgan. Uni ayollar yaratishgan. O’z yuzlarini ochish imkoniyatiga ega bo’lmagan ayollar o’z hislarini va kayfiyatlarini gullar orqali ifodalashga harakat qilganlar. Assotsiatsiya sifatida paydo bo’lgan belgilar qat’iy odatlarga aylangan. Masalan, azaliya guli sog’inch, yolg’izlik, gnatsint g’unchalarining soni uchrashuv kunini, qo’ng’iroq gullar soni uchrashuv vaqtini anglatadi. XIX asrga kelib, gullar tili dastlab Frantsiyada, so’ng Angliya va butun jahonga tarqalgan. Asta-sekin gullar tili bilan ranglar tili ham yuzaga keldi. Jumladan, Yevropaning ko’p davlatlarida siyoh rang do’stlik, hashamatlilik, to’kinlik ramzi bo’lsa, Yaponiyada-g’am og’riq belgisi bo’lgan. Har qaysi rang ma’lum holat, kayfiyat ma’nosini anglatadi. Jumladan qizil rang hayot, sevgi, pushti - yoshlik, sariq - baxt, quyosh, to’y, xursandchilik, yashil - tinchlik, xotirjamlik, ko’k- ishonch, vafo, qora tantanavorlik, qayg’u, oq - poklik, beg’uborlik ramzi sifatida tushuniladi. 4. Muloqot kishilar o’rtasidagi o’zaro ta’sir etish Kishilar muloqotga kirishar ekan, savol berish, buyruq, iltimos qilish, biror narsani tushuntirish bilan birga o’z oldiga boshqalarga ta’sir etish, shu narsani ularga tushuntirish maqsadini qo’yadi. Muloqotning maqsadi kishilarning birgalikdagi faoliyatiga ehtiyojini aks ettiradi. Bunda muloqot shaxslararo o’zaro ta’siri sifatida namoyon bo’ladi, ya’ni kishilarning birgalikdagi faoliyati jarayonida paydo bo’luvchi aloqa va o’zaro
Ilmiybaza.uz ta’sirlar yig’indisidir. Birgalikdagi faoliyat va muloqot ijtimoiy nazorat sharoitida ro’y beradi. Jamiyat ijtimoiy normalar sifatida maxsus hulq-atvor namunalari tuzilishini ishlab chiqqan. Ijtimoiy normalar ko’lami nihoyat keng – mehnat intizomi harbiy burch va vatanparvarlik, xushmuomalalik qoidalari ana shular jumlasidandir. Ijtimoiy psixologiya nuqtai nazaridan muloqotga kirishuvchilar bajaradigan rolning «repertuar»iga mos holda namoyon bo’ladi. Psixologiyada «rol» deganda ijtimoiy (sotsial) mavqeni egallab turuvchi har bir kishidan atrofdagilardan kutadigan, normativ tomonidan ma’qullangan hulq-atvor namunasi tushuniladi. (Yosh, mansab, jins va oiladagi, o’qituvchi va o’quvchi shifokor va bemor, katta kishi yoki bola, boshliq yoki xodim, ona yoki buvi, erkak yoki ayol, mehmon yoki mezbon rolida namoyon bo’lishi mumkin). O’z navbatida har bir rol o’ziga mos talablarga javob berishi kerak. Bir kishi turli muloqot vazifalarida turli rollarni bajarishi mumkin. Masalan, xizmat joyida direktor, kasal bo’lsa shifokor ko’rsatmalariga itoat etuvchi bemor, oilada keksa ota-onasining qobil farzandi, mehmondo’st oila boshlig’i bo’ladi. Turli rollarni bajaruvchi kishilarning o’zaro munosabati rol kutishlari bilan boshqariladi. Xohlaydimi yoki yo’qmi atrofdagilar undan ma’lum namunaga mos keluvchi xulq- atvorni kutadilar. Agar rol yaxshi bajarilmasa, ijtimoiy nazorat tomonidan baholanadi, ozmi-ko’pmi cheklanishlar qilinadi. Muloqotning bevosita muvaffaqiyatining sharti o’zaro ta’sir