SHAXSNING HISSIY VA IRODAVIY SOHASI (Hissiy holatlarning nerv-fiziologik asoslari, Insoniy emotsiyalar va hayvonlardagi emotsiyalar, Yuksak hislar. Hissiy holatlarning ifodalanishi, hislarni kechirish shakllari. Hissiy ton, affek)

Yuklangan vaqt

2024-04-13

Yuklab olishlar soni

4

Sahifalar soni

51

Faytl hajmi

122,3 KB


Ilmiybaza.uz SHAXSNING HISSIY VA IRODAVIY SOHASI Reja: 1. Hissiy holatlarning nerv-fiziologik asoslari. 2 .Insoniy emotsiyalar va hayvonlardagi emotsiyalar. . 3. Yuksak hislar. Hissiy holatlarning ifodalanishi, hislarni kechirish shakllari. Hissiy ton, affekt, str 4. Shaxsning irodasi haqida tushuncha. Ilmiybaza.uz SHAXSNING HISSIY VA IRODAVIY SOHASI Reja: 1. Hissiy holatlarning nerv-fiziologik asoslari. 2 .Insoniy emotsiyalar va hayvonlardagi emotsiyalar. . 3. Yuksak hislar. Hissiy holatlarning ifodalanishi, hislarni kechirish shakllari. Hissiy ton, affekt, str 4. Shaxsning irodasi haqida tushuncha.
Ilmiybaza.uz Tayanch so`z va iborala: Emotsiya, hissiyot, kechinma, hissiyot funksiyasi: imprissiv, eksprissiv tomon, hissiyot shakli: hissiy ton, emotsiya, kayfiyat, affekt, stress, stenik his, astenik his, yuksak hislar: intellektual, axloqiy, praksik, Iroda, maqsad, tilak, istak, xohish, irodaviy akt, irodaviy harakat, irodaviy zo`r berish, shaxs sifati: mustaqillik, dadillik, sabr, bardosh. Hissiyot haqida tushuncha Odam tashqi muhitdagi turli-tuman narsa va hodisalarni idrok qilar ekan, hech vaqt bu narsalarga batamom befarq bo’lmaydi. Odamning aks ettirish jarayoni doimo faol xarakterga egadir. Aks ettirish jarayoni quyidagilarni qamrab oladi: a) shaxsning ehtiyojni qondirish imkoniyatiga egaligini; b) qondirishga yordam beradigan yoki qarshilik ko’rsatadigan ob’ektlarga sub’ekt sifatida qatnashishi; v) uni harakat qildiruvchi bilimga intiltiruvchi munosabatlar va hakozo. CHunki odam atrofidagi har turli narsalarni idrok qilib aks ettirar ekan, bu narsalarga nisbatan ma’lum munosabatda bo’ladi. Masalan, bizga ayrim narsalar yoqsa, ya’ni kayfiyatimizni ko’tarib yuborsa, boshqa bir narsalar yoqmaydi va kayfiyatimizni buzib, dilimizni xira qiladi. Ba’zi bir ovqatni odam juda ham yoqtiradi, boshqa bir ovqatni esa mutlaqo ko’rgisi kelmaydi yoki ayrim odamlar bizga xush keladi yoki boshqa bir odamlar esa noxush keladi. Umuman odam atrofidagi hamma narsalarga nisbatan munosabatda bo’ladi va uning munosabatlari ham aks ettiriladi. Kishilar idrok qilayotgan, ko’rayotgan, eshitayotgan, bajarayotgan, o’ylayotgan, orzu qiladigan narsalarga befarq bo’lmaydilar. Bir xil predmetlar, shaxslar, xarakterlar, voqealar bizni quvontiradi, boshqalari xafa qiladi yana boshqalari g’azab, nafratimizni uyg’otadi. Biz xavf ostida qolganimizda qo’rquvni Ilmiybaza.uz Tayanch so`z va iborala: Emotsiya, hissiyot, kechinma, hissiyot funksiyasi: imprissiv, eksprissiv tomon, hissiyot shakli: hissiy ton, emotsiya, kayfiyat, affekt, stress, stenik his, astenik his, yuksak hislar: intellektual, axloqiy, praksik, Iroda, maqsad, tilak, istak, xohish, irodaviy akt, irodaviy harakat, irodaviy zo`r berish, shaxs sifati: mustaqillik, dadillik, sabr, bardosh. Hissiyot haqida tushuncha Odam tashqi muhitdagi turli-tuman narsa va hodisalarni idrok qilar ekan, hech vaqt bu narsalarga batamom befarq bo’lmaydi. Odamning aks ettirish jarayoni doimo faol xarakterga egadir. Aks ettirish jarayoni quyidagilarni qamrab oladi: a) shaxsning ehtiyojni qondirish imkoniyatiga egaligini; b) qondirishga yordam beradigan yoki qarshilik ko’rsatadigan ob’ektlarga sub’ekt sifatida qatnashishi; v) uni harakat qildiruvchi bilimga intiltiruvchi munosabatlar va hakozo. CHunki odam atrofidagi har turli narsalarni idrok qilib aks ettirar ekan, bu narsalarga nisbatan ma’lum munosabatda bo’ladi. Masalan, bizga ayrim narsalar yoqsa, ya’ni kayfiyatimizni ko’tarib yuborsa, boshqa bir narsalar yoqmaydi va kayfiyatimizni buzib, dilimizni xira qiladi. Ba’zi bir ovqatni odam juda ham yoqtiradi, boshqa bir ovqatni esa mutlaqo ko’rgisi kelmaydi yoki ayrim odamlar bizga xush keladi yoki boshqa bir odamlar esa noxush keladi. Umuman odam atrofidagi hamma narsalarga nisbatan munosabatda bo’ladi va uning munosabatlari ham aks ettiriladi. Kishilar idrok qilayotgan, ko’rayotgan, eshitayotgan, bajarayotgan, o’ylayotgan, orzu qiladigan narsalarga befarq bo’lmaydilar. Bir xil predmetlar, shaxslar, xarakterlar, voqealar bizni quvontiradi, boshqalari xafa qiladi yana boshqalari g’azab, nafratimizni uyg’otadi. Biz xavf ostida qolganimizda qo’rquvni
Ilmiybaza.uz his qilamiz, dushman ustidan g’alaba qozonish yoki qiyinchilikni yengish zavq uyg’otadi. Hissiyot tushunchasiga adabiyotlarda turlicha ta’riflar uchraydi jumladan; A.V.Petrovskiy tahriri ostida chiqqan «Umumiy psixologiya» darsligida hissiyot - kishining o’z hayotida nimalar yuz berayotganiga, nimalarni bilib olayotganiga yoki nima bilan mashg’ul bo’layotganiga nisbatan o’zicha turli xil shaklda bildiradigan kichik munosabatdir. M.Vohidovning «Bolalar psixologiyasi» o’quv qo’llanmasida hissiyot deb-tashqi olamdagi narsa va hodisalarga bo’lgan ichki kechinmalarimizning ongimizda aks ettirilishga aytiladi. Q.Turg’unov muallifligidagi lug’atda hissiyot-shaxsning voqelikdagi narsa va hodisalarga, kishilarga hamda o’z-o’ziga bo’lgan munosabatlarida kelib chiqadigan yoqimli yoki yoqimsiz kechinmalardan iborat. Professor E.G’oziev muallifligidagi «Umumiy psixologiya» darsligida hissiyot odamda, tirik mavjudotlar miyasida, ya’ni shaxslarning ehtiyojlarini qondiruvchi va unga monelik qiluvchi ob’ektlarga nisbatan uning munosabatlarini aks ettirish ma’nosida qo’llaniladi. Yuqoridagi ta’riflardan ko’rinib turibdiki, hissiyot bizning tuyg’ularimizning o’ziga xos aks ettirish jarayoni bo’lib, bunda narsa va hodisalarni aks ettirish jarayonida bizda tug’iladigan ichki kechinmalar va munosabatlar aks ettiriladi. Demak, hissiyotlar o’z- o’zidan yuzaga kelmasdan, tashqi olamdagi narsa va hodisalarning ta’siri bilan bog’liq ravishda yuzaga keladi. Adabiyotlarda hissiyot bilan birga emotsiya tushunchasi ham keng doirada qo’llaniladi. Aynan emotsiya tushunchasining mazmuni nimadan iborat va hissiyot tushunchasi bilan o’zaro bog’liqligi qanday degan savol tug’iladi? SHunga muvofiq emotsiya tushunchasining mazmun mohiyatini yoritadigan bo’lsak; jumladan professor E.G’ozievning “Umumiy psixologiya” darsligida emotsiya-odatda tashqi alomatlari yaqqol namoyon bo’ladigan his- tuyg’ularni, ichki kechinmalarni ifodalanishidan iborat psixik jarayonni yuzaga kelishining aniq shaklidir, deb ta’riflanadi. Emotsiya - shaxsning voqelikka o’z munosabatini his qilishidan kelib chiqadigan, uning ehtiyoj va qiziqishlari bilan bog’liq bo’lgan yoqimli yoki Ilmiybaza.uz his qilamiz, dushman ustidan g’alaba qozonish yoki qiyinchilikni yengish zavq uyg’otadi. Hissiyot tushunchasiga adabiyotlarda turlicha ta’riflar uchraydi jumladan; A.V.Petrovskiy tahriri ostida chiqqan «Umumiy psixologiya» darsligida hissiyot - kishining o’z hayotida nimalar yuz berayotganiga, nimalarni bilib olayotganiga yoki nima bilan mashg’ul bo’layotganiga nisbatan o’zicha turli xil shaklda bildiradigan kichik munosabatdir. M.Vohidovning «Bolalar psixologiyasi» o’quv qo’llanmasida hissiyot deb-tashqi olamdagi narsa va hodisalarga bo’lgan ichki kechinmalarimizning ongimizda aks ettirilishga aytiladi. Q.Turg’unov muallifligidagi lug’atda hissiyot-shaxsning voqelikdagi narsa va hodisalarga, kishilarga hamda o’z-o’ziga bo’lgan munosabatlarida kelib chiqadigan yoqimli yoki yoqimsiz kechinmalardan iborat. Professor E.G’oziev muallifligidagi «Umumiy psixologiya» darsligida hissiyot odamda, tirik mavjudotlar miyasida, ya’ni shaxslarning ehtiyojlarini qondiruvchi va unga monelik qiluvchi ob’ektlarga nisbatan uning munosabatlarini aks ettirish ma’nosida qo’llaniladi. Yuqoridagi ta’riflardan ko’rinib turibdiki, hissiyot bizning tuyg’ularimizning o’ziga xos aks ettirish jarayoni bo’lib, bunda narsa va hodisalarni aks ettirish jarayonida bizda tug’iladigan ichki kechinmalar va munosabatlar aks ettiriladi. Demak, hissiyotlar o’z- o’zidan yuzaga kelmasdan, tashqi olamdagi narsa va hodisalarning ta’siri bilan bog’liq ravishda yuzaga keladi. Adabiyotlarda hissiyot bilan birga emotsiya tushunchasi ham keng doirada qo’llaniladi. Aynan emotsiya tushunchasining mazmuni nimadan iborat va hissiyot tushunchasi bilan o’zaro bog’liqligi qanday degan savol tug’iladi? SHunga muvofiq emotsiya tushunchasining mazmun mohiyatini yoritadigan bo’lsak; jumladan professor E.G’ozievning “Umumiy psixologiya” darsligida emotsiya-odatda tashqi alomatlari yaqqol namoyon bo’ladigan his- tuyg’ularni, ichki kechinmalarni ifodalanishidan iborat psixik jarayonni yuzaga kelishining aniq shaklidir, deb ta’riflanadi. Emotsiya - shaxsning voqelikka o’z munosabatini his qilishidan kelib chiqadigan, uning ehtiyoj va qiziqishlari bilan bog’liq bo’lgan yoqimli yoki
Ilmiybaza.uz yoqimsiz kechinmalaridir. Keltirilgan ta’riflardan ko’rinadiki, hissiyot tushunchasi emotsiyaga nisbatan kengroq tushuncha bo’lib, shaxsning kundalik hayoti, turmush tarzidagi barcha jabhalarni qamrab oladi. Hissiyotlar o’zining yuzaga kelishi nuqtai nazaridan odamning ehtiyojlari, qiziqishlari va intilishlari bilan bog’liq bo’ladi. Masalan, odamning organik ehtiyojlarini qondirishi bilan bog’liq bo’lgan hissiyotlar odamda rohatlanish, qanoatlanish tuyg’usini yuzaga keltiradi. Organik hissiyotlarni qondira olmaslik odamning ruhini tushirib, kayfiyatini buzib, azoblanish, toqatsizlanish hissiga sabab bo’ladi. Odamning hissiyotlari uning mazmuni hamda shakllari, ijtimoiy- tarixiy sharoit bilan bog’liq bo’ladi. Ijtimoiy tarixiy taraqqiyot davrida odamning ehtiyojlari o’zgarib boradi. Natijada odamda borgan sari yangi, yangi hissiyotlar, chunonchi, ma’naviy, intellektual va estetik hissiyotlar paydo bo’ladi. Hissiyotlar ham boshqa bilish jarayonlari kabi odamning faoliyatlari davomida namoyon bo’ladi. Masalan, mehnatsevarlik hissini yuzaga keltirish uchun ma’lum muddat davomida ijtimoiy foydali mehnat bilan shug’ullanish kerak. U yoki bu faoliyat davrida yuzaga kelgan hissiyot ana shu faoliyatning o’ziga ta’sir qilib, uni o’zgartiradi. Masalan, hohlamasdan o’zini majbur qilib ishlayotgan odam bilan o’zi hohlab sitqidildan ishlayotgan odam ishining unumdorligi o’rtasida juda katta farq mavjud. Odamning kayfiyati yaxshi xursand, ruhi tetik bo’lganda ishi ham barakali bo’ladi, aksincha odamning dili g’am, qandaydir tashvishli yoki g’amgin bo’lganda qo’li ishga bormaydi. Ana shu jihatdan olganda hissiyotning inson hayotidagi roli juda kattadir. Hissiyot boshqa bilish jarayonlariga ham ta’sir qiladi. Masalan, odamning ruhi tetik, xursand bo’lgan paytda, idroki hali juda jonli, esda olib qolishi, tuyg’ularga boy, tafakkuri o’tkir, nutqi burro bo’ladi. Hissiyot odamda sodir bo’layotgan hodisa va narsalardan shaxs sifatidagi odam uchun ahamiyatli bo’lganlari haqida darak beruvchi signallar tizimi hisoblanadi. Mazkur holda sezgi a’zolariga ta’sir qiluvchi cheksiz miqdordagi qo’zg’ovchilardan aniq bo’lib ajraladi, ba’zilari bir-birlari bilan qo’shilib ketadi va paydo bo’lgan hissiyot bilan birlashib ketadi. Natijada taassurot uyg’otib, biror hissiy nom bilan Ilmiybaza.uz yoqimsiz kechinmalaridir. Keltirilgan ta’riflardan ko’rinadiki, hissiyot tushunchasi emotsiyaga nisbatan kengroq tushuncha bo’lib, shaxsning kundalik hayoti, turmush tarzidagi barcha jabhalarni qamrab oladi. Hissiyotlar o’zining yuzaga kelishi nuqtai nazaridan odamning ehtiyojlari, qiziqishlari va intilishlari bilan bog’liq bo’ladi. Masalan, odamning organik ehtiyojlarini qondirishi bilan bog’liq bo’lgan hissiyotlar odamda rohatlanish, qanoatlanish tuyg’usini yuzaga keltiradi. Organik hissiyotlarni qondira olmaslik odamning ruhini tushirib, kayfiyatini buzib, azoblanish, toqatsizlanish hissiga sabab bo’ladi. Odamning hissiyotlari uning mazmuni hamda shakllari, ijtimoiy- tarixiy sharoit bilan bog’liq bo’ladi. Ijtimoiy tarixiy taraqqiyot davrida odamning ehtiyojlari o’zgarib boradi. Natijada odamda borgan sari yangi, yangi hissiyotlar, chunonchi, ma’naviy, intellektual va estetik hissiyotlar paydo bo’ladi. Hissiyotlar ham boshqa bilish jarayonlari kabi odamning faoliyatlari davomida namoyon bo’ladi. Masalan, mehnatsevarlik hissini yuzaga keltirish uchun ma’lum muddat davomida ijtimoiy foydali mehnat bilan shug’ullanish kerak. U yoki bu faoliyat davrida yuzaga kelgan hissiyot ana shu faoliyatning o’ziga ta’sir qilib, uni o’zgartiradi. Masalan, hohlamasdan o’zini majbur qilib ishlayotgan odam bilan o’zi hohlab sitqidildan ishlayotgan odam ishining unumdorligi o’rtasida juda katta farq mavjud. Odamning kayfiyati yaxshi xursand, ruhi tetik bo’lganda ishi ham barakali bo’ladi, aksincha odamning dili g’am, qandaydir tashvishli yoki g’amgin bo’lganda qo’li ishga bormaydi. Ana shu jihatdan olganda hissiyotning inson hayotidagi roli juda kattadir. Hissiyot boshqa bilish jarayonlariga ham ta’sir qiladi. Masalan, odamning ruhi tetik, xursand bo’lgan paytda, idroki hali juda jonli, esda olib qolishi, tuyg’ularga boy, tafakkuri o’tkir, nutqi burro bo’ladi. Hissiyot odamda sodir bo’layotgan hodisa va narsalardan shaxs sifatidagi odam uchun ahamiyatli bo’lganlari haqida darak beruvchi signallar tizimi hisoblanadi. Mazkur holda sezgi a’zolariga ta’sir qiluvchi cheksiz miqdordagi qo’zg’ovchilardan aniq bo’lib ajraladi, ba’zilari bir-birlari bilan qo’shilib ketadi va paydo bo’lgan hissiyot bilan birlashib ketadi. Natijada taassurot uyg’otib, biror hissiy nom bilan
Ilmiybaza.uz ifodalangan xotira obrazlari tariqasida saqlanib qoladi. Buni fiziologik jihatdan shunday tushuntirish mumkin: ma’lum qo’zg’atuvchilar tirik mavjudotlar uchun xotirjamlik haqida darak beruvchiga aylanadi. Hissiy kechinmalar esa insonning shaxsiy tajribasida tarkib topadigan reflekslar tizimini mustahkamlash sifatida namoyon bo’ladi. Hissiyotning mana shu darak beruvchilik vazifasi psixologiyada hissiyotning impressiv tomoni deb ataladi. Impressiv so’zi lotincha taassurot degan ma’noni anglatadi. I.P.Pavlov tirik mavjudotlarning atrofimizdagi muhitga moslashuvida hosil qiladigan buziladigan dinamik streotiplar orqali biror hissiyot va emotsional kechinmalarning ijobiy va salbiy sifatlarini tushuntirib beradi. Dinamik stereotip deganda tashqi qaytarilish natijasida hosil qilingan shartli reflekslar, nerv bog’lanishlarining barqaror tizimi tushuniladi. Har turli qiyinchiliklar va qarshiliklarga duch kelishi natijasida dinamik stereotiplarning «o’zgarishi» salbiy emotsional holatni yuzaga keltiradi. Hissiyot bu uning kechirilishining turli shakllari faqat darak vazifasini emas, balki boshqaruvchilik funktsiyasini ham bajaradi. Emotsiya harakatlari juda ko’p tana o’zgarishlar ifodalanadi. Odam organizmidagi o’zgarishlar kechirilayotgan hissiyotning ob’ektiv ko’rsatkichi hisoblanadi. Moslashish xarakteriga oid bo’lgan, ya’ni ovozning o’zgarishi, mimika, imo-ishora, organizmda sodir bo’ladigan jarayonning qayta o’zgarishidan iborat ixtiyorsiz va ongli harakatlar psixologiyada emotsional harakatlarning ekspressiv tomoni deb ataladi. Hissiyotlar odatda juft-juft bo’lib uchraydi. Masalan, yoqimli- yoqimsiz, xush- noxush, xursand-xafa, g’azab-muhabbat, nafrat kabi ana shunday hissiyotlar sub’ektiv xarakterga ega bo’ladilar, lekin ularning tashqi ifodasi ham bo’ladi. Masalan, hushchaqchaq odam bilan g’amgin odamning yuz ifodasini ko’z oldimizga keltirib ko’rish mumkin. Aynan mazkur jarayon psixologiyada ambivalentlik yoki ikki taraflamalik deb ataladi. Ambivalentlik-lotincha har tomonlama kuchga ega ma’nosini anglatib kishining bir ob’ektning o’ziga nisbatan bir vaqtning o’zida paydo bo’ladigan bir - biriga qarama – qarshi emotsional irodaviy holatdir. Ilmiybaza.uz ifodalangan xotira obrazlari tariqasida saqlanib qoladi. Buni fiziologik jihatdan shunday tushuntirish mumkin: ma’lum qo’zg’atuvchilar tirik mavjudotlar uchun xotirjamlik haqida darak beruvchiga aylanadi. Hissiy kechinmalar esa insonning shaxsiy tajribasida tarkib topadigan reflekslar tizimini mustahkamlash sifatida namoyon bo’ladi. Hissiyotning mana shu darak beruvchilik vazifasi psixologiyada hissiyotning impressiv tomoni deb ataladi. Impressiv so’zi lotincha taassurot degan ma’noni anglatadi. I.P.Pavlov tirik mavjudotlarning atrofimizdagi muhitga moslashuvida hosil qiladigan buziladigan dinamik streotiplar orqali biror hissiyot va emotsional kechinmalarning ijobiy va salbiy sifatlarini tushuntirib beradi. Dinamik stereotip deganda tashqi qaytarilish natijasida hosil qilingan shartli reflekslar, nerv bog’lanishlarining barqaror tizimi tushuniladi. Har turli qiyinchiliklar va qarshiliklarga duch kelishi natijasida dinamik stereotiplarning «o’zgarishi» salbiy emotsional holatni yuzaga keltiradi. Hissiyot bu uning kechirilishining turli shakllari faqat darak vazifasini emas, balki boshqaruvchilik funktsiyasini ham bajaradi. Emotsiya harakatlari juda ko’p tana o’zgarishlar ifodalanadi. Odam organizmidagi o’zgarishlar kechirilayotgan hissiyotning ob’ektiv ko’rsatkichi hisoblanadi. Moslashish xarakteriga oid bo’lgan, ya’ni ovozning o’zgarishi, mimika, imo-ishora, organizmda sodir bo’ladigan jarayonning qayta o’zgarishidan iborat ixtiyorsiz va ongli harakatlar psixologiyada emotsional harakatlarning ekspressiv tomoni deb ataladi. Hissiyotlar odatda juft-juft bo’lib uchraydi. Masalan, yoqimli- yoqimsiz, xush- noxush, xursand-xafa, g’azab-muhabbat, nafrat kabi ana shunday hissiyotlar sub’ektiv xarakterga ega bo’ladilar, lekin ularning tashqi ifodasi ham bo’ladi. Masalan, hushchaqchaq odam bilan g’amgin odamning yuz ifodasini ko’z oldimizga keltirib ko’rish mumkin. Aynan mazkur jarayon psixologiyada ambivalentlik yoki ikki taraflamalik deb ataladi. Ambivalentlik-lotincha har tomonlama kuchga ega ma’nosini anglatib kishining bir ob’ektning o’ziga nisbatan bir vaqtning o’zida paydo bo’ladigan bir - biriga qarama – qarshi emotsional irodaviy holatdir.
Ilmiybaza.uz Hissiyotda ambivalentlik bu rohatlanish va azoblanishni birga qo’shilib va biri ikkinchisiga o’tib ketmaydigan emas, balki bunda birga bo’lish kechiriladigan hissiyotning zarur xarakterli sifatlaridan birini tashkil qiladi. Masalan, rashk hissida muhabbat va nafrat. 1. Hissiyotning nerv-fiziologik asoslari Hissiyot boshqa hamma psixik jarayonlar kabi bosh miya po’sti qismining faoliyati bilan bog’liqdir. Bosh miya hissiyotlarning kuchini va barqarorligini idora qilib turadi. Hissiyotlar boshqa bilish jarayonlaridan farqli bosh miya po’stining faoliyatidan tashqari organizmning ichki a’zolari faoliyati bilan ham bog’liqdir, boshqacha qilib aytganda hissiyotlar vegetativ nerv tizimining faoliyati bilan ham bog’liqdir. CHunonchi, odam qattiq uyalgan paytida qizarib ketadi, qattiq qo’rqqan paytida esa rangi o’chib, qaltirab ketadi, xattoki odamning ovozida ham o’zgarish paydo bo’ladi. Ana shunday hissiy holat yuz bergan paytda odamning yuragi tez ura boshlaydi, nafas olishi ham tezlashadi. Demak, odam ma’lum hissiy holatni boshdan kechirayotgan paytda uning qon aylanish tizimi, nafas olish organlari nutq apparatlari ichki sekretsiya bezlari ham qatnashadi. Masalan, materialni yaxshi bilmaydigan talaba imtihon topshirayotganda terlab ketadi, tomog’iga nimadir tiqilib, gapini gapira olmay qoladi. Odamda qattiq qo’rqish paytida «Yuragi orqaga tortib ketdi», «Sovuq ter bosib ketdi» kabi iboralarning ishlatilishi hissiyot paytida odamning ichki a’zolarining ishtirok etishidan dalolat beradi. Juda ko’p hissiy holatlar bosh miyaning yaqin po’stloq osti qismlarining oralig’i bilan ham bog’liqdir. Masalan, ko’rish tepaligi deb ataluvchi qism ayrim hislarni ifodalaydigan ixtiyorsiz harakatlarning markazi hisoblanadi. Odamda uchraydigan yuksak ma’naviy hissiyotlar ham o’zining nerv- fiziologik asosiga ega bo’lishi kerak (chunonchi intellektual, ahloqiy, estetik hissiyotlar). Bu jihatdan akademik I.P.Pavlovning dinamik streotip haqidagi ta’limoti juda katta ahamiyatga egadir. Bu haqda akademik I.P.Pavlov shunday deb yozgan edi: «Menimcha, ko’pincha odatdagi turmush tartibining o’zgargan Ilmiybaza.uz Hissiyotda ambivalentlik bu rohatlanish va azoblanishni birga qo’shilib va biri ikkinchisiga o’tib ketmaydigan emas, balki bunda birga bo’lish kechiriladigan hissiyotning zarur xarakterli sifatlaridan birini tashkil qiladi. Masalan, rashk hissida muhabbat va nafrat. 1. Hissiyotning nerv-fiziologik asoslari Hissiyot boshqa hamma psixik jarayonlar kabi bosh miya po’sti qismining faoliyati bilan bog’liqdir. Bosh miya hissiyotlarning kuchini va barqarorligini idora qilib turadi. Hissiyotlar boshqa bilish jarayonlaridan farqli bosh miya po’stining faoliyatidan tashqari organizmning ichki a’zolari faoliyati bilan ham bog’liqdir, boshqacha qilib aytganda hissiyotlar vegetativ nerv tizimining faoliyati bilan ham bog’liqdir. CHunonchi, odam qattiq uyalgan paytida qizarib ketadi, qattiq qo’rqqan paytida esa rangi o’chib, qaltirab ketadi, xattoki odamning ovozida ham o’zgarish paydo bo’ladi. Ana shunday hissiy holat yuz bergan paytda odamning yuragi tez ura boshlaydi, nafas olishi ham tezlashadi. Demak, odam ma’lum hissiy holatni boshdan kechirayotgan paytda uning qon aylanish tizimi, nafas olish organlari nutq apparatlari ichki sekretsiya bezlari ham qatnashadi. Masalan, materialni yaxshi bilmaydigan talaba imtihon topshirayotganda terlab ketadi, tomog’iga nimadir tiqilib, gapini gapira olmay qoladi. Odamda qattiq qo’rqish paytida «Yuragi orqaga tortib ketdi», «Sovuq ter bosib ketdi» kabi iboralarning ishlatilishi hissiyot paytida odamning ichki a’zolarining ishtirok etishidan dalolat beradi. Juda ko’p hissiy holatlar bosh miyaning yaqin po’stloq osti qismlarining oralig’i bilan ham bog’liqdir. Masalan, ko’rish tepaligi deb ataluvchi qism ayrim hislarni ifodalaydigan ixtiyorsiz harakatlarning markazi hisoblanadi. Odamda uchraydigan yuksak ma’naviy hissiyotlar ham o’zining nerv- fiziologik asosiga ega bo’lishi kerak (chunonchi intellektual, ahloqiy, estetik hissiyotlar). Bu jihatdan akademik I.P.Pavlovning dinamik streotip haqidagi ta’limoti juda katta ahamiyatga egadir. Bu haqda akademik I.P.Pavlov shunday deb yozgan edi: «Menimcha, ko’pincha odatdagi turmush tartibining o’zgargan
Ilmiybaza.uz paytlarida odat bo’lib, qolgan birorta mashg’ulot yaqin kishidan judo bo’lganda, aqliy iztirob chog’ida kechiriladigan og’ir hissiyotlarning fiziologik asosi xuddi eski dinamik streotipning o’zgarishi, uning yo’qolishi va yangi dinamik streotipning qat’iylik bilan hosil bo’lishidan iborat bo’lsa kerak». Ayrim murakkab hissiyotlarning asosida dinamik streotipning yotishi yaqqol ko’rinadi. Masalan, estetik hissiyotni oladigan bo’lsak, biron yoqimli kuydan lazzatlanish, yoki biron mashhur rassomning ishlagan ajoyib suratlarini tomosha qilib, rohatlanish estetik hissiyot hisoblanadi. Agar bu hissiyotlarning nerv- fiziologik asoslarini tahlil qiladigan bo’lsak, qo’yidagilarni ko’rishimiz mumkin. Masalan, bizga juda yoqadigan kuy boshqa millat odamiga yoqmasligi mumkin. Bunda ajablanishga hech qanday o’rin yo’q. Biz yoshlikdan boshlab mazkur kuyni bir necha yuz marotalab eshitib borishimiz natijasida ana shu kuyga nisbatan deyarli buzib bo’lmaydigan nihoyatda murakkab dinamik streotip yuzaga keladi. Ana shuning uchun ayrim kuylar bizga yoqadi, ayrimlari esa yoqmaydi. Suratlar masalasiga kelganda shuni aytish kerakki, qadimgi klassik asarlar ularning ishlanish uslubi realligi bizni hayratda qoldirib zavq tug’diradi. Aksincha, hozirgi rassomlar tomonidan ishlangan rasmlar odamda qandaydir noxush hissiyotni tug’diradi. Demak, uzoq yillar davomida yuzaga keladigan dinamik streotiplar ayrim murakkab hisni tashkil qiladi. SHunday qilib, hissiyot vegetativ nerv tizimi orqali boshqariladigan ichki a’zo faoliyati bilan bog’liq bo’lsa ham bari bir bosh miya po’sti orqali idora qilinadi. CHunki akademik I.V.Pavlovning fikricha, odamning butun a’zoyi badanida bo’ladigan har qanday hodisalarning hammasini bosh miya po’sti qismidagi neyronlar idora qiladi. Ana shu jihatdan olganda hissiyotning nerv-fiziologik asosi bosh miya po’sti bilan bog’liq. 2. Inson va hayvonlardagi emotsiyalar Ilmiybaza.uz paytlarida odat bo’lib, qolgan birorta mashg’ulot yaqin kishidan judo bo’lganda, aqliy iztirob chog’ida kechiriladigan og’ir hissiyotlarning fiziologik asosi xuddi eski dinamik streotipning o’zgarishi, uning yo’qolishi va yangi dinamik streotipning qat’iylik bilan hosil bo’lishidan iborat bo’lsa kerak». Ayrim murakkab hissiyotlarning asosida dinamik streotipning yotishi yaqqol ko’rinadi. Masalan, estetik hissiyotni oladigan bo’lsak, biron yoqimli kuydan lazzatlanish, yoki biron mashhur rassomning ishlagan ajoyib suratlarini tomosha qilib, rohatlanish estetik hissiyot hisoblanadi. Agar bu hissiyotlarning nerv- fiziologik asoslarini tahlil qiladigan bo’lsak, qo’yidagilarni ko’rishimiz mumkin. Masalan, bizga juda yoqadigan kuy boshqa millat odamiga yoqmasligi mumkin. Bunda ajablanishga hech qanday o’rin yo’q. Biz yoshlikdan boshlab mazkur kuyni bir necha yuz marotalab eshitib borishimiz natijasida ana shu kuyga nisbatan deyarli buzib bo’lmaydigan nihoyatda murakkab dinamik streotip yuzaga keladi. Ana shuning uchun ayrim kuylar bizga yoqadi, ayrimlari esa yoqmaydi. Suratlar masalasiga kelganda shuni aytish kerakki, qadimgi klassik asarlar ularning ishlanish uslubi realligi bizni hayratda qoldirib zavq tug’diradi. Aksincha, hozirgi rassomlar tomonidan ishlangan rasmlar odamda qandaydir noxush hissiyotni tug’diradi. Demak, uzoq yillar davomida yuzaga keladigan dinamik streotiplar ayrim murakkab hisni tashkil qiladi. SHunday qilib, hissiyot vegetativ nerv tizimi orqali boshqariladigan ichki a’zo faoliyati bilan bog’liq bo’lsa ham bari bir bosh miya po’sti orqali idora qilinadi. CHunki akademik I.V.Pavlovning fikricha, odamning butun a’zoyi badanida bo’ladigan har qanday hodisalarning hammasini bosh miya po’sti qismidagi neyronlar idora qiladi. Ana shu jihatdan olganda hissiyotning nerv-fiziologik asosi bosh miya po’sti bilan bog’liq. 2. Inson va hayvonlardagi emotsiyalar
Ilmiybaza.uz Odam his-tuyg’ulari bilan hayvon hissiyotlari o’rtasida juda katta farq bo’ladi. Odamda juda ko’p miqdorda his-tuyg’ular borki, bunday hissiyotlar xayvonlarda uchramaydi. SHuning uchun ham odam ham xayvon uchun umumiy bo’lgan g’azablanish, qo’rqish, jinsiy hissiyot, qiziquvchanlik, xursandchilik, g’amginlik emotsiyalari hayvonlarda sifat jihatidan farq qiladi. SHu o’rinda S.SHexterning emotsional faktorlarning paydo bo’lishi kognitiv-fiziologik kontseptsiyasini keltirib o’tish joiz. Insoniy emotsiyalar «insoniylashtirilgan» ijtimoiy sharoit bilan bog’liq holda namoyon bo’ladi. Emotsiyalarning «insoniylashuvi» shunday namoyon bo’ladiki, ichdan kechadigan hissiyotlar mazmuni, juda boy va murakkabdir. Odamlar bilan mehnat, siyosat, madaniyati, oilaviy hayot o’rtasida paydo bo’lgan munosabatlarning ko’pligi, sof insoniy hissiyotlarning paydo bo’lishiga olib keladi. Ular bolalarga odob bilan javob berishni, suhbatdoshiga ochiq ko’ngillik bilan jilmayish, keksalar va nogironlarga hurmat bilan joy berishni o’rgatdi. Odam o’z Fizik faktorlar (ta'sir etuvchi stimullar) Psixologik (kognitiv) faktorlar: xotira, aktual qiziqish) va extiyojlar nuqtainazaridan vaziyatni baholash Emosional kechinma (fizik, fiziologik va psixologik omillar asosida) Fiziologik omillar (nerv-muskul tizimini o'zgarishi) Ilmiybaza.uz Odam his-tuyg’ulari bilan hayvon hissiyotlari o’rtasida juda katta farq bo’ladi. Odamda juda ko’p miqdorda his-tuyg’ular borki, bunday hissiyotlar xayvonlarda uchramaydi. SHuning uchun ham odam ham xayvon uchun umumiy bo’lgan g’azablanish, qo’rqish, jinsiy hissiyot, qiziquvchanlik, xursandchilik, g’amginlik emotsiyalari hayvonlarda sifat jihatidan farq qiladi. SHu o’rinda S.SHexterning emotsional faktorlarning paydo bo’lishi kognitiv-fiziologik kontseptsiyasini keltirib o’tish joiz. Insoniy emotsiyalar «insoniylashtirilgan» ijtimoiy sharoit bilan bog’liq holda namoyon bo’ladi. Emotsiyalarning «insoniylashuvi» shunday namoyon bo’ladiki, ichdan kechadigan hissiyotlar mazmuni, juda boy va murakkabdir. Odamlar bilan mehnat, siyosat, madaniyati, oilaviy hayot o’rtasida paydo bo’lgan munosabatlarning ko’pligi, sof insoniy hissiyotlarning paydo bo’lishiga olib keladi. Ular bolalarga odob bilan javob berishni, suhbatdoshiga ochiq ko’ngillik bilan jilmayish, keksalar va nogironlarga hurmat bilan joy berishni o’rgatdi. Odam o’z Fizik faktorlar (ta'sir etuvchi stimullar) Psixologik (kognitiv) faktorlar: xotira, aktual qiziqish) va extiyojlar nuqtainazaridan vaziyatni baholash Emosional kechinma (fizik, fiziologik va psixologik omillar asosida) Fiziologik omillar (nerv-muskul tizimini o'zgarishi)
Ilmiybaza.uz hissiyotlarini o’zi boshqaradi. Ba’zi kishilar emotsiyalarini yashirish niyatida qarama-qarshi emotsiyalarni ifodalaydilar. Masalan, qayg’urish yoki qattiq og’riq paytida kulimsirash, kulgilari kelgan paytda yuzlarini jiddiy, o’ychan holga keltira oladilar. Lekin o’zining imo- ishoralari va mimikalarini boshqara olishga qaraganda nafas olish, qon aylanish va ovqat hazm qilish tizimidagi o’zgarishlarni ushlab qolish juda qiyin bo’ladi. Odam xayajonlangan paytda bir maromda nafas ola biladi, ko’z yoshlarini ushlab qola oladi, lekin rangini o’zgartirish yoki qizartirishga qodir emas. Ammo emotsiyalarni paydo qiluvchi narsalardan o’zini chalg’itishi mumkin. Hissiy holatlarning ifodalanishi Hissiy holatlarning ifodalanishi birinchidan, ifodali harakatlar (yuz ifodasi, qo’l, oyoq harakatlari), ikkinchidan organizmdagi turli hodisalarni, ya’ni ichki a’zolar faoliyatining va holatining o’zgarishida, uchinchidan tabiatda, ya’ni organizm qon tarkibidagi va boshqa suyuqliklardagi kimyoviy o’zgarishlarni, shuning bilan birga modda almashinuvida bo’ladigan o’zgarishlarni o’z tarkibiga oladi. His-tuyg’ularning tashqi ifodasiga yuz ifodasi, imo-ishora, vajohat va qaddu- qomatning o’zgarishi, ayiruv, tashqi chiqaruv bezlarining faoliyati (so’lak, ter ajralishi) va ayrim harakatlar xususiyatlaridagi o’zgarishlarni kiritish mumkin. Bunga nutqning faol o’zgarishlari, «ovoz mimikasi» va gaplar tarkibining sintaksis o’zgarishi, «tutilmasdan gapirish», yoki alohida «silliqlik» hamda «ifodalilik»ning yuzaga kelishi nihoyat hissiyot o’zining to’la qisman ifodasini topadigan xatti- harakatlarga taalluqlidir. Kishining emotsional kechinmalari vaqtida nutqining tezligi o’zgaradi. Ko’pincha nutqning sintaksis tuzilishi buziladi, tezligi va ahamiyati o’zgaradi. O’tkazilgan tekshirishlar shuni ko’rsatadiki, g’amginlik va ma’yuslik hislarini ifodalovchi kishining ovozi beixtiyor pasayib ketadi, so’zlashgan kishining tovushi ham bo’linib - bo’linib chiqadi. Hislarni kechirish shakllari Ilmiybaza.uz hissiyotlarini o’zi boshqaradi. Ba’zi kishilar emotsiyalarini yashirish niyatida qarama-qarshi emotsiyalarni ifodalaydilar. Masalan, qayg’urish yoki qattiq og’riq paytida kulimsirash, kulgilari kelgan paytda yuzlarini jiddiy, o’ychan holga keltira oladilar. Lekin o’zining imo- ishoralari va mimikalarini boshqara olishga qaraganda nafas olish, qon aylanish va ovqat hazm qilish tizimidagi o’zgarishlarni ushlab qolish juda qiyin bo’ladi. Odam xayajonlangan paytda bir maromda nafas ola biladi, ko’z yoshlarini ushlab qola oladi, lekin rangini o’zgartirish yoki qizartirishga qodir emas. Ammo emotsiyalarni paydo qiluvchi narsalardan o’zini chalg’itishi mumkin. Hissiy holatlarning ifodalanishi Hissiy holatlarning ifodalanishi birinchidan, ifodali harakatlar (yuz ifodasi, qo’l, oyoq harakatlari), ikkinchidan organizmdagi turli hodisalarni, ya’ni ichki a’zolar faoliyatining va holatining o’zgarishida, uchinchidan tabiatda, ya’ni organizm qon tarkibidagi va boshqa suyuqliklardagi kimyoviy o’zgarishlarni, shuning bilan birga modda almashinuvida bo’ladigan o’zgarishlarni o’z tarkibiga oladi. His-tuyg’ularning tashqi ifodasiga yuz ifodasi, imo-ishora, vajohat va qaddu- qomatning o’zgarishi, ayiruv, tashqi chiqaruv bezlarining faoliyati (so’lak, ter ajralishi) va ayrim harakatlar xususiyatlaridagi o’zgarishlarni kiritish mumkin. Bunga nutqning faol o’zgarishlari, «ovoz mimikasi» va gaplar tarkibining sintaksis o’zgarishi, «tutilmasdan gapirish», yoki alohida «silliqlik» hamda «ifodalilik»ning yuzaga kelishi nihoyat hissiyot o’zining to’la qisman ifodasini topadigan xatti- harakatlarga taalluqlidir. Kishining emotsional kechinmalari vaqtida nutqining tezligi o’zgaradi. Ko’pincha nutqning sintaksis tuzilishi buziladi, tezligi va ahamiyati o’zgaradi. O’tkazilgan tekshirishlar shuni ko’rsatadiki, g’amginlik va ma’yuslik hislarini ifodalovchi kishining ovozi beixtiyor pasayib ketadi, so’zlashgan kishining tovushi ham bo’linib - bo’linib chiqadi. Hislarni kechirish shakllari
Ilmiybaza.uz Hissiyot kechinmalari turli holatlarda turlicha tezlik bilan paydo bo’ladi. Ba’zan hissiyot to’satdan, darhol paydo bo’ladi. Masalan, kishi birdan xursand bo’lib ketadi, darhol g’azabga keladi, achchiqlanadi va hokozo. Lekin ba’zan shu hissiyotlar o’zi dafa’tan qo’zg’almaydi, balki asta-sekin tug’ila boshlaydi. SHunday hissiy kechinmalarning qay darajada tez paydo bo’lmasligini belgilash qiyin yoki butunlay bilib bo’lmaydi. Emotsional kechinmalarning kuchi turlicha bo’lishi mumkin. Hissiyotlarni kuchi avvalo yoqimli va yoqimsiz tuyg’ularning naqadar kuchli bo’lishidadir. Hissiyotning kuchi shu hissiyotni shaxsning naqadar ehtiros bilan kechirilganligi bilan belgilanadi. Hissiyotning qo’zg’alish xususiyatlari paydo bo’lish yo’lini kuchi va barqarorligi bir qancha sabablarga bog’liqdir. Atrof-muhitning holati shu paytdagi ehtiyojlarning kuchi shu xislat tuzilishiga sabab bo’lgan hodisalarning shaxsiy va ijtimoiy ahamiyatini anglashi, odamning dunyoqarashi, bu xislat qanday vaziyatda paydo bo’lishi va o’tmishi hamda shaxsning individual xususiyatlariga bog’liqdir. Hislarning ayni vaqtda naqadar tez kuchli va barqaror bo’lishiga ko’ra his- tuyg’ularning quyidagi turlari farqlanadi: hissiy ton, emotsiyalar, affekt, stress, kayfiyat va boshqalar. Hissiy ton. Hissiyot ko’pincha faqat hissiy tus sifatidagi ruhiy jarayonlarning o’ziga xos tomoni tariqasida namoyon bo’ladi. Yoqimli suhbatdosh, kulguli voqea, yoqimsiz hid, zerikarli kitob, ko’ngildagi mashg’ulot, hushchaqchaq sayohat, og’ir ish kabilar. Hissiy ton tushunchasiga ko’pgina adabiyotlarda turlicha ta’riflar uchraydi. Jumladan, A.V.Petrovskiyning “Umumiy psixologiya” darsligida hissiyot jon sezgi yoki idrok jarayonida shaxsning idrok qilingan narsa va hodisaga munosabatini ifodalovchi maxsus hissiy bo’yoq yoqimli yoki yoqimsiz idrok bilan bog’langan hissiyot, deb ta’riflanadi. Professor E.G’oziev tomonidan hissiy ton-u yoki bu hissiyotning inson tomonidan bevosita kechirilishi (kechishi) jarayonidan iboratdir. Q.Turg’unov lug’atida hissiy ton - hissiyot sezgi yoki idrok jarayonida shaxsning idrok qilingan narsaga hodisaga munosabatini ifodalovchi maxsus emotsional bo’yoq yoqimli va yoqimsiz kechinma bevosita sezgi yoki idrok bilan Ilmiybaza.uz Hissiyot kechinmalari turli holatlarda turlicha tezlik bilan paydo bo’ladi. Ba’zan hissiyot to’satdan, darhol paydo bo’ladi. Masalan, kishi birdan xursand bo’lib ketadi, darhol g’azabga keladi, achchiqlanadi va hokozo. Lekin ba’zan shu hissiyotlar o’zi dafa’tan qo’zg’almaydi, balki asta-sekin tug’ila boshlaydi. SHunday hissiy kechinmalarning qay darajada tez paydo bo’lmasligini belgilash qiyin yoki butunlay bilib bo’lmaydi. Emotsional kechinmalarning kuchi turlicha bo’lishi mumkin. Hissiyotlarni kuchi avvalo yoqimli va yoqimsiz tuyg’ularning naqadar kuchli bo’lishidadir. Hissiyotning kuchi shu hissiyotni shaxsning naqadar ehtiros bilan kechirilganligi bilan belgilanadi. Hissiyotning qo’zg’alish xususiyatlari paydo bo’lish yo’lini kuchi va barqarorligi bir qancha sabablarga bog’liqdir. Atrof-muhitning holati shu paytdagi ehtiyojlarning kuchi shu xislat tuzilishiga sabab bo’lgan hodisalarning shaxsiy va ijtimoiy ahamiyatini anglashi, odamning dunyoqarashi, bu xislat qanday vaziyatda paydo bo’lishi va o’tmishi hamda shaxsning individual xususiyatlariga bog’liqdir. Hislarning ayni vaqtda naqadar tez kuchli va barqaror bo’lishiga ko’ra his- tuyg’ularning quyidagi turlari farqlanadi: hissiy ton, emotsiyalar, affekt, stress, kayfiyat va boshqalar. Hissiy ton. Hissiyot ko’pincha faqat hissiy tus sifatidagi ruhiy jarayonlarning o’ziga xos tomoni tariqasida namoyon bo’ladi. Yoqimli suhbatdosh, kulguli voqea, yoqimsiz hid, zerikarli kitob, ko’ngildagi mashg’ulot, hushchaqchaq sayohat, og’ir ish kabilar. Hissiy ton tushunchasiga ko’pgina adabiyotlarda turlicha ta’riflar uchraydi. Jumladan, A.V.Petrovskiyning “Umumiy psixologiya” darsligida hissiyot jon sezgi yoki idrok jarayonida shaxsning idrok qilingan narsa va hodisaga munosabatini ifodalovchi maxsus hissiy bo’yoq yoqimli yoki yoqimsiz idrok bilan bog’langan hissiyot, deb ta’riflanadi. Professor E.G’oziev tomonidan hissiy ton-u yoki bu hissiyotning inson tomonidan bevosita kechirilishi (kechishi) jarayonidan iboratdir. Q.Turg’unov lug’atida hissiy ton - hissiyot sezgi yoki idrok jarayonida shaxsning idrok qilingan narsaga hodisaga munosabatini ifodalovchi maxsus emotsional bo’yoq yoqimli va yoqimsiz kechinma bevosita sezgi yoki idrok bilan