etuvchi kishilarning har biridan kutilayotgan harakatlarga mos keluvchi xulk-atvor namunasini qo’llanishidadir. Kishining boshqalar undan nimani kutayotganini, nimani eshitishga va unda nimani ko’rishga tayyor ekanligini to’g’ri, aniq, xatosiz ko’chira olish qobiliyati takt deb ataladi. Ma’lumki takt pedagogik faoliyatda muhim komponent hisoblanadi. Ayniqsa, pedagogik jarayon o’qituvchi va o’quvchilarning uyushgan faoliyatlari asosida tuzilgan. Shu bois o’qituvchi pedagogik jarayonni o’quvchilar jamoasidan tashkil topganligini unutmasligi har bir o’quvchi shaxsini e’tibordan chetda qoldirmasligi kerak. O’quvchilar bilan psixologik aloqaning qisqa muddatga bo’lsada yo’qolishi, og’ir oqibatlarni vujudga keltiradi. Ilmiybaza.uz ta’sirlar yig’indisidir. Birgalikdagi faoliyat va muloqot ijtimoiy nazorat sharoitida ro’y beradi. Jamiyat ijtimoiy normalar sifatida maxsus hulq-atvor namunalari tuzilishini ishlab chiqqan. Ijtimoiy normalar ko’lami nihoyat keng – mehnat intizomi harbiy burch va vatanparvarlik, xushmuomalalik qoidalari ana shular jumlasidandir. Ijtimoiy psixologiya nuqtai nazaridan muloqotga kirishuvchilar bajaradigan rolning «repertuar»iga mos holda namoyon bo’ladi. Psixologiyada «rol» deganda ijtimoiy (sotsial) mavqeni egallab turuvchi har bir kishidan atrofdagilardan kutadigan, normativ tomonidan ma’qullangan hulq-atvor namunasi tushuniladi. (Yosh, mansab, jins va oiladagi, o’qituvchi va o’quvchi shifokor va bemor, katta kishi yoki bola, boshliq yoki xodim, ona yoki buvi, erkak yoki ayol, mehmon yoki mezbon rolida namoyon bo’lishi mumkin). O’z navbatida har bir rol o’ziga mos talablarga javob berishi kerak. Bir kishi turli muloqot vazifalarida turli rollarni bajarishi mumkin. Masalan, xizmat joyida direktor, kasal bo’lsa shifokor ko’rsatmalariga itoat etuvchi bemor, oilada keksa ota-onasining qobil farzandi, mehmondo’st oila boshlig’i bo’ladi. Turli rollarni bajaruvchi kishilarning o’zaro munosabati rol kutishlari bilan boshqariladi. Xohlaydimi yoki yo’qmi atrofdagilar undan ma’lum namunaga mos keluvchi xulq- atvorni kutadilar. Agar rol yaxshi bajarilmasa, ijtimoiy nazorat tomonidan baholanadi, ozmi-ko’pmi cheklanishlar qilinadi. Muloqotning bevosita muvaffaqiyatining sharti o’zaro ta’sir etuvchi kishilarning har biridan kutilayotgan harakatlarga mos keluvchi xulk-atvor namunasini qo’llanishidadir. Kishining boshqalar undan nimani kutayotganini, nimani eshitishga va unda nimani ko’rishga tayyor ekanligini to’g’ri, aniq, xatosiz ko’chira olish qobiliyati takt deb ataladi. Ma’lumki takt pedagogik faoliyatda muhim komponent hisoblanadi. Ayniqsa, pedagogik jarayon o’qituvchi va o’quvchilarning uyushgan faoliyatlari asosida tuzilgan. Shu bois o’qituvchi pedagogik jarayonni o’quvchilar jamoasidan tashkil topganligini unutmasligi har bir o’quvchi shaxsini e’tibordan chetda qoldirmasligi kerak. O’quvchilar bilan psixologik aloqaning qisqa muddatga bo’lsada yo’qolishi, og’ir oqibatlarni vujudga keltiradi.