Ilmiybaza.uz bog’langan hissiyot. Masalan, og’riq bir qator qo’zg’ovchilar yaqqol ifodalangan yoqimsiz hissiy ton bilan ajralib turadi. Ko’pincha emotsiyalar o’zining ta’sirchanligi bilan bir-biridan ajralib turishiga qaramay, bunday sifatni hissiy holatlar stenik (yunoncha so’zdan olingan bo’lib, kuch degan ma’noni anglatadi) xususiyatli deyiladi. Bunda emotsiyalar dadil xatti- harakatlarga, mantiqiy mulohazalarga, nisbiy izlanishlarga kuch quvvat, qanoat bag’ishlaydi. Masalan, xursandchilikdan shaxs «parvoz qiladi», «yulduzni narvonsiz oladi», kimlargadir xolis yordam qilishga shoshadi. Faollik qilib, tinchimaslik uning sifatiga aylanadi. Q.Turg’unov lug’atida stenik hisga quyidagi ta’riflar uchraydi: stenik hislar - shaxsning hayot faoliyatini kuch-g’ayratining orttiradigan barcha bilish jarayonlarini faollashtiradigan ijobiy hissiyot turi. Aksariyat hollarda xushxabar, muvaffaqiyat shaxsda stenik xususiyatli emotsiyalarni vujudga keltiradi. Ba’zi hollarda emotsiyalar o’zining sustligi, motorli, kuchsizligi bilan tavsiflanadi. Bunday hissiy holat astenik (yunoncha so’zdan olingan bo’lib, kuchsizlik, zaiflik ma’nosini bildiradi) deb atashadi. Bunday hissiyot insonni bo’shashtiradi, uni xayolga cho’mdiradi, xayolparast qilib qo’yadi. SHu sababdan favqulotda shaxsdagi befoyda emotsional kechinmaga, uyalish, vijdon azobi, andisha esa qo’rqoqlikka aylanib qolishi xavfi kuchli. Psixik jarayonlardan ayniqsa, emotsiya o’zining aniq tashqi ifodasiga ega bo’lishi bilan tavsiflanadi. Emotsional o’zgarishlar organizmning tashqi o’zgarishlarida shu qadar yaqqol ifodalanadiki, biz odamni tashqi ko’rinishiga qarab, unda qanday xususiyatlar yuz berayotganini, uning xursand yoki xafaligini, g’azablanganligini yoxud biror narsadan qo’rqib ketganini va shu kabi his- tuyg’ularning ko’pini aytib bera olamiz. Hissiyotlarning tashqi alomatlari ifodali harakatlar deb ataladi. Emotsiyalarning tashqi ifodasi turli ko’rinishlarda ro’y beradiki, unda asosiy o’rinni ko’rgazmali jihatlar asosiy o’rin egallaydi. Birinchidan, emotsiyalar nafas olish a’zolarining ishlarida o’zgarish yasaydi. Masalan, yoqimli his-tuyg’ular ishga tushganda nafas olishning tezligi va ampilitudasi ortadi, yoqimsiz his-tuyg’ular ustun kelganda kamayadi, qo’zg’algan Ilmiybaza.uz bog’langan hissiyot. Masalan, og’riq bir qator qo’zg’ovchilar yaqqol ifodalangan yoqimsiz hissiy ton bilan ajralib turadi. Ko’pincha emotsiyalar o’zining ta’sirchanligi bilan bir-biridan ajralib turishiga qaramay, bunday sifatni hissiy holatlar stenik (yunoncha so’zdan olingan bo’lib, kuch degan ma’noni anglatadi) xususiyatli deyiladi. Bunda emotsiyalar dadil xatti- harakatlarga, mantiqiy mulohazalarga, nisbiy izlanishlarga kuch quvvat, qanoat bag’ishlaydi. Masalan, xursandchilikdan shaxs «parvoz qiladi», «yulduzni narvonsiz oladi», kimlargadir xolis yordam qilishga shoshadi. Faollik qilib, tinchimaslik uning sifatiga aylanadi. Q.Turg’unov lug’atida stenik hisga quyidagi ta’riflar uchraydi: stenik hislar - shaxsning hayot faoliyatini kuch-g’ayratining orttiradigan barcha bilish jarayonlarini faollashtiradigan ijobiy hissiyot turi. Aksariyat hollarda xushxabar, muvaffaqiyat shaxsda stenik xususiyatli emotsiyalarni vujudga keltiradi. Ba’zi hollarda emotsiyalar o’zining sustligi, motorli, kuchsizligi bilan tavsiflanadi. Bunday hissiy holat astenik (yunoncha so’zdan olingan bo’lib, kuchsizlik, zaiflik ma’nosini bildiradi) deb atashadi. Bunday hissiyot insonni bo’shashtiradi, uni xayolga cho’mdiradi, xayolparast qilib qo’yadi. SHu sababdan favqulotda shaxsdagi befoyda emotsional kechinmaga, uyalish, vijdon azobi, andisha esa qo’rqoqlikka aylanib qolishi xavfi kuchli. Psixik jarayonlardan ayniqsa, emotsiya o’zining aniq tashqi ifodasiga ega bo’lishi bilan tavsiflanadi. Emotsional o’zgarishlar organizmning tashqi o’zgarishlarida shu qadar yaqqol ifodalanadiki, biz odamni tashqi ko’rinishiga qarab, unda qanday xususiyatlar yuz berayotganini, uning xursand yoki xafaligini, g’azablanganligini yoxud biror narsadan qo’rqib ketganini va shu kabi his- tuyg’ularning ko’pini aytib bera olamiz. Hissiyotlarning tashqi alomatlari ifodali harakatlar deb ataladi. Emotsiyalarning tashqi ifodasi turli ko’rinishlarda ro’y beradiki, unda asosiy o’rinni ko’rgazmali jihatlar asosiy o’rin egallaydi. Birinchidan, emotsiyalar nafas olish a’zolarining ishlarida o’zgarish yasaydi. Masalan, yoqimli his-tuyg’ular ishga tushganda nafas olishning tezligi va ampilitudasi ortadi, yoqimsiz his-tuyg’ular ustun kelganda kamayadi, qo’zg’algan
Ilmiybaza.uz vaqtida nafas harakatlari tezlashadi hamda chuqurlashadi, zo’r berish vaqtida- sekinlashadi va yuzakilashadi, hayajon vaqtida tezlashadi, hamda kuchsizlashadi, kutilmagan holatda, hayron qolishda zudlik bilan tezlashadi, qo’rquvda sekinlashadi va hakozolar. Turli emotsional holatlarda nafas olishning o’zgarishi a) xursandlikda nafas olish bir minutiga 17 marta; b) faol xafalikda 9 marta; v) qo’rqishda 64 marta; d) jahl chiqqanda 40 marta. Ikkinchidan, emotsiya imo – ishoralarda, mimikada, ya’ni kishining yuzida bo’ladigan harakatlarda hamda butun badanning ma’nodor harakatlarida ko’rinadi. Uchinchidan, gumoral harakatlardagi, ya’ni organizmning qon tarkibidagi va boshqa suyuqliklardagi kimyoviy o’zgarishlarni va shuning bilan birga modda almashishida bo’ladigan yanada chuqur o’zgarishlarni o’z tarkibiga oladi. Demak, emotsiyalarning tashqi ifodasiga mimika, imo-ishora, aft-bashara va qad-qomatning o’zgarishlari, ayrim tashqi sekretsiya bezlarining faoliyati yosh so’lak, ter ajralishi hamda ayrim harakatlarning xususiyatlaridagi o’zgarishlar, ya’ni ularning tezligi, kuchi, koordinatsiyasi va hokazolar kiradi. Emotsiyalarning eng aniq va yaqqol ko’rinishlaridan biri kulgi bilan yig’idir. L.N.Tolstoy o’z asarlarida odamning ruhiy holatini ifodalovchi nigohlarning 85 xilini va kulishning 97 xilini tasvir etgan. «Har xil sabab bilan yig’lagan paytda odamning boshi va og’zi har xil qiyofada o’zgaradi» - degan edi. Leanardo da- Vinchi. Rus psixologi P.M.Yakobson tomonidan ishlangan rasmlardan ko’rinib turibdiki, odamning aftidagi qiyofa asosan lablar, qosh va ko’z o’zgarishlarining bir- biriga nisbatan turlicha holatga, shuningdek, ko’zning qanchalik chaqnab turishiga bog’liqdir. Ko’zning qanchalik chaqnashi ko’z yoshining miqdori, ko’z shilliq pardasidagi tomirlarning kattalashuvi bilan belgilanadi. Maskaning tagida ko’rinib turgan ko’z o’zining ifodasini yo’qotgan bo’ladi. Ko’z, lab, qovoq, qoshning har xil holati, xatto odam chehrasini ham turli qiyofaga kiritadi. Ilmiybaza.uz vaqtida nafas harakatlari tezlashadi hamda chuqurlashadi, zo’r berish vaqtida- sekinlashadi va yuzakilashadi, hayajon vaqtida tezlashadi, hamda kuchsizlashadi, kutilmagan holatda, hayron qolishda zudlik bilan tezlashadi, qo’rquvda sekinlashadi va hakozolar. Turli emotsional holatlarda nafas olishning o’zgarishi a) xursandlikda nafas olish bir minutiga 17 marta; b) faol xafalikda 9 marta; v) qo’rqishda 64 marta; d) jahl chiqqanda 40 marta. Ikkinchidan, emotsiya imo – ishoralarda, mimikada, ya’ni kishining yuzida bo’ladigan harakatlarda hamda butun badanning ma’nodor harakatlarida ko’rinadi. Uchinchidan, gumoral harakatlardagi, ya’ni organizmning qon tarkibidagi va boshqa suyuqliklardagi kimyoviy o’zgarishlarni va shuning bilan birga modda almashishida bo’ladigan yanada chuqur o’zgarishlarni o’z tarkibiga oladi. Demak, emotsiyalarning tashqi ifodasiga mimika, imo-ishora, aft-bashara va qad-qomatning o’zgarishlari, ayrim tashqi sekretsiya bezlarining faoliyati yosh so’lak, ter ajralishi hamda ayrim harakatlarning xususiyatlaridagi o’zgarishlar, ya’ni ularning tezligi, kuchi, koordinatsiyasi va hokazolar kiradi. Emotsiyalarning eng aniq va yaqqol ko’rinishlaridan biri kulgi bilan yig’idir. L.N.Tolstoy o’z asarlarida odamning ruhiy holatini ifodalovchi nigohlarning 85 xilini va kulishning 97 xilini tasvir etgan. «Har xil sabab bilan yig’lagan paytda odamning boshi va og’zi har xil qiyofada o’zgaradi» - degan edi. Leanardo da- Vinchi. Rus psixologi P.M.Yakobson tomonidan ishlangan rasmlardan ko’rinib turibdiki, odamning aftidagi qiyofa asosan lablar, qosh va ko’z o’zgarishlarining bir- biriga nisbatan turlicha holatga, shuningdek, ko’zning qanchalik chaqnab turishiga bog’liqdir. Ko’zning qanchalik chaqnashi ko’z yoshining miqdori, ko’z shilliq pardasidagi tomirlarning kattalashuvi bilan belgilanadi. Maskaning tagida ko’rinib turgan ko’z o’zining ifodasini yo’qotgan bo’ladi. Ko’z, lab, qovoq, qoshning har xil holati, xatto odam chehrasini ham turli qiyofaga kiritadi.
Ilmiybaza.uz Odam hissiyotlarini bildirishning eng nozigi va eng kuchlisi san’at, xususan, muzika bilan lirik she’rlardir, ularni tom ma’noda hissiyotning tili deyish mumkin. Odam o’zini va gavda harakatlarini, shuningdek tovushni ataylab chiroyli qilib ko’rsatishi mumkin. U garchi «muayyan hissiyotlarni o’zi kechirmayotgan bo’lsa ham o’sha hissiyotlarni ifodalaydigan harakatlar qila oladi. Har bir kishi ham o’z hissiyotlarining tashqi ifodalarini ma’lum darajada o’zgartirishi mumkin. Odamlarni kundalik muomalalarida badanning xilma-xil ifodali xarakatlari, imo-ishoralar xususan, ko’z bilan qilinadigan imo-ishoralar, tovushning ohangi, g’amginligi muhim ahamiyatga ega. SHunchaki bir xo’mrayish, salgina jilmayib kulish, yelka qisish kabi ifodali harakatlar kishining maqsadini anglatadi. Kayfiyat tushunchasiga psixologik manbalarda turli nuqtai nazardan yondashilgan taqdirda ham mazmunan ular bir xillikni anglatadi. Jumladan K.Turg’unov lug’atida shaxsning kuchsiz yoki o’rtacha kuchga ega bo’lgan nisbatan barqaror umumiy emotsional holati, A.V.Petrovskiyning “Umumiy psixologiya” darsligida kayfiyatlar ancha vaqt davomida kishining butun xatti-harakatiga tus berib turadigan umumiy hissiy holatini ifoda etadi, deb ta’kidlanadi. Professor E.G’oziev fikricha, kayfiyat shaxsning ruhiy jarayonlariga muayyan vaqt davomida tus berib turuvchi emotsional holatdir. Kayfiyat, ya’ni odamning xursand yoki g’amgin kayfiyati hech vaqt sababsiz maydonga kelmaydi. Odam bajarayotgan biror ishning mavaffaqiyatli tugashi yoki imtihondan yaxshi o’tish- yaxshi tetik kayfiyatni yuzaga keltiradi. Qilayotgan ishingizni oldinga yurmasligi yoki ishga berilgan yomon baho odamda ma’yuslik, kuchiga ishonmaslik kayfiyatini tug’diradi. Kayfiyatning xush yoki noxush bo’lishi, birinchi navbatda odamning sihat- salomatligi bilan ham bog’liqdir. Masalan, ichimiz qattiq og’rib turgan vaktda kayfiyat chog’ bo’lmaydi. Odatda odamda kayfiyatning u yoki bu turi, ya’ni xushchaqchaqlik xursandlik yoki g’amginlik, ma’yuslik, tushkunlik ustun bo’lishi mumkin. Ana shunga qarab odamlar xushchaqchaq, g’amgin, sertashvish deb turli guruhlarga bo’linadilar. Lekin Ilmiybaza.uz Odam hissiyotlarini bildirishning eng nozigi va eng kuchlisi san’at, xususan, muzika bilan lirik she’rlardir, ularni tom ma’noda hissiyotning tili deyish mumkin. Odam o’zini va gavda harakatlarini, shuningdek tovushni ataylab chiroyli qilib ko’rsatishi mumkin. U garchi «muayyan hissiyotlarni o’zi kechirmayotgan bo’lsa ham o’sha hissiyotlarni ifodalaydigan harakatlar qila oladi. Har bir kishi ham o’z hissiyotlarining tashqi ifodalarini ma’lum darajada o’zgartirishi mumkin. Odamlarni kundalik muomalalarida badanning xilma-xil ifodali xarakatlari, imo-ishoralar xususan, ko’z bilan qilinadigan imo-ishoralar, tovushning ohangi, g’amginligi muhim ahamiyatga ega. SHunchaki bir xo’mrayish, salgina jilmayib kulish, yelka qisish kabi ifodali harakatlar kishining maqsadini anglatadi. Kayfiyat tushunchasiga psixologik manbalarda turli nuqtai nazardan yondashilgan taqdirda ham mazmunan ular bir xillikni anglatadi. Jumladan K.Turg’unov lug’atida shaxsning kuchsiz yoki o’rtacha kuchga ega bo’lgan nisbatan barqaror umumiy emotsional holati, A.V.Petrovskiyning “Umumiy psixologiya” darsligida kayfiyatlar ancha vaqt davomida kishining butun xatti-harakatiga tus berib turadigan umumiy hissiy holatini ifoda etadi, deb ta’kidlanadi. Professor E.G’oziev fikricha, kayfiyat shaxsning ruhiy jarayonlariga muayyan vaqt davomida tus berib turuvchi emotsional holatdir. Kayfiyat, ya’ni odamning xursand yoki g’amgin kayfiyati hech vaqt sababsiz maydonga kelmaydi. Odam bajarayotgan biror ishning mavaffaqiyatli tugashi yoki imtihondan yaxshi o’tish- yaxshi tetik kayfiyatni yuzaga keltiradi. Qilayotgan ishingizni oldinga yurmasligi yoki ishga berilgan yomon baho odamda ma’yuslik, kuchiga ishonmaslik kayfiyatini tug’diradi. Kayfiyatning xush yoki noxush bo’lishi, birinchi navbatda odamning sihat- salomatligi bilan ham bog’liqdir. Masalan, ichimiz qattiq og’rib turgan vaktda kayfiyat chog’ bo’lmaydi. Odatda odamda kayfiyatning u yoki bu turi, ya’ni xushchaqchaqlik xursandlik yoki g’amginlik, ma’yuslik, tushkunlik ustun bo’lishi mumkin. Ana shunga qarab odamlar xushchaqchaq, g’amgin, sertashvish deb turli guruhlarga bo’linadilar. Lekin
Ilmiybaza.uz shuni aytish kerakki, odam o’z kayfiyatining quli bo’lib, qolmay, uni boshqara bilishi kerak. O’z kayfiyatini idora qila biladigan odamlarning har doim ruhi tetik, kayfiyati chog’ va ishida unum bo’ladi. Kayfiyatni idora qila olmaydigan odamlar bilan yashash juda qiyin bo’ladi. Bunday odamlar arzimagan narsadan kayfiyatini buzib, to’msayib yuradigan yoki arazlab yotadigan odamlar bo’ladi. Bunday odamlarni odatda «sirkasi suv ko’tarmaydigan» yoki «jahli burnini uchida turadigan» odamlar deyishadi. Agar odam xar doim o’ylab, aql bilan ish tutsa, kayfiyatini bo’lgan bo’lmagan narsalarga buzavermaydi. Inson kayfiyatini paydo bo’lishiga va o’zgarishiga ta’sir qiluvchi quyidagi ikkita omillarni tahlil qilish lozim: Ulardan bittasi ob’ektiv va sub’ektiv xususiyatli vaziyatdir: a) tabiiy omillarga taalluqli bo’lgan vaziyat (havoning sovuqligi yoki issiqligi); b) shaxslararo munosabatning noqulayligi va boshqalar. Ikkinchisini bir manba sifatida talqin qilish mumkin, bu-sub’ektiv, shart-sharoitlardir. Masalan, mehnat va o’qish faoliyatiga kerakli vositalarning mavjudligi. Ikkinchi sub’ektiv munosabatlar, iliq psixologik muhit, muloqotmandlik maromi, rag’batlantirish, muloqot o’rnatish uslubi, shaxsiyatiga tegmaslik, teng xuquqlilik, shaxsning psixologik xususiyatlarini hisobga olish va hokozo. Affekt tushunchasiga berilgan ta’riflarga asosiy e’tiborni qaratadigan bo’lsak bu ham shaxsning kuchli emotsional holatlari bilan bog’liqdir. K.Turg’unovning lug’atida aytilishicha, affekt tez va kuchli paydo bo’lib, shiddat bilan o’tadigan qisqa muddatli emotsional holatdir. A.V.Petrovskiyning “Umumiy psixologiya” darsligida affekt haddan ziyod tez kechishi bilan miyada paydo bo’luvchi, shaxsni tez qamrab oluvchi, jiddiy o’zgarishlarni yuzaga keltiruvchi jarayonlar ustidan irodaviy nazorat buzilishiga yetaklovchi organizm a’zolari funktsiyasini izdan chiqaruvchi emotsional jarayonlarga aytiladi. M.Vohidov darsligida affekt to’satdan tez paydo bo’lib, tez orada o’tib ketadigan nihoyatda kuchli hissiy holat sifatida e’tirof etiladi. Affekt lotincha so’z bo’lib, ruhiy hayajon ehtiros degan ma’noni anglatadi. Affektlar ko’pincha to’satdan paydo bo’ladi va ba’zan bir necha minut davom etadi. Affekt holatida kishini ongini tasavvur qilish, fikr qilish qobiliyati torayadi, susayib Ilmiybaza.uz shuni aytish kerakki, odam o’z kayfiyatining quli bo’lib, qolmay, uni boshqara bilishi kerak. O’z kayfiyatini idora qila biladigan odamlarning har doim ruhi tetik, kayfiyati chog’ va ishida unum bo’ladi. Kayfiyatni idora qila olmaydigan odamlar bilan yashash juda qiyin bo’ladi. Bunday odamlar arzimagan narsadan kayfiyatini buzib, to’msayib yuradigan yoki arazlab yotadigan odamlar bo’ladi. Bunday odamlarni odatda «sirkasi suv ko’tarmaydigan» yoki «jahli burnini uchida turadigan» odamlar deyishadi. Agar odam xar doim o’ylab, aql bilan ish tutsa, kayfiyatini bo’lgan bo’lmagan narsalarga buzavermaydi. Inson kayfiyatini paydo bo’lishiga va o’zgarishiga ta’sir qiluvchi quyidagi ikkita omillarni tahlil qilish lozim: Ulardan bittasi ob’ektiv va sub’ektiv xususiyatli vaziyatdir: a) tabiiy omillarga taalluqli bo’lgan vaziyat (havoning sovuqligi yoki issiqligi); b) shaxslararo munosabatning noqulayligi va boshqalar. Ikkinchisini bir manba sifatida talqin qilish mumkin, bu-sub’ektiv, shart-sharoitlardir. Masalan, mehnat va o’qish faoliyatiga kerakli vositalarning mavjudligi. Ikkinchi sub’ektiv munosabatlar, iliq psixologik muhit, muloqotmandlik maromi, rag’batlantirish, muloqot o’rnatish uslubi, shaxsiyatiga tegmaslik, teng xuquqlilik, shaxsning psixologik xususiyatlarini hisobga olish va hokozo. Affekt tushunchasiga berilgan ta’riflarga asosiy e’tiborni qaratadigan bo’lsak bu ham shaxsning kuchli emotsional holatlari bilan bog’liqdir. K.Turg’unovning lug’atida aytilishicha, affekt tez va kuchli paydo bo’lib, shiddat bilan o’tadigan qisqa muddatli emotsional holatdir. A.V.Petrovskiyning “Umumiy psixologiya” darsligida affekt haddan ziyod tez kechishi bilan miyada paydo bo’luvchi, shaxsni tez qamrab oluvchi, jiddiy o’zgarishlarni yuzaga keltiruvchi jarayonlar ustidan irodaviy nazorat buzilishiga yetaklovchi organizm a’zolari funktsiyasini izdan chiqaruvchi emotsional jarayonlarga aytiladi. M.Vohidov darsligida affekt to’satdan tez paydo bo’lib, tez orada o’tib ketadigan nihoyatda kuchli hissiy holat sifatida e’tirof etiladi. Affekt lotincha so’z bo’lib, ruhiy hayajon ehtiros degan ma’noni anglatadi. Affektlar ko’pincha to’satdan paydo bo’ladi va ba’zan bir necha minut davom etadi. Affekt holatida kishini ongini tasavvur qilish, fikr qilish qobiliyati torayadi, susayib
Ilmiybaza.uz qoladi. Affektlar vaqtida odamning harakatlari kutilmagan tarzda portlash singari birdaniga boshlanib ketadi. Ba’zan affektlar tormozlanish holati tarzida namoyon bo’ladi va bunday holatda organizm bo’shashib, harakatsiz bo’lib va shalvirab qoladi. Bunday holat ko’pincha odam birdaniga qo’rqqanida, to’satdan quvonganida va shu kabi holatlarda o’zini yo’qotib qo’yish ko’rinishida namoyon bo’ladi. Affekt holatini boshlanishida shaxs insoniy qadriyatlarning barchasidan uzoqlashib, o’z hissiyotining oqibati to’g’risida ham o’ylamaydi, hatto tana o’zgarishlari, ifodali harakatlar bilinmay boradi. Kuchli zo’riqish oqibatida mayda kuchsiz harakatlar barham topadi. Tormozlanish miya yarim sharlari po’stini to’liq egallay boshlaydi, qo’zg’alish po’stloq osti nerv tugunlaridan oraliq miyada avj oladi, xolos. Buning natijasida shaxs hissiy kechinmasiga (dahshat, g’azab, nafratlanish, umidsizlik va hokazolar) nisbatan o’zida kuchli hohish sezadi. Ma’lumotlarning ko’rsatishicha ko’pincha hissiyotlar affektiv shaklda o’tishi tajribalarda sinab ko’rilgan. Jumladan: 1) teatr tomoshabinlarida; 2)tantana nashidasini surayotgan olomonlarda; 3)es-xushini yo’qotgan telbasimon odamlarda; 4) ilmiy kashfiyot laxzasida; 5) tasodifiy qizg’in uchrashuvlarda, jo’shqin shodliklarda mujassamlashadi. Affektlar vujudga kelishining dastlabki bosqichida har bir shaxs o’zini tushunish, o’zini qo’lga olish, uddalash qurbiga ega bo’ladi. Ularning keyingi bosqichlarida irodaviy nazorat yo’qotiladi, irodasiz harakatlar amalga oshiriladi, o’ylamasdan xatti-harakat qilinadi. Affektiv holatlar ma’suliyatsizlik, axloqsizlik, mastlik alomatida sodir bo’ladi, lekin shaxs har bir harakati uchun javobgardir, chunki u aql-zakovatli insondir. Affektlar o’tib bo’lgandan keyin shaxsning ruhiyatida osoyishtalik, charchash holati hukm suradi. Ba’zi hollarda holsizlanish, barcha narsalarga loqayd munosabat, harakatsizlik, faollikning barham topishi, hatto uyquga moyillik yuzaga keladi. SHuni ham unutmaslik kerakki, affektiv qo’zg’alish muayyan davrgacha davom etishi, ba’zan o’qtin-o’qtin kuchayishi yoki susayishi sodir bo’lib turishi mumkin. Stress tushunchasining mazmuni mohiyati borasida qator ta’riflar uchraydi. Jumladan, A.V.Petrovskiy tomonidan stress– ffektiv holatga yaqin turadigan, lekin Ilmiybaza.uz qoladi. Affektlar vaqtida odamning harakatlari kutilmagan tarzda portlash singari birdaniga boshlanib ketadi. Ba’zan affektlar tormozlanish holati tarzida namoyon bo’ladi va bunday holatda organizm bo’shashib, harakatsiz bo’lib va shalvirab qoladi. Bunday holat ko’pincha odam birdaniga qo’rqqanida, to’satdan quvonganida va shu kabi holatlarda o’zini yo’qotib qo’yish ko’rinishida namoyon bo’ladi. Affekt holatini boshlanishida shaxs insoniy qadriyatlarning barchasidan uzoqlashib, o’z hissiyotining oqibati to’g’risida ham o’ylamaydi, hatto tana o’zgarishlari, ifodali harakatlar bilinmay boradi. Kuchli zo’riqish oqibatida mayda kuchsiz harakatlar barham topadi. Tormozlanish miya yarim sharlari po’stini to’liq egallay boshlaydi, qo’zg’alish po’stloq osti nerv tugunlaridan oraliq miyada avj oladi, xolos. Buning natijasida shaxs hissiy kechinmasiga (dahshat, g’azab, nafratlanish, umidsizlik va hokazolar) nisbatan o’zida kuchli hohish sezadi. Ma’lumotlarning ko’rsatishicha ko’pincha hissiyotlar affektiv shaklda o’tishi tajribalarda sinab ko’rilgan. Jumladan: 1) teatr tomoshabinlarida; 2)tantana nashidasini surayotgan olomonlarda; 3)es-xushini yo’qotgan telbasimon odamlarda; 4) ilmiy kashfiyot laxzasida; 5) tasodifiy qizg’in uchrashuvlarda, jo’shqin shodliklarda mujassamlashadi. Affektlar vujudga kelishining dastlabki bosqichida har bir shaxs o’zini tushunish, o’zini qo’lga olish, uddalash qurbiga ega bo’ladi. Ularning keyingi bosqichlarida irodaviy nazorat yo’qotiladi, irodasiz harakatlar amalga oshiriladi, o’ylamasdan xatti-harakat qilinadi. Affektiv holatlar ma’suliyatsizlik, axloqsizlik, mastlik alomatida sodir bo’ladi, lekin shaxs har bir harakati uchun javobgardir, chunki u aql-zakovatli insondir. Affektlar o’tib bo’lgandan keyin shaxsning ruhiyatida osoyishtalik, charchash holati hukm suradi. Ba’zi hollarda holsizlanish, barcha narsalarga loqayd munosabat, harakatsizlik, faollikning barham topishi, hatto uyquga moyillik yuzaga keladi. SHuni ham unutmaslik kerakki, affektiv qo’zg’alish muayyan davrgacha davom etishi, ba’zan o’qtin-o’qtin kuchayishi yoki susayishi sodir bo’lib turishi mumkin. Stress tushunchasining mazmuni mohiyati borasida qator ta’riflar uchraydi. Jumladan, A.V.Petrovskiy tomonidan stress– ffektiv holatga yaqin turadigan, lekin
Ilmiybaza.uz boshdan kechirilishining davomiyligiga ko’ra kayfiyatlarga yaqin bo’lgan his- tuyg’ularni boshdan kechirilishining alohida shaklidir, deb ta’rif beriladi. Profssor E.G’ozievning umumiy psixologiya kitobida yozilishicha, stress-og’ir jismoniy va murakkab aqliy yuklamalar ishlarning me’yoridan oshib, ketib xavfli vaziyatlar tug’ilganida, zaruriy chora-tadbirlarni zudlik bilan topishga intilganda vujudga keladigan hissiy zo’riqishlar sifatida ko’rsatiladi. Stress-inson organizmini haddan tashqari zo’riqish natijasida paydo bo’ladigan tanglik jarayonidir. Stress ko’rinishiga qarab ikki turga ajratiladi: 1. Konstruktiv-biz turidagi (ko’pchilik orasida); 2. Destruktiv – men turidagi (yakka shaxs o’zi bilan) kechadigan jarayon. Stress holatini oddiy tilda aytadigan bo’lsak, bu insonlarda kechadigan tushkunlik holatidir. Insonning aqliy jihatlari va fiziologik tizimida stress holati bo’lmasligi mumkin emas. Bular ko’p hollarda muloqotlarda va boshqa ijtimoiy jarayonlarda yuz beradi. Stressni fiziologik va psixologik turlari mavjud. Fiziologik stress - bu o’ta jismoniy zo’riqish, biror og’riq, qo’rquv, kasalliklar natijasida vujudga keladi. Fiziologik stress organizm o’ta zo’riqishi, temperaturaning baland yoki past bo’lishi, nafas olishning qiyinlashishi bilan bog’liq bo’ladi. Masalan, ba’zida odam organizmida qattiq og’riq bo’lganda, og’riq nimadan kelib chiqqanligini tushunib yeta olmaslik oqibatida odamda qo’rquv, xavotirlanish paydo bo’ladi va stress holatiga olib keladi. Psixologik stress-odamning ruhiy holatiga voqealarni ta’siri tufayli paydo bo’ladigan stress . Psixologik stress informatsion stress va emotsional stress turlariga ajraladi. Informatsion stress axborotlarni haddan tashqari ko’p qabul qilish vazifalarni bajarishda bir qancha yechimlar bo’lsa-da, aniq ulardan qaysi birini tanlash yuqori darajadagi shiddat bilan qaror qabul qilishdagi ikkilanishi natijasida kelib chiqishi mumkin. Axborotlarni haddan tashqari ko’p qabul qilish oqibatida odam psixikasi zo’riqadi (charchaydi) va buyrak usti bezlaridan stressli garmonlar ko’p ishlab Ilmiybaza.uz boshdan kechirilishining davomiyligiga ko’ra kayfiyatlarga yaqin bo’lgan his- tuyg’ularni boshdan kechirilishining alohida shaklidir, deb ta’rif beriladi. Profssor E.G’ozievning umumiy psixologiya kitobida yozilishicha, stress-og’ir jismoniy va murakkab aqliy yuklamalar ishlarning me’yoridan oshib, ketib xavfli vaziyatlar tug’ilganida, zaruriy chora-tadbirlarni zudlik bilan topishga intilganda vujudga keladigan hissiy zo’riqishlar sifatida ko’rsatiladi. Stress-inson organizmini haddan tashqari zo’riqish natijasida paydo bo’ladigan tanglik jarayonidir. Stress ko’rinishiga qarab ikki turga ajratiladi: 1. Konstruktiv-biz turidagi (ko’pchilik orasida); 2. Destruktiv – men turidagi (yakka shaxs o’zi bilan) kechadigan jarayon. Stress holatini oddiy tilda aytadigan bo’lsak, bu insonlarda kechadigan tushkunlik holatidir. Insonning aqliy jihatlari va fiziologik tizimida stress holati bo’lmasligi mumkin emas. Bular ko’p hollarda muloqotlarda va boshqa ijtimoiy jarayonlarda yuz beradi. Stressni fiziologik va psixologik turlari mavjud. Fiziologik stress - bu o’ta jismoniy zo’riqish, biror og’riq, qo’rquv, kasalliklar natijasida vujudga keladi. Fiziologik stress organizm o’ta zo’riqishi, temperaturaning baland yoki past bo’lishi, nafas olishning qiyinlashishi bilan bog’liq bo’ladi. Masalan, ba’zida odam organizmida qattiq og’riq bo’lganda, og’riq nimadan kelib chiqqanligini tushunib yeta olmaslik oqibatida odamda qo’rquv, xavotirlanish paydo bo’ladi va stress holatiga olib keladi. Psixologik stress-odamning ruhiy holatiga voqealarni ta’siri tufayli paydo bo’ladigan stress . Psixologik stress informatsion stress va emotsional stress turlariga ajraladi. Informatsion stress axborotlarni haddan tashqari ko’p qabul qilish vazifalarni bajarishda bir qancha yechimlar bo’lsa-da, aniq ulardan qaysi birini tanlash yuqori darajadagi shiddat bilan qaror qabul qilishdagi ikkilanishi natijasida kelib chiqishi mumkin. Axborotlarni haddan tashqari ko’p qabul qilish oqibatida odam psixikasi zo’riqadi (charchaydi) va buyrak usti bezlaridan stressli garmonlar ko’p ishlab
Ilmiybaza.uz chiqara boshlaydi. Haddan tashqari zo’riqish natijasida miyada tormozlanish yuz beradi va oqibatda tanglikka olib kelgan axborotgina miyada aks etaveradi. Miya boshqa axborotlarni tashqi ta’sirni qabul qila olmay qoladi. Bu ba’zi hollarda salbiy yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin. Miyada stressga olib kelgan axborot tormozlanib, saqlanib qolganda tanglik holatining yuqori nuqtasiga chiqqanda tanglik holatidan chiqib ketolmay o’z joniga qasd qilishgacha olib kelishi mumkin. Emotsional stress-ta’qiq qilish, falokat, hayotiy o’zgarishlar (oilaviy mojarolar, to’satdan ishdan bo’shatish yaqin kishisini yo’qotish, uzoq muddatli sevgidan qutila olmaslik sababli, xavf ostida qolganda, atrofdagilar tomonidan noto’g’ri munosabat qilinganda va hokazolarda) ko’rinadi. Olimlar o’tkazgan tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, falokat, hayotiy o’zgarishlar, kundalik tashvishlar ko’proq stresslar hisoblanadi. Falokat – bu notinchlik, urush, yer qimirlash, suv toshqinlari, avtohalokatlar va hokazo. Bularning hammasi inson ruhiy holatiga juda katta salbiy ta’sir ko’rsatadi. Olimlar shuni ta’kidlashadiki, qattiq yer qimirlashi, suv toshqinlari, yong’in bo’lishi kabi falokatlarning inson ruhiyatiga katta ta’sir ko’rsatishi natijasida xavotirlanish darajasi yuqori bo’lishi kuzatiladi. Hayotiy o’zgarishlar - bu insonni hayotida yuz beradigan voqea va hodisalardir. Masalan, yaqin kishisining halok bo’lishi, kutilmaganda ish o’rnini yo’qotishi, ajralishlar va hokazo. Agarda inson bir qancha inqirozli vaziyatni boshidan o’tkazsa, qattiq kasallanishi va hattoki o’limga ham olib kelishi mumkin. Kundalik tashvishlar-bu ish joylarida sodir bo’ladigan qiyinchiliklar, o’qish joylaridagi o’quvchilarning o’quvchilarga, o’qituvchilarning o’qituvchilarga noto’g’ri munosabatda bo’lishlari, imtihonlarni muvaffaqiyatsiz yakunlanishi va hokazolarda namoyon bo’ladi. Kundalik tashvishlar mayda stresslarni kelib chiqishiga sabab bo’lishi mumkin, mayda stresslar to’planib borib inson sog’lig’iga ta’sir ko’rsatadi. Jumladan, qon bosimining oshishi, yurak faoliyatining buzilishi va boshqalarda kuzatilishi mumkin. Doimiy yuz berib turadigan kundalik tashvishlar, aqliy, jismoniy, emotsional va ruhiy zo’riqishga olib kelishi mumkin Ilmiybaza.uz chiqara boshlaydi. Haddan tashqari zo’riqish natijasida miyada tormozlanish yuz beradi va oqibatda tanglikka olib kelgan axborotgina miyada aks etaveradi. Miya boshqa axborotlarni tashqi ta’sirni qabul qila olmay qoladi. Bu ba’zi hollarda salbiy yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin. Miyada stressga olib kelgan axborot tormozlanib, saqlanib qolganda tanglik holatining yuqori nuqtasiga chiqqanda tanglik holatidan chiqib ketolmay o’z joniga qasd qilishgacha olib kelishi mumkin. Emotsional stress-ta’qiq qilish, falokat, hayotiy o’zgarishlar (oilaviy mojarolar, to’satdan ishdan bo’shatish yaqin kishisini yo’qotish, uzoq muddatli sevgidan qutila olmaslik sababli, xavf ostida qolganda, atrofdagilar tomonidan noto’g’ri munosabat qilinganda va hokazolarda) ko’rinadi. Olimlar o’tkazgan tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, falokat, hayotiy o’zgarishlar, kundalik tashvishlar ko’proq stresslar hisoblanadi. Falokat – bu notinchlik, urush, yer qimirlash, suv toshqinlari, avtohalokatlar va hokazo. Bularning hammasi inson ruhiy holatiga juda katta salbiy ta’sir ko’rsatadi. Olimlar shuni ta’kidlashadiki, qattiq yer qimirlashi, suv toshqinlari, yong’in bo’lishi kabi falokatlarning inson ruhiyatiga katta ta’sir ko’rsatishi natijasida xavotirlanish darajasi yuqori bo’lishi kuzatiladi. Hayotiy o’zgarishlar - bu insonni hayotida yuz beradigan voqea va hodisalardir. Masalan, yaqin kishisining halok bo’lishi, kutilmaganda ish o’rnini yo’qotishi, ajralishlar va hokazo. Agarda inson bir qancha inqirozli vaziyatni boshidan o’tkazsa, qattiq kasallanishi va hattoki o’limga ham olib kelishi mumkin. Kundalik tashvishlar-bu ish joylarida sodir bo’ladigan qiyinchiliklar, o’qish joylaridagi o’quvchilarning o’quvchilarga, o’qituvchilarning o’qituvchilarga noto’g’ri munosabatda bo’lishlari, imtihonlarni muvaffaqiyatsiz yakunlanishi va hokazolarda namoyon bo’ladi. Kundalik tashvishlar mayda stresslarni kelib chiqishiga sabab bo’lishi mumkin, mayda stresslar to’planib borib inson sog’lig’iga ta’sir ko’rsatadi. Jumladan, qon bosimining oshishi, yurak faoliyatining buzilishi va boshqalarda kuzatilishi mumkin. Doimiy yuz berib turadigan kundalik tashvishlar, aqliy, jismoniy, emotsional va ruhiy zo’riqishga olib kelishi mumkin
Ilmiybaza.uz Stress ayrim odamlarda yengil kechadi, ayrim odamlarda jiddiyroq, qiyinroq o’tadi. Bunga asosiy sabab quyidagilar deb belgilanadi: uning hosil bo’lishi stressli vaziyatga qay darajada munosabatda bo’lishimizga va bu holatni baholashimizga va u bilan kurashishimizga bog’liqdir. Masalan, optimist odamlar stress holatini taqdirning bir sinovi deb qabul qilsa, pessimist odamlar uning hayotiga xavf-xatar tug’ildi, deb qabul qilar ekanlar. Pessimistlarda xavotirlanish darajasi yuqori bo’ladi va ular vaqtida ovqatlanmasalar ham stress holatiga tushib qolaveradilar. Psixologlar Maykl SHayer va Marlьz Karver fikricha, optimist inson eng og’ir, qiyin vaziyatda ham yaxshi deb oldinga intiladi, o’z organizmida stress moslashib olishiga yo’l qo’ymaydi. Umuman olganda stress atamasi XX-asrning 40-yillariga kelib ommaviylashgan. Bunga sabab stress holatini to’g’ri tushunish va undan himoyalanishni o’rganish, chunki stress turli salbiy munosabatlar natijasida vujudga kelishi mumkin. Birinchi bo’lib stress bo’yicha 1932 yili fiziolog Uolter Kennon va 1936 yilda vrach Gans Selьe chuqurroq tushuncha berishga harakat qilganlar. U.Kennonning gomeostaz nazariyasi asosida 1933 yilda «Psixika va tana» asari yaratildi. Bu asarda barcha tashqi sharoit o’zgarishlariga optimal (to’la) moslasha oladigan bir yaxlit organizm haqida yozilgan. Organizmdagi turli o’zgarishlar, ya’ni ochlik, qo’rquv, jahldorlik holatlarini ko’p yillar kuzatib o’rganish natijasida «gomeostoz» ya’ni organizmni ichki holatini davomiyligi nazariyasi yaratildi. Uning fikricha, gemostoz va tashqi muhit ta’sirida asosiy o’rinni markaziy va vegetativ nerv tizimi egallaydi. Markaziy nerv tizimi tashqi-muhit, bilan vegetativ nerv tizimi esa gemeostoz holatini saqlab turadi. Bundan organizmni «qochishi va kurashishi» uchun energiya ishlab chiqaruvchi simpatoadrenal tizimi muhim rolь o’ynaydi. Quyida Jems Lange va Kenon-Bard nazariyasining mohiyati keltirilgan. Jems Lange nazariyasi Emotsiogen stimulni idrok qilinishi Organizmning nerv-muskul reaksiyasi Kennona-Bard nazariyasi Emotsiogen stimulni idrok qilinishi MNS bir vaqtda yuzaga keladigan impulslar qayta ishlashi Ilmiybaza.uz Stress ayrim odamlarda yengil kechadi, ayrim odamlarda jiddiyroq, qiyinroq o’tadi. Bunga asosiy sabab quyidagilar deb belgilanadi: uning hosil bo’lishi stressli vaziyatga qay darajada munosabatda bo’lishimizga va bu holatni baholashimizga va u bilan kurashishimizga bog’liqdir. Masalan, optimist odamlar stress holatini taqdirning bir sinovi deb qabul qilsa, pessimist odamlar uning hayotiga xavf-xatar tug’ildi, deb qabul qilar ekanlar. Pessimistlarda xavotirlanish darajasi yuqori bo’ladi va ular vaqtida ovqatlanmasalar ham stress holatiga tushib qolaveradilar. Psixologlar Maykl SHayer va Marlьz Karver fikricha, optimist inson eng og’ir, qiyin vaziyatda ham yaxshi deb oldinga intiladi, o’z organizmida stress moslashib olishiga yo’l qo’ymaydi. Umuman olganda stress atamasi XX-asrning 40-yillariga kelib ommaviylashgan. Bunga sabab stress holatini to’g’ri tushunish va undan himoyalanishni o’rganish, chunki stress turli salbiy munosabatlar natijasida vujudga kelishi mumkin. Birinchi bo’lib stress bo’yicha 1932 yili fiziolog Uolter Kennon va 1936 yilda vrach Gans Selьe chuqurroq tushuncha berishga harakat qilganlar. U.Kennonning gomeostaz nazariyasi asosida 1933 yilda «Psixika va tana» asari yaratildi. Bu asarda barcha tashqi sharoit o’zgarishlariga optimal (to’la) moslasha oladigan bir yaxlit organizm haqida yozilgan. Organizmdagi turli o’zgarishlar, ya’ni ochlik, qo’rquv, jahldorlik holatlarini ko’p yillar kuzatib o’rganish natijasida «gomeostoz» ya’ni organizmni ichki holatini davomiyligi nazariyasi yaratildi. Uning fikricha, gemostoz va tashqi muhit ta’sirida asosiy o’rinni markaziy va vegetativ nerv tizimi egallaydi. Markaziy nerv tizimi tashqi-muhit, bilan vegetativ nerv tizimi esa gemeostoz holatini saqlab turadi. Bundan organizmni «qochishi va kurashishi» uchun energiya ishlab chiqaruvchi simpatoadrenal tizimi muhim rolь o’ynaydi. Quyida Jems Lange va Kenon-Bard nazariyasining mohiyati keltirilgan. Jems Lange nazariyasi Emotsiogen stimulni idrok qilinishi Organizmning nerv-muskul reaksiyasi Kennona-Bard nazariyasi Emotsiogen stimulni idrok qilinishi MNS bir vaqtda yuzaga keladigan impulslar qayta ishlashi
Ilmiybaza.uz U.Kennon yana shuni ta’kidlab o’tadiki, organizmni stressga qarshi kurashish yoki qochish vaqtida yurak urishi tezlashadi, qon aylanishi buziladi, ya’ni maqsadga intilish uchun tayyorgarlik ko’rishda organizmda qochish va kurashish kechadi. Bu reaktsiyani u organizmni moslashish tizimi deb ataydi. Kanadalik olim vrach G.Selьe (1936-1976 yillar) o’zini 40 yillik ilmiy izlanishlari bilan U.Kennon nazariyalariga qo’shimchalar kiritib, stress psixologiya va tibbiyotda asosiy tushunchalarda biri ekinligini aytib o’tgan. G.Selьe stress har doim ham zararli emas, ba’zan inson organizmiga yordam, ko’mak foyda berishi mumkin. Ayrim hollarda stressga tushib qolganda odam yashash uchun kurashish o’z ehtiyojini qondirish uchun faollashib, o’zi bilmagan zahiradagi energiyasini ishga solishi mumkin degan. U tirik organizmning noqulay tashqi sharoitlariga moslashuvchanlik muammosini o’rganib chiqqan. Ilmiybaza.uz U.Kennon yana shuni ta’kidlab o’tadiki, organizmni stressga qarshi kurashish yoki qochish vaqtida yurak urishi tezlashadi, qon aylanishi buziladi, ya’ni maqsadga intilish uchun tayyorgarlik ko’rishda organizmda qochish va kurashish kechadi. Bu reaktsiyani u organizmni moslashish tizimi deb ataydi. Kanadalik olim vrach G.Selьe (1936-1976 yillar) o’zini 40 yillik ilmiy izlanishlari bilan U.Kennon nazariyalariga qo’shimchalar kiritib, stress psixologiya va tibbiyotda asosiy tushunchalarda biri ekinligini aytib o’tgan. G.Selьe stress har doim ham zararli emas, ba’zan inson organizmiga yordam, ko’mak foyda berishi mumkin. Ayrim hollarda stressga tushib qolganda odam yashash uchun kurashish o’z ehtiyojini qondirish uchun faollashib, o’zi bilmagan zahiradagi energiyasini ishga solishi mumkin degan. U tirik organizmning noqulay tashqi sharoitlariga moslashuvchanlik muammosini o’rganib chiqqan.
Ilmiybaza.uz G.Selьeni fikricha, shu sabablar muhim va nomuhim stressini keltirib chiqaradi. Bu vaziyatlar bir-biriga bog’liqdir. Bunda 3 bosqich ajratiladi. - xavotirlik; - moslashish; - o’ta charchash bosqichi. Xavotirlik bosqichida taloqning kichrayishi, yog’ qavatining yo’qolishi, oshqozonda o’tkir yallig’lanishning sodir bo’lishi, buyrak tepasida likotsidlarning kamayishi kuzatiladi. SHu bilan birga teri jarohatini pasayishi, ko’z yoshlanishi, so’lakning ajralishi kuzatiladi. Agarda ta’sir kuchli bo’lsa, bu bosqichda xavotirlik holati boshlanadi. Moslashish bosqichida buyrak usti bezlari kattalashadi, organlar va to’qimalarning ishlashi sekinlashadi. Agar stressni keltirib chiqaruvchi omil organizmga kuchli ta’sir etsa etmasa shu holat uzoq vaqt saqlanib qoladi. Agar ta’sir kuchli bo’lsa, uchinchi bosqich boshlanadi. O’ta charchash bosqichi- organizmda kuzatilayotgan yutuqlarga ko’ra bosqich xavotirli bosqichga yaqin. Bunda odatda organizm kasallanadi. CHet el mualliflari asosan ijtimoiy, psixik va fiziologik stress shakllarini ajratadilar. Ularning fikricha, ijtimoiy stress asosida shaxsning ijtimoiy, iqtisodiy yashash sharoiti yotadi. Ijtimoiy ziddiyatlar doimiy o’ziga ishonmaslik va keskinlikni yuzaga keltiradi. 4. Yuksak hislar Hissiy jarayonlarning har xil shakllari normal odamda alohida, yakka holda mavjud bo’lmaydi. Yuzlab va minglab kechirilayotgan emotsiyalar, affektlar, kayfiyatlarda aniq yashaydigan umumlashtirilgan hislar yuksak hislar deyiladi. Yuksak hislar o’z tarkibiga birinchi soddaroq ko’rinishdagi turli hislarni oladi. Inson faoliyatining qaysi bir turi, yoki qaysi bir sohasi, hislarni qaysi birining asosiy ekanligiga qarab, yuksak hislarning muhim turlari: praksik , axloqiy, intellektual, estetik turlari ajratiladi. Praksis hislar. Inson amaliy hayotining istalgan sohasi maqsadga muvofiq aqliy faoliyatiga, shaxsning ularga nisbatan muayyan munosabatda bo’lish sohasiga aylanib qoladi. Bu birinchi navbatda biror maqsadni anglabgina qolmay, uni e’tirof etadigan yoki inkor qiladigan maqsadlarga erishish yo’llarini baholaydigan ta’sir Ilmiybaza.uz G.Selьeni fikricha, shu sabablar muhim va nomuhim stressini keltirib chiqaradi. Bu vaziyatlar bir-biriga bog’liqdir. Bunda 3 bosqich ajratiladi. - xavotirlik; - moslashish; - o’ta charchash bosqichi. Xavotirlik bosqichida taloqning kichrayishi, yog’ qavatining yo’qolishi, oshqozonda o’tkir yallig’lanishning sodir bo’lishi, buyrak tepasida likotsidlarning kamayishi kuzatiladi. SHu bilan birga teri jarohatini pasayishi, ko’z yoshlanishi, so’lakning ajralishi kuzatiladi. Agarda ta’sir kuchli bo’lsa, bu bosqichda xavotirlik holati boshlanadi. Moslashish bosqichida buyrak usti bezlari kattalashadi, organlar va to’qimalarning ishlashi sekinlashadi. Agar stressni keltirib chiqaruvchi omil organizmga kuchli ta’sir etsa etmasa shu holat uzoq vaqt saqlanib qoladi. Agar ta’sir kuchli bo’lsa, uchinchi bosqich boshlanadi. O’ta charchash bosqichi- organizmda kuzatilayotgan yutuqlarga ko’ra bosqich xavotirli bosqichga yaqin. Bunda odatda organizm kasallanadi. CHet el mualliflari asosan ijtimoiy, psixik va fiziologik stress shakllarini ajratadilar. Ularning fikricha, ijtimoiy stress asosida shaxsning ijtimoiy, iqtisodiy yashash sharoiti yotadi. Ijtimoiy ziddiyatlar doimiy o’ziga ishonmaslik va keskinlikni yuzaga keltiradi. 4. Yuksak hislar Hissiy jarayonlarning har xil shakllari normal odamda alohida, yakka holda mavjud bo’lmaydi. Yuzlab va minglab kechirilayotgan emotsiyalar, affektlar, kayfiyatlarda aniq yashaydigan umumlashtirilgan hislar yuksak hislar deyiladi. Yuksak hislar o’z tarkibiga birinchi soddaroq ko’rinishdagi turli hislarni oladi. Inson faoliyatining qaysi bir turi, yoki qaysi bir sohasi, hislarni qaysi birining asosiy ekanligiga qarab, yuksak hislarning muhim turlari: praksik , axloqiy, intellektual, estetik turlari ajratiladi. Praksis hislar. Inson amaliy hayotining istalgan sohasi maqsadga muvofiq aqliy faoliyatiga, shaxsning ularga nisbatan muayyan munosabatda bo’lish sohasiga aylanib qoladi. Bu birinchi navbatda biror maqsadni anglabgina qolmay, uni e’tirof etadigan yoki inkor qiladigan maqsadlarga erishish yo’llarini baholaydigan ta’sir
Ilmiybaza.uz qilish usullari va ko’lamlarini ma’qullaydigan va ma’qullamaydigan, ularni to’g’ri tanlanganligiga shubhalanadigan, nihoyat muvaffaqiyat yoki muvaffaqiyatsizlik hissini kechiradigan mehnat faoliyatida kuzatiladi. Mehnat inson hayotining asosi bo’lib, insonning mehnatga bo’lgan hissiy munosabati yuksak hislar orasida muhim o’rinni egallaydi, Mehnat faoliyatida shaxs: 1. Biror maqsadni anglaydi. 2. Uni e’tirof qiladi yoki inkor etadi. 3. Maksadga erishish yullarini baholaydi. 4. Uni tadbik etish usullari va qurol vositalarini ma’kullaydi yoki ma’qullamaydi. 5. Ularning tanlanganligiga shubhalanadi. 6. Inson muvaffaqiyat yoki muvaffaqiyatsizlik hissini kechiradi va h. Ahloqiy hislar odamning boshqa kishilarga, jamoa va o’zining ijtimoiy burchlariga bo’lgan munosabatlarida ifodalanadi. Inson bu hislarni kechirar ekan, ma’lum ahloqqa, ya’ni ijtimoiy ahloq - qoidalari va normalari majmuiga asoslanib, boshqa kishilarning xatti-harakatlariga yoki ruhiy hususiyatlariga hamda o’zining xatti-harakatlariga baho beradi. SHaxsning yetakchi ahloqiy hislaridan biri bu burch hissidir. Bu his odam yashab va ishlab turgan tor doiradagi jamoa (oila, maktab, ishlab chiqarish, korxona) manfaatlari nuqtai nazaridan turib, harakat qilish lozimligini anglaganda ham kechiriladi. Odam o’zining ijtimoiy burchlari nimalardan iborat ekanligini bilib va tushunibgina qolmay, balki ularni bajarish zarurligini ichdan his qilib qayg’uradi. Kishilar hayoti va faoliyatida o’zaro yordamlashish, hamjihatlik, intilish va manfaatlar birligiga asoslangan o’rtoqlik munosabatlari yuzaga keladi. O’rtoqlik munosabatlarining yuksak cho’qqisi do’stlik hissida namoyon bo’ladi. Do’stlik hissi o’rtog’iga mehribonlikda uni ko’rish u bilan gaplashish o’z fikr hislari bilan o’rtoqlashishda namoyon bo’ladi. Haqiqiy do’stlik hissi do’stga nisbatan yuksak talabchanlik bilan bog’liqdir. Xato va kamchiliklarni tuzatishga Ilmiybaza.uz qilish usullari va ko’lamlarini ma’qullaydigan va ma’qullamaydigan, ularni to’g’ri tanlanganligiga shubhalanadigan, nihoyat muvaffaqiyat yoki muvaffaqiyatsizlik hissini kechiradigan mehnat faoliyatida kuzatiladi. Mehnat inson hayotining asosi bo’lib, insonning mehnatga bo’lgan hissiy munosabati yuksak hislar orasida muhim o’rinni egallaydi, Mehnat faoliyatida shaxs: 1. Biror maqsadni anglaydi. 2. Uni e’tirof qiladi yoki inkor etadi. 3. Maksadga erishish yullarini baholaydi. 4. Uni tadbik etish usullari va qurol vositalarini ma’kullaydi yoki ma’qullamaydi. 5. Ularning tanlanganligiga shubhalanadi. 6. Inson muvaffaqiyat yoki muvaffaqiyatsizlik hissini kechiradi va h. Ahloqiy hislar odamning boshqa kishilarga, jamoa va o’zining ijtimoiy burchlariga bo’lgan munosabatlarida ifodalanadi. Inson bu hislarni kechirar ekan, ma’lum ahloqqa, ya’ni ijtimoiy ahloq - qoidalari va normalari majmuiga asoslanib, boshqa kishilarning xatti-harakatlariga yoki ruhiy hususiyatlariga hamda o’zining xatti-harakatlariga baho beradi. SHaxsning yetakchi ahloqiy hislaridan biri bu burch hissidir. Bu his odam yashab va ishlab turgan tor doiradagi jamoa (oila, maktab, ishlab chiqarish, korxona) manfaatlari nuqtai nazaridan turib, harakat qilish lozimligini anglaganda ham kechiriladi. Odam o’zining ijtimoiy burchlari nimalardan iborat ekanligini bilib va tushunibgina qolmay, balki ularni bajarish zarurligini ichdan his qilib qayg’uradi. Kishilar hayoti va faoliyatida o’zaro yordamlashish, hamjihatlik, intilish va manfaatlar birligiga asoslangan o’rtoqlik munosabatlari yuzaga keladi. O’rtoqlik munosabatlarining yuksak cho’qqisi do’stlik hissida namoyon bo’ladi. Do’stlik hissi o’rtog’iga mehribonlikda uni ko’rish u bilan gaplashish o’z fikr hislari bilan o’rtoqlashishda namoyon bo’ladi. Haqiqiy do’stlik hissi do’stga nisbatan yuksak talabchanlik bilan bog’liqdir. Xato va kamchiliklarni tuzatishga
Ilmiybaza.uz ham yordam berish, do’stlikka yaqin bo’lgan muhim ahloqiy his muhabbat hissidir. Muhabbat jamiyatda nikoh va oilaning ahloqiy psixologik asosi hisoblanadi. Agar odamning jamiyatdagi xatti-harakatlari ahloq normalariga mutlaqo zid bo’lsa, odam vijdon azobiga uchraydi. Vijdon azobi murakkab hissiy holatdir. Mobodo odam biror ahloqsiz harakat qilib, vijdon azobiga uchrasa, undan qutilishi juda qiyin bo’ladi. CHunki vijdon azobiga uchragan odam jamiyat oldida o’zining nohaqligini biladi va o’zini-o’zi so’roq qila boshlaydi. SHuning uchun odam o’zidan-o’zi qochib qutila olmagandek, vijdon azobidan ham hech qachon qochib keta olmaydi. Ma’lumki, vijdon azobi kishining qalbida chuqur ichki kurash hissini tug’diradi. O’z xatti-harakatida ahloq tomoyillariga amal qilmagan, uyati ham vijdoni bo’lmagan kishilarni «vijdonsiz» odamlar deyiladi. Kishi yomon bir ish qilib qo’yganligi bu kishining o’ziga munosib emasligini, anglashi bir tomondan vijdonini qiynaydi, vijdon azobiga soladi, ikkinchi tomondan ahloq talablariga xilof ish qilish bilan boshqalardan malomatga qolishni, ularni o’rniga nisbatan salbiy xislat paydo qilishni ham tushunadi. Masalan, mazkur jarayonga quyidagi misolni keltirib o’tish joiz. AQSH prezidenti R. Trumen 1945 yili 6 avgustda Yaponiyaning Xirosima va Nagasaki shaharlariga atom bombasini tashlashga buyruq bergan edi. Amerikaning birinchi darajali uchuvchisi Mayor Klod Izerli Xirosimaga atom bombasini tashlab 300 000 kishini yostig’ini quritishda ishtirok etdi. Atom bombasi zarbidan o’lgan yosh bolalarni qariyalarni, xotin-qizlarni o’z ko’zi bilan ko’rgan Izerli vataniga qaytganda “Xirosima qahramoni”ni sifatida uni tantana bilan kutib olishadi. Izerlini vijdon azobi kundan kunga battarroq qiynay boshladi. U vijdonini tinchitmoq uchun nafaqadan, hamma mukofatlardan voz kechdi, o’ziga berilgan ordenlarni qaytarib bermoqchi bo’ldi. Pul to’plab Xirosimaga yordam yubordi. Ammo vijdon azobi hamon uni ezardi, ta’kib qilardi, kechalari uxlolmasdan o’zini o’zi o’ldirishga urinib ko’rardi. Ammo natija chiqmadi, zora qamasalar, deb jinoyat qildi. Nihoyat Klod Izerli aqldan ozibdi, deb uni jinnixonaga yotqizdilar. Ilmiybaza.uz ham yordam berish, do’stlikka yaqin bo’lgan muhim ahloqiy his muhabbat hissidir. Muhabbat jamiyatda nikoh va oilaning ahloqiy psixologik asosi hisoblanadi. Agar odamning jamiyatdagi xatti-harakatlari ahloq normalariga mutlaqo zid bo’lsa, odam vijdon azobiga uchraydi. Vijdon azobi murakkab hissiy holatdir. Mobodo odam biror ahloqsiz harakat qilib, vijdon azobiga uchrasa, undan qutilishi juda qiyin bo’ladi. CHunki vijdon azobiga uchragan odam jamiyat oldida o’zining nohaqligini biladi va o’zini-o’zi so’roq qila boshlaydi. SHuning uchun odam o’zidan-o’zi qochib qutila olmagandek, vijdon azobidan ham hech qachon qochib keta olmaydi. Ma’lumki, vijdon azobi kishining qalbida chuqur ichki kurash hissini tug’diradi. O’z xatti-harakatida ahloq tomoyillariga amal qilmagan, uyati ham vijdoni bo’lmagan kishilarni «vijdonsiz» odamlar deyiladi. Kishi yomon bir ish qilib qo’yganligi bu kishining o’ziga munosib emasligini, anglashi bir tomondan vijdonini qiynaydi, vijdon azobiga soladi, ikkinchi tomondan ahloq talablariga xilof ish qilish bilan boshqalardan malomatga qolishni, ularni o’rniga nisbatan salbiy xislat paydo qilishni ham tushunadi. Masalan, mazkur jarayonga quyidagi misolni keltirib o’tish joiz. AQSH prezidenti R. Trumen 1945 yili 6 avgustda Yaponiyaning Xirosima va Nagasaki shaharlariga atom bombasini tashlashga buyruq bergan edi. Amerikaning birinchi darajali uchuvchisi Mayor Klod Izerli Xirosimaga atom bombasini tashlab 300 000 kishini yostig’ini quritishda ishtirok etdi. Atom bombasi zarbidan o’lgan yosh bolalarni qariyalarni, xotin-qizlarni o’z ko’zi bilan ko’rgan Izerli vataniga qaytganda “Xirosima qahramoni”ni sifatida uni tantana bilan kutib olishadi. Izerlini vijdon azobi kundan kunga battarroq qiynay boshladi. U vijdonini tinchitmoq uchun nafaqadan, hamma mukofatlardan voz kechdi, o’ziga berilgan ordenlarni qaytarib bermoqchi bo’ldi. Pul to’plab Xirosimaga yordam yubordi. Ammo vijdon azobi hamon uni ezardi, ta’kib qilardi, kechalari uxlolmasdan o’zini o’zi o’ldirishga urinib ko’rardi. Ammo natija chiqmadi, zora qamasalar, deb jinoyat qildi. Nihoyat Klod Izerli aqldan ozibdi, deb uni jinnixonaga yotqizdilar.
Ilmiybaza.uz Estetik hislar ham yuksak ahloqiy hislardan hisoblanadi. Estetik his deganda biz go’zallikni idrok qilish, go’zallikdan zavqlanish va go’zallik yaratishga intilishni tushunamiz. Estetik hissiyot hamma odamlarga xos bo’lgan hissiyotdir. Atrofdagi tabiat manzaralari estetik hissiyotlarimizning birinchi manbai hisoblanadi. Masalan, bahor faslidagi tog’ manzaralari yaylovlarda qo’y va qo’zichoqlarning o’tlab yurishlari, baland qorli qoyalarni uzoqlardan mag’rur turishlari odamda estetik lazzatlanish hissini tug’diradi yoki xuddi dengizdek ko’z ilg’amaydigan ko’m-ko’k paxtazorlar uzoqlarda chiroyli bo’lib ko’rinib turgan dala tepaliklari odamda qandaydir ko’tarinki ruh tug’diradi. Odamlar hayotning turli faktlariga va ularning san’atini aks ettirishiga qandaydir go’zallik yoki xunuklik fojiali yoki kulguli, oliyjanoblik va razillik, nozik yoki dag’al hodisalar sifatida munosabatda bo’ladilar. Bu hislar tegishli baholarda estetik didlarda namoyon bo’ladi va o’ziga xos badiiy lazzatlanish holatida kechiriladi. Estetik hissiyotlarning manbalari juda ko’p va xilma-xildir. Masalan, tabiat manzaralaridan lazzatlanishdan tashqari tasviriy san’at asarlari, badiiy- adabiy asarlar, muzika va xaykaltaroshlik, arxitektura va me’morchilik ishlari ham odamda estetik hisni tug’diradi. Bundan tashqari odamlarning o’zaro bir-birlari bilan bo’lgan munosabat va muomalalari ham estetik hissiyotlarning manbalari bo’la oladi. Odamning kiyinishi, uyining tutishi, qanday jihozlanshi, boshqalar bilan muomalasi ham estetik hislarimizning manbai bo’la oladi. Masalan; dag’al gaplashadigan kishidan odam nafratlanadi, aksincha muomalali, gapni o’rinli va madaniyatli qilib gapiradigan kishidan odam zavqlanadi. SHunday odamlarga taqlid qilgisi keladi. Umuman odamning estetik hissiyotlari ko’p manbalarga ega bo’lgan murakkab hissiyotlardandir. Intellektual hissiyotlar ham o’z mohiyati jihatidan ahloqiy hissiyotlarga yaqin bo’lgan hissiyotlardir. Intellektual hissiyotlar odamning bilish jarayoni bilan bog’liq bo’lgan hissiyotlar bo’lib, biror narsadan hayron qolish, hayratda qolish, shubhalanish kabi holatlarda ifodalanadi. Intellektual hissiyotlarga dastavval ajablanishni kiritish Ilmiybaza.uz Estetik hislar ham yuksak ahloqiy hislardan hisoblanadi. Estetik his deganda biz go’zallikni idrok qilish, go’zallikdan zavqlanish va go’zallik yaratishga intilishni tushunamiz. Estetik hissiyot hamma odamlarga xos bo’lgan hissiyotdir. Atrofdagi tabiat manzaralari estetik hissiyotlarimizning birinchi manbai hisoblanadi. Masalan, bahor faslidagi tog’ manzaralari yaylovlarda qo’y va qo’zichoqlarning o’tlab yurishlari, baland qorli qoyalarni uzoqlardan mag’rur turishlari odamda estetik lazzatlanish hissini tug’diradi yoki xuddi dengizdek ko’z ilg’amaydigan ko’m-ko’k paxtazorlar uzoqlarda chiroyli bo’lib ko’rinib turgan dala tepaliklari odamda qandaydir ko’tarinki ruh tug’diradi. Odamlar hayotning turli faktlariga va ularning san’atini aks ettirishiga qandaydir go’zallik yoki xunuklik fojiali yoki kulguli, oliyjanoblik va razillik, nozik yoki dag’al hodisalar sifatida munosabatda bo’ladilar. Bu hislar tegishli baholarda estetik didlarda namoyon bo’ladi va o’ziga xos badiiy lazzatlanish holatida kechiriladi. Estetik hissiyotlarning manbalari juda ko’p va xilma-xildir. Masalan, tabiat manzaralaridan lazzatlanishdan tashqari tasviriy san’at asarlari, badiiy- adabiy asarlar, muzika va xaykaltaroshlik, arxitektura va me’morchilik ishlari ham odamda estetik hisni tug’diradi. Bundan tashqari odamlarning o’zaro bir-birlari bilan bo’lgan munosabat va muomalalari ham estetik hissiyotlarning manbalari bo’la oladi. Odamning kiyinishi, uyining tutishi, qanday jihozlanshi, boshqalar bilan muomalasi ham estetik hislarimizning manbai bo’la oladi. Masalan; dag’al gaplashadigan kishidan odam nafratlanadi, aksincha muomalali, gapni o’rinli va madaniyatli qilib gapiradigan kishidan odam zavqlanadi. SHunday odamlarga taqlid qilgisi keladi. Umuman odamning estetik hissiyotlari ko’p manbalarga ega bo’lgan murakkab hissiyotlardandir. Intellektual hissiyotlar ham o’z mohiyati jihatidan ahloqiy hissiyotlarga yaqin bo’lgan hissiyotlardir. Intellektual hissiyotlar odamning bilish jarayoni bilan bog’liq bo’lgan hissiyotlar bo’lib, biror narsadan hayron qolish, hayratda qolish, shubhalanish kabi holatlarda ifodalanadi. Intellektual hissiyotlarga dastavval ajablanishni kiritish
Ilmiybaza.uz mumkin. Ajablanish inson bilish faoliyatining ajralmas tomonidir. Ajablangan va qandaydir tushunib bo’lmaydigan, hayratda qoldiradigan emotsiyalarga berilib qolgan odam o’zining bilish extiyojlarini qondirishga intiladi. Haqiqatni izlash shubhalanish hissi bilan bir vaqtda amalga oshirish mumkin. Bu his odam faol bilish faoliyati orqali hosil qilgan g’oya hamda e’tiqodlarni hayotga tadbiq qilish uchun bo’lgan kurashning qiyin daqiqalarida unga madad bo’ladi. 4. Iroda haqida tushuncha Ma’lumki, insonning ehtiyojlari ijtimoiy tuzum shakllari taraqqiyotiga qarab o’zgaradi. SHu bois o’z ehtiyojlarini qondirish uchun inson harakat qiladi. SHaxs o’z harakatlari yordami bilan muhitga moslashadi va undan o’z ehtiyojlari uchun foydalanadi. Lekin shu bilan birga odam muhitni o’z ehtiyojlariga muvofiqlashtirib o’zgartiradi, qayta quradi va o’ziga moslashtiradi. Odamning shaxs sifatidagi faollik xususiyati shundan iboratki, o’z ehtiyojlarini qondirishga yordam beradigan harakatlari instinktiv harakatlar emas, balki asosan oqilona, ongli harakatlardir. Bu onglilik shundan iboratki, odam oldindan biron-bir maqsadni ko’zlab harakat qiladi, shu maqsadga yetishish uchun yordam bera oladigan vositali yo’l va usullarni oldindan qidirib topadi, to’sqinlik va qiyinchiliklarni yengish uchun ongli ravishda kuch-g’ayratini ishlata oladi. Odam faqat o’ziga xos madaniy-ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishda- gina emas, balki, tabiiy-biologik ehtiyojlarini qondirishda ham ongli va oqilona ravishda ish tutadi. Odam tevarak - atrofdagi narsalarni o’zgartirib o’ziga moslashtirar ekan, yangilik yaratadi, ijod qiladi, shu yangilikni tevarak-atrofdagi voqelikka qo’shadi, voqelikni o’zgartiradi va to’ldiradi. Umuman odam har doim harakat qilmasdan tura olmaydi. Ana shu jihatdan olganda odamning barcha harakatlarini ikki turkumga bo’lish mumkin. Ulardan birinchisi ixtiyorsiz harakatlar bo’lsa, ikkinchisi ixtiyoriy harakatlardir. Ilmiybaza.uz mumkin. Ajablanish inson bilish faoliyatining ajralmas tomonidir. Ajablangan va qandaydir tushunib bo’lmaydigan, hayratda qoldiradigan emotsiyalarga berilib qolgan odam o’zining bilish extiyojlarini qondirishga intiladi. Haqiqatni izlash shubhalanish hissi bilan bir vaqtda amalga oshirish mumkin. Bu his odam faol bilish faoliyati orqali hosil qilgan g’oya hamda e’tiqodlarni hayotga tadbiq qilish uchun bo’lgan kurashning qiyin daqiqalarida unga madad bo’ladi. 4. Iroda haqida tushuncha Ma’lumki, insonning ehtiyojlari ijtimoiy tuzum shakllari taraqqiyotiga qarab o’zgaradi. SHu bois o’z ehtiyojlarini qondirish uchun inson harakat qiladi. SHaxs o’z harakatlari yordami bilan muhitga moslashadi va undan o’z ehtiyojlari uchun foydalanadi. Lekin shu bilan birga odam muhitni o’z ehtiyojlariga muvofiqlashtirib o’zgartiradi, qayta quradi va o’ziga moslashtiradi. Odamning shaxs sifatidagi faollik xususiyati shundan iboratki, o’z ehtiyojlarini qondirishga yordam beradigan harakatlari instinktiv harakatlar emas, balki asosan oqilona, ongli harakatlardir. Bu onglilik shundan iboratki, odam oldindan biron-bir maqsadni ko’zlab harakat qiladi, shu maqsadga yetishish uchun yordam bera oladigan vositali yo’l va usullarni oldindan qidirib topadi, to’sqinlik va qiyinchiliklarni yengish uchun ongli ravishda kuch-g’ayratini ishlata oladi. Odam faqat o’ziga xos madaniy-ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishda- gina emas, balki, tabiiy-biologik ehtiyojlarini qondirishda ham ongli va oqilona ravishda ish tutadi. Odam tevarak - atrofdagi narsalarni o’zgartirib o’ziga moslashtirar ekan, yangilik yaratadi, ijod qiladi, shu yangilikni tevarak-atrofdagi voqelikka qo’shadi, voqelikni o’zgartiradi va to’ldiradi. Umuman odam har doim harakat qilmasdan tura olmaydi. Ana shu jihatdan olganda odamning barcha harakatlarini ikki turkumga bo’lish mumkin. Ulardan birinchisi ixtiyorsiz harakatlar bo’lsa, ikkinchisi ixtiyoriy harakatlardir.
Ilmiybaza.uz Odamning ixtiyorsiz harakatlari qat’iy bir maqsadsiz, ko’pincha impul’siv tarzda, ya’ni reflektor tarzda yuzaga keladi. Masalan, yo’talish, aks urish, ko’z qovog’ini ochib yumilishi va shu kabilar. Bu harakatlarni odam oldindan o’ylab rejalashtirmaydi. Ixtiyorsiz harakatlar har qanday sharoitda yuz berishi mumkin. Ixtiyorsiz harakatlar ba’zan, odamning aqliy faoliyatlari bilan ham bog’liq bo’ladi. Chunonchi, ixtiyorsiz idrok, ixtiyorsiz diqqat, ixtiyorsiz esda olib qolish, ixtiyorsiz esga tushirish holatlari ham bo’ladi. Bunday hollarda odamning ixtiyorsiz harakatlari idrok qilinayotgan narsaning boshqa narsalardan keskin farq qilishi yoki odamning qiziqishlari, ehtiyojlari bilan bevosita bog’liq bo’ladi. Ixtiyoriy harakatlar iroda bilan bog’liq bo’lgan harakatlardir. Ixtiyoriy harakatlar oldindan belgilangan maqsad asosida to’la ongli ravishda amalga oshiriladigan harakatlardir. Lekin ixtiyoriy harakat deganda, faqat jismoniy harakatlar emas, balki, aqliy harakatlar ham tushuniladi. SHunday qilib, iroda tushunchasiga nisbatan adabiyotlarda turlicha ta’riflar uchraydi. Jumladan, A.V.Petrovskiy darsligida iroda – bu kishining o’z oldiga qo’ygan maqsadlariga erishishida qiyinchiliklarni yengib o’tishga qaratilgan faoliyati va xulq-atvorini ongli ravishda tashkil qilishi va o’z-o’zini boshqarishi demakdir, deb ta’riflanadi. Q.Turg’unov muallifligidagi lug’atda ta’riflanishicha, iroda – shaxsning ongli harakatlarida, o’z-o’zini bilishida ifodalanadigan, ayniqsa maqsadga erishish yo’lida uchraydigan jismoniy va ruhiy qiyinchiliklarni yengib chiqishda namoyon bo’ladigan ixtiyoriy faolligidir. M.Vohidov fikricha, iroda deganda biz oldindan belgilagan, qat’iy bir maqsad asosida amalga oshiriladigan va ayrim qiyinchiliklarni, to’siqlarni yengish bilan bog’liq bo’lgan harakatlarni tushunamiz. Professor E.G’ozievning “Umumiy psixologiya ” darsligida iroda-bu tashqi va ichki qiyinchiliklarni yengishni talab qiladigan qiliqlarni va harakatlarni inson tomonidan ongli boshqarilishidir, deb keltiriladi. Umuman olganda iroda shaxs faolligining ko’rinishi hisoblanadi. SHu bois uning yuzaga kelishi bir qator harakatlarni amalga oshirilishi bilan izohlanadi. Maqsad va unga erishishiga intilish Maqsadga erishish imkoniyatlarini topish Motivlarni paydo bo'lishi va imkoniyatlarni mustahkamlash Irodaviy harakatlar bosqichlari Ilmiybaza.uz Odamning ixtiyorsiz harakatlari qat’iy bir maqsadsiz, ko’pincha impul’siv tarzda, ya’ni reflektor tarzda yuzaga keladi. Masalan, yo’talish, aks urish, ko’z qovog’ini ochib yumilishi va shu kabilar. Bu harakatlarni odam oldindan o’ylab rejalashtirmaydi. Ixtiyorsiz harakatlar har qanday sharoitda yuz berishi mumkin. Ixtiyorsiz harakatlar ba’zan, odamning aqliy faoliyatlari bilan ham bog’liq bo’ladi. Chunonchi, ixtiyorsiz idrok, ixtiyorsiz diqqat, ixtiyorsiz esda olib qolish, ixtiyorsiz esga tushirish holatlari ham bo’ladi. Bunday hollarda odamning ixtiyorsiz harakatlari idrok qilinayotgan narsaning boshqa narsalardan keskin farq qilishi yoki odamning qiziqishlari, ehtiyojlari bilan bevosita bog’liq bo’ladi. Ixtiyoriy harakatlar iroda bilan bog’liq bo’lgan harakatlardir. Ixtiyoriy harakatlar oldindan belgilangan maqsad asosida to’la ongli ravishda amalga oshiriladigan harakatlardir. Lekin ixtiyoriy harakat deganda, faqat jismoniy harakatlar emas, balki, aqliy harakatlar ham tushuniladi. SHunday qilib, iroda tushunchasiga nisbatan adabiyotlarda turlicha ta’riflar uchraydi. Jumladan, A.V.Petrovskiy darsligida iroda – bu kishining o’z oldiga qo’ygan maqsadlariga erishishida qiyinchiliklarni yengib o’tishga qaratilgan faoliyati va xulq-atvorini ongli ravishda tashkil qilishi va o’z-o’zini boshqarishi demakdir, deb ta’riflanadi. Q.Turg’unov muallifligidagi lug’atda ta’riflanishicha, iroda – shaxsning ongli harakatlarida, o’z-o’zini bilishida ifodalanadigan, ayniqsa maqsadga erishish yo’lida uchraydigan jismoniy va ruhiy qiyinchiliklarni yengib chiqishda namoyon bo’ladigan ixtiyoriy faolligidir. M.Vohidov fikricha, iroda deganda biz oldindan belgilagan, qat’iy bir maqsad asosida amalga oshiriladigan va ayrim qiyinchiliklarni, to’siqlarni yengish bilan bog’liq bo’lgan harakatlarni tushunamiz. Professor E.G’ozievning “Umumiy psixologiya ” darsligida iroda-bu tashqi va ichki qiyinchiliklarni yengishni talab qiladigan qiliqlarni va harakatlarni inson tomonidan ongli boshqarilishidir, deb keltiriladi. Umuman olganda iroda shaxs faolligining ko’rinishi hisoblanadi. SHu bois uning yuzaga kelishi bir qator harakatlarni amalga oshirilishi bilan izohlanadi. Maqsad va unga erishishiga intilish Maqsadga erishish imkoniyatlarini topish Motivlarni paydo bo'lishi va imkoniyatlarni mustahkamlash Irodaviy harakatlar bosqichlari
Ilmiybaza.uz Irodaviy harakatlarda har doim maqsad aniq bo’ladi. Odam o’z oldiga qo’ygan maqsadidan kelib chiqadigan natijalarni ham oldindan tasavvur eta oladi. Ana shuning uchun har qanday qiyinchiliklarni yengib bo’lsa ham maqsadini amalga oshirishga intila boradi. Masalan, odam biror imorat solayotgan paytda oxirgi natija qanday bo’lib chiqishini juda yaxshi tasavvur etadi va shuning uchun qanday qiyinchiliklar bo’lsa ham yengib ishni davom ettira beradi. Yoki talaba universitetning birinchi kursiga kirganda qanday mutaxassis bo’lib chiqishini yaxshi biladi va shuning uchun barcha qiyinchiliklarga chidab o’qishni davom ettira beradi. Umumiy irodaviy faoliyatni yoki alohida aktni amalga oshirishning muhim hususiyatlaridan biri amalga oshirilayotgan harakatlarning erkin ekanligini anglashdan iboratdir. Odamning irodaviy harakati to’la-to’kis determinizmga, ya’ni sababiy bog’lanish qonuniga bo’ysunadi. SHu bilan birga irodaviy faoliyatning bevosita sabablari sharoitida irodaviy harakatlarni belgilab beradigan turli-tuman hayotiy sharoitlar bo’lishi mumkin. Odamning irodaviy faoliyati ob’ektiv jihatdan bog’langandir. Irodaviy faoliyatning muhim xususiyatlaridan biri, irodaviy harakatlarni odam hamma vaqt shaxs sifatida amalga oshiradi. Xuddi mana shuning bilan bog’liq ravishda irodaviy xarakatlar odam to’la ravishda javob beradigan ish sifatida boshdan Ilmiybaza.uz Irodaviy harakatlarda har doim maqsad aniq bo’ladi. Odam o’z oldiga qo’ygan maqsadidan kelib chiqadigan natijalarni ham oldindan tasavvur eta oladi. Ana shuning uchun har qanday qiyinchiliklarni yengib bo’lsa ham maqsadini amalga oshirishga intila boradi. Masalan, odam biror imorat solayotgan paytda oxirgi natija qanday bo’lib chiqishini juda yaxshi tasavvur etadi va shuning uchun qanday qiyinchiliklar bo’lsa ham yengib ishni davom ettira beradi. Yoki talaba universitetning birinchi kursiga kirganda qanday mutaxassis bo’lib chiqishini yaxshi biladi va shuning uchun barcha qiyinchiliklarga chidab o’qishni davom ettira beradi. Umumiy irodaviy faoliyatni yoki alohida aktni amalga oshirishning muhim hususiyatlaridan biri amalga oshirilayotgan harakatlarning erkin ekanligini anglashdan iboratdir. Odamning irodaviy harakati to’la-to’kis determinizmga, ya’ni sababiy bog’lanish qonuniga bo’ysunadi. SHu bilan birga irodaviy faoliyatning bevosita sabablari sharoitida irodaviy harakatlarni belgilab beradigan turli-tuman hayotiy sharoitlar bo’lishi mumkin. Odamning irodaviy faoliyati ob’ektiv jihatdan bog’langandir. Irodaviy faoliyatning muhim xususiyatlaridan biri, irodaviy harakatlarni odam hamma vaqt shaxs sifatida amalga oshiradi. Xuddi mana shuning bilan bog’liq ravishda irodaviy xarakatlar odam to’la ravishda javob beradigan ish sifatida boshdan
Ilmiybaza.uz kechiriladi. Irodaviy faoliyat tufayli shaxs ko’p jihatdan o’zini ma’lum sharoitda anglaydi, o’z hayot yo’li va taqdirini o’zi belgilashi mumkin. Irodaning eng muhim xususiyati unda faoliyatni amalga oshirishning puxta o’ylab chiqilgan rejaning mavjudligidir. Avvaldan rejalashtirilmagan xatti- harakatlarni irodaviy harakat deb bo’lmaydi. SHu bilan birga iroda avvaldan mavjud bo’lmagan, lekin faoliyatni natijasiga erishishdan so’ng hosil bo’lishi mumkin bo’lgan qoniqishga butun e’tiborini qaratishdan iboratdir. Ko’p hollarda iroda vaziyat yoki qiyinchilik ustidan g’alaba qozonish emas, balki o’z-o’zini yengish hamdir. Bu ayniqsa, muvozanatsiz, hissiy, qo’zg’aluvchan, sust kishilarga xos bo’lib, o’zlarining tabiiy xarakterologik xususiyatlari bilan kurashishga to’g’ri keladi. Hech bir muammo irodaning ishtirokisiz hal etilmaydi. Inson kuchli irodasiz katta muvaffaqiyatga erisha olmaydi. Odamzod boshqa tirik mavjudotlardan o’zining ongi va aqli bilangina emas, balki irodasining mavjudligi bilan ham ajralib turadi. Irodaning nerv-fiziologik asoslari Irodaviy ya’ni ixtiyoriy harakatlarning nerv – fiziologik asosida bosh miya katta yarim sharlari po’stlog’ining shartli reflekslar hosil qilishdan iborat bo’lgan murakkab faoliyati yotadi. Irodaviy harakatlar har doim to’la ongli harakatlar bo’lgani uchun bosh miya po’stlog’ida yuzaga keladigan optimal qo’zg’alish manbalari bilan ham bog’liq bo’ladi. Bu haqda akademik I.P.Pavlov shunday deb yozgan edi: “Mening tasavvurimcha, ong ayni shu chog’da xuddi shu sharoitning o’zida ma’lum darajada optimal (har holda o’rtacha bo’lsa kerak) qo’zg’alishga ega bo’lgan bosh miya katta yarim sharlarining ayrim joylaridagi nerv faoliyatidan iborat “. Bundan tashqari irodaviy harakatlar ongli harakatlar sifatida ikkinchi signallar tizimining faoliyati bilan bog’liqdir. Ma’lumki, odam ayrim nojo’ya harakatlardan o’zini so’zlari orqali (ya’ni o’ziga-o’zi pand- nasihatlar qilish yoki tarbiya berish orqali ) ushlab qoladi. SHuning uchun irodaviy, ixtiyoriy harakatlarni amalga oshirishda ikkinchi signallar tizimining roli juda kattadir. Ana Ilmiybaza.uz kechiriladi. Irodaviy faoliyat tufayli shaxs ko’p jihatdan o’zini ma’lum sharoitda anglaydi, o’z hayot yo’li va taqdirini o’zi belgilashi mumkin. Irodaning eng muhim xususiyati unda faoliyatni amalga oshirishning puxta o’ylab chiqilgan rejaning mavjudligidir. Avvaldan rejalashtirilmagan xatti- harakatlarni irodaviy harakat deb bo’lmaydi. SHu bilan birga iroda avvaldan mavjud bo’lmagan, lekin faoliyatni natijasiga erishishdan so’ng hosil bo’lishi mumkin bo’lgan qoniqishga butun e’tiborini qaratishdan iboratdir. Ko’p hollarda iroda vaziyat yoki qiyinchilik ustidan g’alaba qozonish emas, balki o’z-o’zini yengish hamdir. Bu ayniqsa, muvozanatsiz, hissiy, qo’zg’aluvchan, sust kishilarga xos bo’lib, o’zlarining tabiiy xarakterologik xususiyatlari bilan kurashishga to’g’ri keladi. Hech bir muammo irodaning ishtirokisiz hal etilmaydi. Inson kuchli irodasiz katta muvaffaqiyatga erisha olmaydi. Odamzod boshqa tirik mavjudotlardan o’zining ongi va aqli bilangina emas, balki irodasining mavjudligi bilan ham ajralib turadi. Irodaning nerv-fiziologik asoslari Irodaviy ya’ni ixtiyoriy harakatlarning nerv – fiziologik asosida bosh miya katta yarim sharlari po’stlog’ining shartli reflekslar hosil qilishdan iborat bo’lgan murakkab faoliyati yotadi. Irodaviy harakatlar har doim to’la ongli harakatlar bo’lgani uchun bosh miya po’stlog’ida yuzaga keladigan optimal qo’zg’alish manbalari bilan ham bog’liq bo’ladi. Bu haqda akademik I.P.Pavlov shunday deb yozgan edi: “Mening tasavvurimcha, ong ayni shu chog’da xuddi shu sharoitning o’zida ma’lum darajada optimal (har holda o’rtacha bo’lsa kerak) qo’zg’alishga ega bo’lgan bosh miya katta yarim sharlarining ayrim joylaridagi nerv faoliyatidan iborat “. Bundan tashqari irodaviy harakatlar ongli harakatlar sifatida ikkinchi signallar tizimining faoliyati bilan bog’liqdir. Ma’lumki, odam ayrim nojo’ya harakatlardan o’zini so’zlari orqali (ya’ni o’ziga-o’zi pand- nasihatlar qilish yoki tarbiya berish orqali ) ushlab qoladi. SHuning uchun irodaviy, ixtiyoriy harakatlarni amalga oshirishda ikkinchi signallar tizimining roli juda kattadir. Ana
Ilmiybaza.uz shu sababdan bo’lsa kerak akademik I.P.Pavlov ikkinchi signallar tizimiga baho berib, bu signallar tizimi insonlar hulq-atvori va ixtiyoriy harakatlarining yuksak boshqaruvchisidir” - degan edi. SHuni ham aytish kerakki, iroda ikkinchi signallar tizimi birinchi signallar tizimiga asoslangan holda ishlaydi. Agar ikkinchi signallar tizimi o’z faoliyatida birinchi signallar tizimiga asoslanmasa, odamning aks ettirish jarayoni ma’lum bir tizimli, ma’noli bo’lmaydi. Ikkinchi signallar tizimi birinchi signallar tizimiga asoslanishi bilan birga uning faoliyatini boshqarib, nazorat qilib turadi. Demak, irodaviy, ixtiyoriy harakatlarda ikkinchi signallar tizimi bilan birga birinchi signallar tizimi ham ishtirok etadi. Irodaviy ixtiyoriy harakatlarni amalga oshirishda nerv tizimining umumiy normal holati ham juda katta ahamiyatga egadir. Masalan, uzoq davom etadigan qattiq kasallikdan so’ng nerv tizimi nihoyatda madorsizlanib, odamning irodasi bo’shashib ketadi. Odam biror ishdan qattiq charchagan paytda ham nerv tizimi zaiflashib, irodasi bo’shashib ketadi. Ana shuning uchun irodaning mustahkamligini ta’minlash maqsadida odam vaqti – vaqti bilan dam olib turishi kerak. Irodaviy akt va uning tuzilishi Ixtiyoriy harakatning dastlabki boshlang’ich nuqtasi harakat maqsadining vujudga kelishi va shu maqsadning o’rtaga qo’yilishidir va uning tuzilishini quyidagicha izohlash mumkin. Maqsad - kishining shu paytda ma’qul yoki zarur deb topgan ish harakatini tasavvur etish demakdir. Masalan, inson pedagogika universitetiga kirib o’qishni zarur deb topdi yoki viloyatga ish bilan borib kelish zarurligini tushundi, deylik. Bularning hammasida kishining maqsadi o’z-o’zidan zohir bo’layotganga o’xshaydi, ba’zan esa bu maqsad bir qadar fikr yuritish natijasida yuzaga keladi. Maqsadni tasavvur qilish odatda shu maqsadga erishish istagini va zarur ishni amalga oshirish bilan bog’liq bo’lib, u quyidagicha ifodalanishi mumkin. Ilmiybaza.uz shu sababdan bo’lsa kerak akademik I.P.Pavlov ikkinchi signallar tizimiga baho berib, bu signallar tizimi insonlar hulq-atvori va ixtiyoriy harakatlarining yuksak boshqaruvchisidir” - degan edi. SHuni ham aytish kerakki, iroda ikkinchi signallar tizimi birinchi signallar tizimiga asoslangan holda ishlaydi. Agar ikkinchi signallar tizimi o’z faoliyatida birinchi signallar tizimiga asoslanmasa, odamning aks ettirish jarayoni ma’lum bir tizimli, ma’noli bo’lmaydi. Ikkinchi signallar tizimi birinchi signallar tizimiga asoslanishi bilan birga uning faoliyatini boshqarib, nazorat qilib turadi. Demak, irodaviy, ixtiyoriy harakatlarda ikkinchi signallar tizimi bilan birga birinchi signallar tizimi ham ishtirok etadi. Irodaviy ixtiyoriy harakatlarni amalga oshirishda nerv tizimining umumiy normal holati ham juda katta ahamiyatga egadir. Masalan, uzoq davom etadigan qattiq kasallikdan so’ng nerv tizimi nihoyatda madorsizlanib, odamning irodasi bo’shashib ketadi. Odam biror ishdan qattiq charchagan paytda ham nerv tizimi zaiflashib, irodasi bo’shashib ketadi. Ana shuning uchun irodaning mustahkamligini ta’minlash maqsadida odam vaqti – vaqti bilan dam olib turishi kerak. Irodaviy akt va uning tuzilishi Ixtiyoriy harakatning dastlabki boshlang’ich nuqtasi harakat maqsadining vujudga kelishi va shu maqsadning o’rtaga qo’yilishidir va uning tuzilishini quyidagicha izohlash mumkin. Maqsad - kishining shu paytda ma’qul yoki zarur deb topgan ish harakatini tasavvur etish demakdir. Masalan, inson pedagogika universitetiga kirib o’qishni zarur deb topdi yoki viloyatga ish bilan borib kelish zarurligini tushundi, deylik. Bularning hammasida kishining maqsadi o’z-o’zidan zohir bo’layotganga o’xshaydi, ba’zan esa bu maqsad bir qadar fikr yuritish natijasida yuzaga keladi. Maqsadni tasavvur qilish odatda shu maqsadga erishish istagini va zarur ishni amalga oshirish bilan bog’liq bo’lib, u quyidagicha ifodalanishi mumkin.
Ilmiybaza.uz Xatti-harakatdan kutilgan maqsad turlicha ravshanlikda tasavvur etilishi mumkin. Maqsad qancha ravshan bo’lsa, unga yetishish yo’lidagi intilish ham shuncha muayyan bo’ladi. Maqsad ko’zlash kishining avvalo shaxsiy (biologik va madaniy ruhiy) ehtiyojlariga bog’liq. Ko’pincha kishining maqsad ko’zlashi va biron-bir narsaga intilishi tevarak-atrofdagi tabiiy vaziyatga, yoki xuddi shu paytda kishi yashayotgan jamiyatga bog’liq bo’ladi. Masalan, kishi qiyin ahvolga tushib qolsa, shu ahvolidan bir amallab qutilishni o’z oldiga maqsad qilib qo’yadi. Kishi shu vaziyatni ma’lum darajada o’zgartirish, bir nimaga barham berish, bir nima qilish, bir nima ko’rish va shu kabi maqsadni o’z oldiga qo’ya oladi. Kishi jamoat tartibini birov buzayotganligiga bevosita guvoh bo’lishi va tartib buzuvchilarga qarshi kurash uchun shu onda qandaydir choralar ko’rishni maqsad qilib qo’yishi mumkin. Kishida kelib chiqadigan ehtiyojlar darrov yaqqol tasavvur qilinadigan maqsad tarzida hosil bo’la qolmaydi. Ko’ngildan kechayotgan ehtiyoj va intilishlar turli darajada anglanishi va turlicha tasavvur qilinishi mumkin. Masalan, kelib chiqadigan ehtiyoj va intilishlar ba’zan istak tarzida ko’ngildan kechadi-kishi hozirgi ahvoldan noroziligini his qilib turadi-yu, lekin qanday maqsadga yetishilayotganini, binobarin, shu maqsadga erishishga doir yo’l- yo’riqlarni aniq bilmaydi. Istak shunday holatki, bunda odam o’ziga allanima kerakligini his qilib turadi-yu, bu narsani nima ekanligini aniqlab ololmaydi, ya’ni uni tasavvur qilolmaydi, fahmiga yetmaydi. Bunday odamning o’zi ba’zan “menga bir narsa kerak, bir narsa yetishmayapti, ammo bu narsaning nima ekanligini o’zim ham bilmayman” degan gapni ko’ngildan o’tkazadi. Boshqa kishilar to’g’risida ham: “nima istayotganini o’zi bilmaydi” deymiz. Istak paytida kishi qanday maqsadga intilayotganini bu maqsadga erishishning yo’l-yo’riqlarini anglab yetmas ekan, demak, istakni bevosita amalga oshirish ham mumkin emas. Ehtiyoj ko’ngildan kechib, mudom kuchaygan shu ehtiyojni qondirishga intilish maqsadi ham anglanila boshlaydi. Bunday anglanilgan ehtiyojlar tilak- Ilmiybaza.uz Xatti-harakatdan kutilgan maqsad turlicha ravshanlikda tasavvur etilishi mumkin. Maqsad qancha ravshan bo’lsa, unga yetishish yo’lidagi intilish ham shuncha muayyan bo’ladi. Maqsad ko’zlash kishining avvalo shaxsiy (biologik va madaniy ruhiy) ehtiyojlariga bog’liq. Ko’pincha kishining maqsad ko’zlashi va biron-bir narsaga intilishi tevarak-atrofdagi tabiiy vaziyatga, yoki xuddi shu paytda kishi yashayotgan jamiyatga bog’liq bo’ladi. Masalan, kishi qiyin ahvolga tushib qolsa, shu ahvolidan bir amallab qutilishni o’z oldiga maqsad qilib qo’yadi. Kishi shu vaziyatni ma’lum darajada o’zgartirish, bir nimaga barham berish, bir nima qilish, bir nima ko’rish va shu kabi maqsadni o’z oldiga qo’ya oladi. Kishi jamoat tartibini birov buzayotganligiga bevosita guvoh bo’lishi va tartib buzuvchilarga qarshi kurash uchun shu onda qandaydir choralar ko’rishni maqsad qilib qo’yishi mumkin. Kishida kelib chiqadigan ehtiyojlar darrov yaqqol tasavvur qilinadigan maqsad tarzida hosil bo’la qolmaydi. Ko’ngildan kechayotgan ehtiyoj va intilishlar turli darajada anglanishi va turlicha tasavvur qilinishi mumkin. Masalan, kelib chiqadigan ehtiyoj va intilishlar ba’zan istak tarzida ko’ngildan kechadi-kishi hozirgi ahvoldan noroziligini his qilib turadi-yu, lekin qanday maqsadga yetishilayotganini, binobarin, shu maqsadga erishishga doir yo’l- yo’riqlarni aniq bilmaydi. Istak shunday holatki, bunda odam o’ziga allanima kerakligini his qilib turadi-yu, bu narsani nima ekanligini aniqlab ololmaydi, ya’ni uni tasavvur qilolmaydi, fahmiga yetmaydi. Bunday odamning o’zi ba’zan “menga bir narsa kerak, bir narsa yetishmayapti, ammo bu narsaning nima ekanligini o’zim ham bilmayman” degan gapni ko’ngildan o’tkazadi. Boshqa kishilar to’g’risida ham: “nima istayotganini o’zi bilmaydi” deymiz. Istak paytida kishi qanday maqsadga intilayotganini bu maqsadga erishishning yo’l-yo’riqlarini anglab yetmas ekan, demak, istakni bevosita amalga oshirish ham mumkin emas. Ehtiyoj ko’ngildan kechib, mudom kuchaygan shu ehtiyojni qondirishga intilish maqsadi ham anglanila boshlaydi. Bunday anglanilgan ehtiyojlar tilak-
Ilmiybaza.uz havaslar deb ataladi. Ammo odam o’z intilishlarining maqsadini tasavvur qilganda ham shu maqsadga yetishish yo’llari va vositalarini hali tasavvur qila olmasligi mumkin. Bunday to’la anglanilmagan intilishlar (tilak, havas) ba’zan zo’r xayol surish bilan, ba’zan esa cheksiz orzu bilan bog’liq bo’ladi. Ba’zan (xayolparast insonlarda) bunday tilak havaslar ko’ngildan kechirish orqali orzu (fantaziya) doirasida qolib ketaveradi. Xilma-xil tilak havaslari to’lib-toshgan kishilar ham mavjud. Bu kishilar doimo xo’rsinadilar, armon qiladilar, o’zlarini ham tevarak-atrofdagi kishilarni ham tanqid qiladilar. Bu kishilar ko’pincha yaxshi orzular qilishadi-yu, amalda kam faoliyat ko’rsatishadi yoki butunlay faoliyat ko’rsatishmaydi. Harakat yo’llari, usullari topilib odam ularni tasavvur qilayotgan ekan, demak ehtiyojni qondirishga intilish tamomila anglaniniladi, odamning tilak-havasi esa bir narsa bo’lib qoladi. Bunday intilish holati ba’zan hoxish deb ataladi. Kishi biror ishni qilmoqchiman, falon ishni bajarmoqchiman, o’qishga kirmoqchiman va hokazo deb gapirar ekan buning ma’nosi shuki, mazkur kishi o’z intilishlarining maqsadini va shu maqsadga yetish vositalarini anglash, tasavvur qilish va bilish bilangina cheklanib qolmay, maqsadga yetish mumkinligini, ma’lum bir yo’ldan ish ko’rishga tayyorligini va qilinadigan harakatlarining oqibatini kam anglaydi. SHunday kishilar borki, ularda muayyan tilak-havaslar tarzida tamomila anglanilgan intilishlar doimo katta o’rin tutadi. Bunday kishilar o’zlariga nimalar kerakligini, nimani hoxlayotganliklarini, nima ish qilmoqchiliklarini va uni qanday bajarish kerakligini hamisha biladilar. Bunday kishilar o’z oldilariga hamisha aniq maqsad qo’yadilar va shu maqsadga yarasha ish ko’radilar. Bunday kishilarni ma’lum maqsadni ko’zlaydigan kishilar deyiladi. Ma’lum maqsadni ko’zlash kishining ijobiy sifatidir. Bu sifatni taraqqiy ettirish, irodani tarbiyalash va o’z– o’zini tarbiyalashning vazifalaridan biridir. Har bir kishining anglab, bilib, ko’ngildan kechiradigan ehtiyojlari ko’p, uning vazifalari va intilishlari ham kam emas. SHuning uchun kishida xilma-xil maqsadlarda doimo zoxir bo’lib turadi va bu maqsadlarni ro’yobga chiqarish istagi tug’iladi. Har bir kishida amaliy va nazariy vazifalar vujudga kelib turadi va ana Ilmiybaza.uz havaslar deb ataladi. Ammo odam o’z intilishlarining maqsadini tasavvur qilganda ham shu maqsadga yetishish yo’llari va vositalarini hali tasavvur qila olmasligi mumkin. Bunday to’la anglanilmagan intilishlar (tilak, havas) ba’zan zo’r xayol surish bilan, ba’zan esa cheksiz orzu bilan bog’liq bo’ladi. Ba’zan (xayolparast insonlarda) bunday tilak havaslar ko’ngildan kechirish orqali orzu (fantaziya) doirasida qolib ketaveradi. Xilma-xil tilak havaslari to’lib-toshgan kishilar ham mavjud. Bu kishilar doimo xo’rsinadilar, armon qiladilar, o’zlarini ham tevarak-atrofdagi kishilarni ham tanqid qiladilar. Bu kishilar ko’pincha yaxshi orzular qilishadi-yu, amalda kam faoliyat ko’rsatishadi yoki butunlay faoliyat ko’rsatishmaydi. Harakat yo’llari, usullari topilib odam ularni tasavvur qilayotgan ekan, demak ehtiyojni qondirishga intilish tamomila anglaniniladi, odamning tilak-havasi esa bir narsa bo’lib qoladi. Bunday intilish holati ba’zan hoxish deb ataladi. Kishi biror ishni qilmoqchiman, falon ishni bajarmoqchiman, o’qishga kirmoqchiman va hokazo deb gapirar ekan buning ma’nosi shuki, mazkur kishi o’z intilishlarining maqsadini va shu maqsadga yetish vositalarini anglash, tasavvur qilish va bilish bilangina cheklanib qolmay, maqsadga yetish mumkinligini, ma’lum bir yo’ldan ish ko’rishga tayyorligini va qilinadigan harakatlarining oqibatini kam anglaydi. SHunday kishilar borki, ularda muayyan tilak-havaslar tarzida tamomila anglanilgan intilishlar doimo katta o’rin tutadi. Bunday kishilar o’zlariga nimalar kerakligini, nimani hoxlayotganliklarini, nima ish qilmoqchiliklarini va uni qanday bajarish kerakligini hamisha biladilar. Bunday kishilar o’z oldilariga hamisha aniq maqsad qo’yadilar va shu maqsadga yarasha ish ko’radilar. Bunday kishilarni ma’lum maqsadni ko’zlaydigan kishilar deyiladi. Ma’lum maqsadni ko’zlash kishining ijobiy sifatidir. Bu sifatni taraqqiy ettirish, irodani tarbiyalash va o’z– o’zini tarbiyalashning vazifalaridan biridir. Har bir kishining anglab, bilib, ko’ngildan kechiradigan ehtiyojlari ko’p, uning vazifalari va intilishlari ham kam emas. SHuning uchun kishida xilma-xil maqsadlarda doimo zoxir bo’lib turadi va bu maqsadlarni ro’yobga chiqarish istagi tug’iladi. Har bir kishida amaliy va nazariy vazifalar vujudga kelib turadi va ana
Ilmiybaza.uz shu vazifalarni hal etish kerak bo’ladi. Barovar amalga oshirib bo’lmaydigan bir necha maqsad kelib chiqqanda, qanday bo’lmasin faqat bittasini tanlab olib boshqa maqsadlarni qo’yib turishga to’g’ri keladi. Qaysi maqsadni oldinroq, boshqasini esa keyinroq amalga oshirish masalasini hal qilishga to’g’ri keladi. Ba’zi maqsadlarni esa qo’yib turishga to’g’ri keladi. Ba’zan shunday ham bo’ladiki, kishi oldida bir-biriga zid keladigan bir nechta maqsad ko’ndalang turadi va shu maqsadlardan birini tanlab olish shart bo’ladi. Masalan, yigit yoki qiz maktabni tugatib, oliy o’quv yurtiga kirib o’qisam, degan masalani hal etayotganda turli maqsadlar va ularga yetish yo’llari degan maqsadlar o’rtasida ichki qarama-qarshilik, ichki “kurash” ro’y berishi mumkin. Maqsad qo’yish bilan bir vaqtda yoki undan keyin shu maqsadga qaysi yo’l, usul va vositalar bilan yengish masalasi kelib chiqadi. Kundalik turmushimizda yoki faoliyatimizda maqsad qo’yish bilan birga uni amalga oshirish usullari darrov anglanadi. SHuning uchun bu yerda maqsad qo’yish bilan to’ppa-to’g’ri harakat boshlanib ketishi mumkin. Masalan, kishi qo’liga qalam olishni hoxlasa, uni bemalol olishi mumkin, uxlagisi kelsa yotadi va hokazo. Oddiy ixtiyoriy harakatlar shu bilan ta’riflanadi. Ammo yangi maqsadlarni qo’yishda o’sha maqsad usullarini qidirib topish, tasavvur qilish va o’ylab ko’rishga to’g’ri keladi. Bu yerda maqsad bitta bo’lgani holda unga bir necha yo’l va usul bilan yetishish mumkin. Qanday bo’lmasin eng yaxshi yo’l va usulni tanlab olishga to’g’ri keladi. Ayrim ixtiyoriy harakatlarning murakkabligi shular jumlasidan kelib chiqadi. Bir necha maqsad ko’ngilga kelib, shulardan biriga turli yo’l va usullar bilan erishish mumkin bo’lsa, kishi muayyan bir maqsadni tanlab olishi va shu maqsadga yetish uchun muayyan eng muvofiq yo’lni tanlab olishi kerak. SHunga ko’ra, ijtimoiy mehnat faoliyatda ham, kasb-korda ham, shaxsiy ishlarda ham, boshqa kishilarga bo’lgan munosabatda ham kishi o’z intilishlarini va ixtiyoriy harakatlarini oldindan rejalashtiradi. Rejalashtirish murakkab aqliy faoliyat bo’lib, aniq, muayyan va ravshan maqsadni belgilash, shuningdek shu maqsadga yetish uchun eng to’g’ri usul va Ilmiybaza.uz shu vazifalarni hal etish kerak bo’ladi. Barovar amalga oshirib bo’lmaydigan bir necha maqsad kelib chiqqanda, qanday bo’lmasin faqat bittasini tanlab olib boshqa maqsadlarni qo’yib turishga to’g’ri keladi. Qaysi maqsadni oldinroq, boshqasini esa keyinroq amalga oshirish masalasini hal qilishga to’g’ri keladi. Ba’zi maqsadlarni esa qo’yib turishga to’g’ri keladi. Ba’zan shunday ham bo’ladiki, kishi oldida bir-biriga zid keladigan bir nechta maqsad ko’ndalang turadi va shu maqsadlardan birini tanlab olish shart bo’ladi. Masalan, yigit yoki qiz maktabni tugatib, oliy o’quv yurtiga kirib o’qisam, degan masalani hal etayotganda turli maqsadlar va ularga yetish yo’llari degan maqsadlar o’rtasida ichki qarama-qarshilik, ichki “kurash” ro’y berishi mumkin. Maqsad qo’yish bilan bir vaqtda yoki undan keyin shu maqsadga qaysi yo’l, usul va vositalar bilan yengish masalasi kelib chiqadi. Kundalik turmushimizda yoki faoliyatimizda maqsad qo’yish bilan birga uni amalga oshirish usullari darrov anglanadi. SHuning uchun bu yerda maqsad qo’yish bilan to’ppa-to’g’ri harakat boshlanib ketishi mumkin. Masalan, kishi qo’liga qalam olishni hoxlasa, uni bemalol olishi mumkin, uxlagisi kelsa yotadi va hokazo. Oddiy ixtiyoriy harakatlar shu bilan ta’riflanadi. Ammo yangi maqsadlarni qo’yishda o’sha maqsad usullarini qidirib topish, tasavvur qilish va o’ylab ko’rishga to’g’ri keladi. Bu yerda maqsad bitta bo’lgani holda unga bir necha yo’l va usul bilan yetishish mumkin. Qanday bo’lmasin eng yaxshi yo’l va usulni tanlab olishga to’g’ri keladi. Ayrim ixtiyoriy harakatlarning murakkabligi shular jumlasidan kelib chiqadi. Bir necha maqsad ko’ngilga kelib, shulardan biriga turli yo’l va usullar bilan erishish mumkin bo’lsa, kishi muayyan bir maqsadni tanlab olishi va shu maqsadga yetish uchun muayyan eng muvofiq yo’lni tanlab olishi kerak. SHunga ko’ra, ijtimoiy mehnat faoliyatda ham, kasb-korda ham, shaxsiy ishlarda ham, boshqa kishilarga bo’lgan munosabatda ham kishi o’z intilishlarini va ixtiyoriy harakatlarini oldindan rejalashtiradi. Rejalashtirish murakkab aqliy faoliyat bo’lib, aniq, muayyan va ravshan maqsadni belgilash, shuningdek shu maqsadga yetish uchun eng to’g’ri usul va
Ilmiybaza.uz vositalarni qidirib topishdan iborat. Rejalashtirish jarayonida mumkin va zarur bo’lgan hamma harakatlar, mumkin bo’lgan qiyinchiliklar va to’siqlar hisobga olinadi, ish-harakat natijalariga dastlabki baho beriladi. Odam asosiy rejaga ega bo’lgan bir qarorga kelishi, maqsadiga yetishishi mumkin. Harakat motivlari va motivlar kurashi. Kishi biron maqsadni, ayniqsa, shu maqsadga yetish uchun biron yo’l va usulni tanlar ekan, nega boshqa maqsadni emas, xuddi shu maqsadni tanlashi kerak, bu maqsadga nima uchun boshqa yo’llar bilan emas, balki mana shu yo’llar bilan hal etishish kerak degan savolni ko’ngildan o’tkazadi. Maqsadni va unga yetish yo’lini tanlash jarayonida unga ma’qul yoki noma’qulligi nuqtai nazaridan baho beriladi. Maqsadni va unga yetishish yo’llarining ma’qulligi yoki noma’qulligini belgilab beradigan hamma narsa ish-harakat motivlari deb ataladi. Kishi nega boshqa bir maqsadni emas, balki xuddi shu vositalar bilan ish ko’rishni, yoki ish ko’rmoqchi bo’layotganining sababi nima degan savolga javob motiv mazmunini tashkil etadi. Irodaviy ixtiyoriy harakatlar g’ayri ixtiyoriy (irodadan tashqari) harakatlardan farq qilib, motiv tufayli sodir bo’ladi. Inson irodaviy faoliyatining motivlari xilma-xildir, kishining intilishi va hohishlari qaysi ehtiyojlardan kelib chiqsa, avvalo shu ehtiyojlar ixtiyoriy motivlarga kiradi. Ma’lum maqsad va unga erishish yo’llarini tanlash ko’pincha biror ehtiyojning mazmuniga va ahamiyatiga bog’liq. Kuchliroq ehtiyoj boshqa motivlar orasida kuchliroq motiv bo’lishi mumkin. Bir necha maqsad yoki ularga olib boruvchi bir necha yo’l bo’lgan taqdirda ularning ma’qul yoki noma’qul ekanligi chamalab ko’riladi. Biron maqsad va bu maqsadni amalga oshirish yo’llarini belgilab beruvchi yoki belgilab bermovchi har qanday narsa harakatning motivi deb ataladi. “Motiv – deb yozadi I.P.Ivanov – kishi nima uchun o’z oldiga boshqa bir maqsadni emas, balki aynan shu maqsadni qo’yishi kerak, nima sababdan u o’z maqsadiga erish- moq uchun boshqa bir yo’llar bilan emas, balki xuddi shu yo’l bilan harakat qilishi kerak degan savolga javobdir”. Ilmiybaza.uz vositalarni qidirib topishdan iborat. Rejalashtirish jarayonida mumkin va zarur bo’lgan hamma harakatlar, mumkin bo’lgan qiyinchiliklar va to’siqlar hisobga olinadi, ish-harakat natijalariga dastlabki baho beriladi. Odam asosiy rejaga ega bo’lgan bir qarorga kelishi, maqsadiga yetishishi mumkin. Harakat motivlari va motivlar kurashi. Kishi biron maqsadni, ayniqsa, shu maqsadga yetish uchun biron yo’l va usulni tanlar ekan, nega boshqa maqsadni emas, xuddi shu maqsadni tanlashi kerak, bu maqsadga nima uchun boshqa yo’llar bilan emas, balki mana shu yo’llar bilan hal etishish kerak degan savolni ko’ngildan o’tkazadi. Maqsadni va unga yetish yo’lini tanlash jarayonida unga ma’qul yoki noma’qulligi nuqtai nazaridan baho beriladi. Maqsadni va unga yetishish yo’llarining ma’qulligi yoki noma’qulligini belgilab beradigan hamma narsa ish-harakat motivlari deb ataladi. Kishi nega boshqa bir maqsadni emas, balki xuddi shu vositalar bilan ish ko’rishni, yoki ish ko’rmoqchi bo’layotganining sababi nima degan savolga javob motiv mazmunini tashkil etadi. Irodaviy ixtiyoriy harakatlar g’ayri ixtiyoriy (irodadan tashqari) harakatlardan farq qilib, motiv tufayli sodir bo’ladi. Inson irodaviy faoliyatining motivlari xilma-xildir, kishining intilishi va hohishlari qaysi ehtiyojlardan kelib chiqsa, avvalo shu ehtiyojlar ixtiyoriy motivlarga kiradi. Ma’lum maqsad va unga erishish yo’llarini tanlash ko’pincha biror ehtiyojning mazmuniga va ahamiyatiga bog’liq. Kuchliroq ehtiyoj boshqa motivlar orasida kuchliroq motiv bo’lishi mumkin. Bir necha maqsad yoki ularga olib boruvchi bir necha yo’l bo’lgan taqdirda ularning ma’qul yoki noma’qul ekanligi chamalab ko’riladi. Biron maqsad va bu maqsadni amalga oshirish yo’llarini belgilab beruvchi yoki belgilab bermovchi har qanday narsa harakatning motivi deb ataladi. “Motiv – deb yozadi I.P.Ivanov – kishi nima uchun o’z oldiga boshqa bir maqsadni emas, balki aynan shu maqsadni qo’yishi kerak, nima sababdan u o’z maqsadiga erish- moq uchun boshqa bir yo’llar bilan emas, balki xuddi shu yo’l bilan harakat qilishi kerak degan savolga javobdir”.
Ilmiybaza.uz Maqsad va unga erishish yo’llarini tanlash jarayonida odatda tafakkur va hissiyot ishtirok etadi. Tafakkur faoliyati (fikr qilish) bu yerda asosan har bir motivga “qarshi “yoki “tarafdor”likni muhokama qilib asoslashdan iborat bo’ladi. Kishi motivlarni muhokama qilishda va asoslab berganda odatda ayni hodisa yuzasidan yoki o’zining xatti-harakatlarida doimo asoslanadigan ma’lum bir faktlardan tamoyil va qoidalardan foydalanadi. Motivni shu tariqa muhokama qilish va asoslab berish motivatsiyalash deb ataladi. Maqsadni va unga erishish yo’lini tanlash jarayonida hissiyot turtki rolini o’ynaydi. Hissiyot ayrim tasavvur va motivlarni yorqin, jonli va jozibali qilib ko’rsatadi. Hissiyot kishining intilishlarini faollashti-radi va susaytiradi, hissiyot biron maqsadni, biron harakat yo’lini tanlab olishga turtki beradi. Maqsadlarga, erishish yo’llarini va vositalarini tanlash sharoiti ba’zan ichki kurash xarakteriga ega bo’ladi, bu kurashda turli kuch va jozibaga ega bo’lgan bir necha motiv maydonga chiqadi. SHuning uchun ham bu jarayon motivlar kurashi deb yuritiladi. Motivlardan biri ko’proq asosli, ikkinchisi kamroq asosli ekanligi ularning kurash jarayonida oydinlashib qoladi, ba’zi motivlar kuchliroq hissiyot bilan maydonga chiqsa, ba’zi motivlar sust hissiyot bilan maydonga chiqadi. Ko’pincha motivlar kurashi tafakkur (aql) bilan hissiyot o’rtasidagi kurashdan iborat bo’ladi. Odam ba’zan “ikkiga bo’linib” qoladi: “Aql uni desa, hissiyot (ko’ngil) buni deydi”. Motivlar kurashi ba’zan har xil hislar o’rtasidagi, masalan, burch hissi bilan unga zid bo’lgan qandaydir boshqa shaxsiy his o’rtasidagi kurash tarzida boradi. Bu motivlar ko’pincha bir-biriga qarshi ta’sir ko’rsatadi, qarorga kelish va uni ijro etishni paysalga solib, iroda jarayonini susaytiradi. Motivlarning bunday kurashida kishida ichki konflikt holati vujudga keladi. Ana shunday ichki ziddiyat holati bu ziddiyatdan qutilishga intilishi bilan ko’pincha shu zid holatidan qutilish yo’lini yengillashtiruvchi yo’llarni axtarish bilan bog’langan bo’ladi. Ilmiybaza.uz Maqsad va unga erishish yo’llarini tanlash jarayonida odatda tafakkur va hissiyot ishtirok etadi. Tafakkur faoliyati (fikr qilish) bu yerda asosan har bir motivga “qarshi “yoki “tarafdor”likni muhokama qilib asoslashdan iborat bo’ladi. Kishi motivlarni muhokama qilishda va asoslab berganda odatda ayni hodisa yuzasidan yoki o’zining xatti-harakatlarida doimo asoslanadigan ma’lum bir faktlardan tamoyil va qoidalardan foydalanadi. Motivni shu tariqa muhokama qilish va asoslab berish motivatsiyalash deb ataladi. Maqsadni va unga erishish yo’lini tanlash jarayonida hissiyot turtki rolini o’ynaydi. Hissiyot ayrim tasavvur va motivlarni yorqin, jonli va jozibali qilib ko’rsatadi. Hissiyot kishining intilishlarini faollashti-radi va susaytiradi, hissiyot biron maqsadni, biron harakat yo’lini tanlab olishga turtki beradi. Maqsadlarga, erishish yo’llarini va vositalarini tanlash sharoiti ba’zan ichki kurash xarakteriga ega bo’ladi, bu kurashda turli kuch va jozibaga ega bo’lgan bir necha motiv maydonga chiqadi. SHuning uchun ham bu jarayon motivlar kurashi deb yuritiladi. Motivlardan biri ko’proq asosli, ikkinchisi kamroq asosli ekanligi ularning kurash jarayonida oydinlashib qoladi, ba’zi motivlar kuchliroq hissiyot bilan maydonga chiqsa, ba’zi motivlar sust hissiyot bilan maydonga chiqadi. Ko’pincha motivlar kurashi tafakkur (aql) bilan hissiyot o’rtasidagi kurashdan iborat bo’ladi. Odam ba’zan “ikkiga bo’linib” qoladi: “Aql uni desa, hissiyot (ko’ngil) buni deydi”. Motivlar kurashi ba’zan har xil hislar o’rtasidagi, masalan, burch hissi bilan unga zid bo’lgan qandaydir boshqa shaxsiy his o’rtasidagi kurash tarzida boradi. Bu motivlar ko’pincha bir-biriga qarshi ta’sir ko’rsatadi, qarorga kelish va uni ijro etishni paysalga solib, iroda jarayonini susaytiradi. Motivlarning bunday kurashida kishida ichki konflikt holati vujudga keladi. Ana shunday ichki ziddiyat holati bu ziddiyatdan qutilishga intilishi bilan ko’pincha shu zid holatidan qutilish yo’lini yengillashtiruvchi yo’llarni axtarish bilan bog’langan bo’ladi.
Ilmiybaza.uz Ichki nizo holati g’oyat ko’ngilsiz noxush holat sifatida kechishini har kim o’z tajribasidan biladi. Kishi dunyo va hayotni ravshan tasavvur qilgandagina ish va harakatlariga, ahloq qoidalariga amal qilgandagina uning shaxsiy motivlari jamiyat manfaatlariga qo’shilib ketgandagina ichki nizo holatiga yo’l qo’ymasligi yoki undan qutilishi mumkin. Qarorga kelish. Maqsadga yetishish yo’llarini va vositalarini tanlash jarayonida rejalashtirish, motivlar kurashi bilan bog’langan bo’lib, qarorga kelish bilan tugaydi. Qarorga kelish-muayyan bir maqsadni va shu maqsadga erishish yo’lida harakat usullaridan birini tanlab olish demakdir. Motivlar kurashida buning ma’nosi shuki, motivlardan biri hal qiluvchi rol o’ynagan bo’ladi. Masalan, kechqurun qayoqqa borish kerak – teatrgami yoki o’rtog’ining yonigami-degan motivlar kurashi natijasida kishi bormoqchi bo’lgan joyi haqida qarorga keladi. Kishi ba’zan tez qarorga keladi, bu qarorning bajarilishi mumkinligiga ishonadi. Buni qat’iyat deb ataymiz. Ba’zi motivlar kurashi uzoq vaqtga cho’zilib ketadi va qaror bajarilishiga ishonchsizlik hamda ikkilanishlar bilan qabul qilinadi. Bu qat’iyat sezgirlikdir. Masalan, o’rta maktabni bitirayotgan va bitirgan ba’zi yigit-qizlar qaysi o’quv yurtiga yoki korxonaga kirish masalasini tez hal qiladilar, boshqalari esa juda uzoq vaqt ikkilanib, xayolga tolib yuradilar. Qat’iyat odamda jiddiylik vaziyatining yengillashtirishi mamnunlik tuyg’usini tug’dirsa, qat’iyatsizlik ikkilanish hissi, jiddiylik tuyg’usi va alohida noaniq holat bilan birga sodir bo’ladi. Biror qarorga kelish sur’ati bir qancha sabablarga, jumladan, ehtiyojga, hal qiluvchi motiv kuchiga, vaziyatga, hissiyotga tafakkur va xayolning taraqqiyot darajasiga, kishining turmush tajribasi va bilimlariga, temperamenti va xarakteriga, boshqa kishilarning nasihat, buyruq, iltimos takliflariga quloq solishiga bog’liq bo’ladi. Biror qarorga kelish sur’ati asosan qo’yilgan maqsadning ahamiyatiga, biror qarorga keltiruvchi faoliyatning xarakteriga bog’liq bo’ladi. Murakkab tarzdagi motivlar kurashi va qarorga kelish faqat shunday hollarda bo’ladiki, bunda odamning hayoti va faoliyati uchun ayniqsa muhim ahamiyatga Ilmiybaza.uz Ichki nizo holati g’oyat ko’ngilsiz noxush holat sifatida kechishini har kim o’z tajribasidan biladi. Kishi dunyo va hayotni ravshan tasavvur qilgandagina ish va harakatlariga, ahloq qoidalariga amal qilgandagina uning shaxsiy motivlari jamiyat manfaatlariga qo’shilib ketgandagina ichki nizo holatiga yo’l qo’ymasligi yoki undan qutilishi mumkin. Qarorga kelish. Maqsadga yetishish yo’llarini va vositalarini tanlash jarayonida rejalashtirish, motivlar kurashi bilan bog’langan bo’lib, qarorga kelish bilan tugaydi. Qarorga kelish-muayyan bir maqsadni va shu maqsadga erishish yo’lida harakat usullaridan birini tanlab olish demakdir. Motivlar kurashida buning ma’nosi shuki, motivlardan biri hal qiluvchi rol o’ynagan bo’ladi. Masalan, kechqurun qayoqqa borish kerak – teatrgami yoki o’rtog’ining yonigami-degan motivlar kurashi natijasida kishi bormoqchi bo’lgan joyi haqida qarorga keladi. Kishi ba’zan tez qarorga keladi, bu qarorning bajarilishi mumkinligiga ishonadi. Buni qat’iyat deb ataymiz. Ba’zi motivlar kurashi uzoq vaqtga cho’zilib ketadi va qaror bajarilishiga ishonchsizlik hamda ikkilanishlar bilan qabul qilinadi. Bu qat’iyat sezgirlikdir. Masalan, o’rta maktabni bitirayotgan va bitirgan ba’zi yigit-qizlar qaysi o’quv yurtiga yoki korxonaga kirish masalasini tez hal qiladilar, boshqalari esa juda uzoq vaqt ikkilanib, xayolga tolib yuradilar. Qat’iyat odamda jiddiylik vaziyatining yengillashtirishi mamnunlik tuyg’usini tug’dirsa, qat’iyatsizlik ikkilanish hissi, jiddiylik tuyg’usi va alohida noaniq holat bilan birga sodir bo’ladi. Biror qarorga kelish sur’ati bir qancha sabablarga, jumladan, ehtiyojga, hal qiluvchi motiv kuchiga, vaziyatga, hissiyotga tafakkur va xayolning taraqqiyot darajasiga, kishining turmush tajribasi va bilimlariga, temperamenti va xarakteriga, boshqa kishilarning nasihat, buyruq, iltimos takliflariga quloq solishiga bog’liq bo’ladi. Biror qarorga kelish sur’ati asosan qo’yilgan maqsadning ahamiyatiga, biror qarorga keltiruvchi faoliyatning xarakteriga bog’liq bo’ladi. Murakkab tarzdagi motivlar kurashi va qarorga kelish faqat shunday hollarda bo’ladiki, bunda odamning hayoti va faoliyati uchun ayniqsa muhim ahamiyatga
Ilmiybaza.uz ega bo’lgan yangi maqsadlar qo’yiladi va bu maqsadlarni amalga oshirish uchun yangicha usullar va vosita talab qiladi. Qat’iyat faqat tezlik bilan qarorga kelishdagina emas, shuningdek bu qarorni tez va dadil bajarishda ham zohir bo’ladi. Tezlik bilan qarorga kelish va uni aniq belgilangan muddatda bajarish – qat’iyatni namoyon qilish demakdir. Qaror qabul qilinsa-yu, keyin o’zgartirilsa, yoki boshqa qaror bilan almashtirilsa, yoxud butunlay bekor qilinsa, bunday qarorni yuzaki yoki bo’sh qaror deb ataladi. Qat’iyat va mustahkam qarorga kelish-irodaning yuksak sifatidir. Qabul qilingan qarorning o’zgarishi ko’pincha yana bu qaror to’g’risida yetarli darjada o’ylamaslikdan, emotsional holatning o’zgarishidan yoki kishi harakat qilayotgan sharoit o’zgarishidan kelib chiqadi. Qarorning o’zgarishi ko’pincha motivlar kurashining qaytadan boshlanib ketishiga va oxirgi marta qat’iy qaror qabul qilishga olib keladi. Qarorni ijro etish. Qaror unga muvofiq keladigan choralar ko’rish va harakat qilish uchun qabul qilinadi. Qarordan harakatga o’tishni ijro qilish (yoki bajarish) deyiladi. Irodaviy jarayonda eng muhim narsa-qabul qilingan qarorni ijro etishdir. Irodaviy harakatlar ikki xil bo’ladi: jismoniy va aqliy harakatlar. Jismoniy harakatlarga har xil mehnat operatsiyalari, o’yin, sport mashg’ulotlari va boshqalar. kiradi. Aqliy harakatlarga esa masala yechish, yozma ishlar, dars tayyorlash, ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish va shu kabilar kiradi. Ko’p vaqt takrorlanib, o’zlashib ketgan ko’nikma va odat bo’lib ketgan harakatlar ham murakkab irodaviy harakatlardandir. Qarorni ijro etish odatda ma’lum vaqt, muddat bilan bog’liq bo’ladi. Qaror kechikmasdan belgilangan vaqtda ijro etilsa bu irodaning ijobiy sifatidan dalolat beradi. Bu esa ishchanlik, puxtalikni bildiradi. Ammo qabul qilingan qaror hamisha bajarilavermaydi. Ayrim hollarda esa o’z vaqtida ijro etilmay qoladi. Kishining ba’zi bir holatlarida a’zoyi-badani bo’shashib turganda, xafalik chog’ida o’z kuchlari va imkoniyatlaridan hafsalasi Ilmiybaza.uz ega bo’lgan yangi maqsadlar qo’yiladi va bu maqsadlarni amalga oshirish uchun yangicha usullar va vosita talab qiladi. Qat’iyat faqat tezlik bilan qarorga kelishdagina emas, shuningdek bu qarorni tez va dadil bajarishda ham zohir bo’ladi. Tezlik bilan qarorga kelish va uni aniq belgilangan muddatda bajarish – qat’iyatni namoyon qilish demakdir. Qaror qabul qilinsa-yu, keyin o’zgartirilsa, yoki boshqa qaror bilan almashtirilsa, yoxud butunlay bekor qilinsa, bunday qarorni yuzaki yoki bo’sh qaror deb ataladi. Qat’iyat va mustahkam qarorga kelish-irodaning yuksak sifatidir. Qabul qilingan qarorning o’zgarishi ko’pincha yana bu qaror to’g’risida yetarli darjada o’ylamaslikdan, emotsional holatning o’zgarishidan yoki kishi harakat qilayotgan sharoit o’zgarishidan kelib chiqadi. Qarorning o’zgarishi ko’pincha motivlar kurashining qaytadan boshlanib ketishiga va oxirgi marta qat’iy qaror qabul qilishga olib keladi. Qarorni ijro etish. Qaror unga muvofiq keladigan choralar ko’rish va harakat qilish uchun qabul qilinadi. Qarordan harakatga o’tishni ijro qilish (yoki bajarish) deyiladi. Irodaviy jarayonda eng muhim narsa-qabul qilingan qarorni ijro etishdir. Irodaviy harakatlar ikki xil bo’ladi: jismoniy va aqliy harakatlar. Jismoniy harakatlarga har xil mehnat operatsiyalari, o’yin, sport mashg’ulotlari va boshqalar. kiradi. Aqliy harakatlarga esa masala yechish, yozma ishlar, dars tayyorlash, ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish va shu kabilar kiradi. Ko’p vaqt takrorlanib, o’zlashib ketgan ko’nikma va odat bo’lib ketgan harakatlar ham murakkab irodaviy harakatlardandir. Qarorni ijro etish odatda ma’lum vaqt, muddat bilan bog’liq bo’ladi. Qaror kechikmasdan belgilangan vaqtda ijro etilsa bu irodaning ijobiy sifatidan dalolat beradi. Bu esa ishchanlik, puxtalikni bildiradi. Ammo qabul qilingan qaror hamisha bajarilavermaydi. Ayrim hollarda esa o’z vaqtida ijro etilmay qoladi. Kishining ba’zi bir holatlarida a’zoyi-badani bo’shashib turganda, xafalik chog’ida o’z kuchlari va imkoniyatlaridan hafsalasi