SHAXSNING IJTIMOIY USTANOVKALARI

Yuklangan vaqt

2024-02-28

Yuklab olishlar soni

5

Sahifalar soni

15

Faytl hajmi

61,4 KB


 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
SHAXSNING IJTIMOIY USTANOVKALARI 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
SHAXSNING IJTIMOIY USTANOVKALARI
 
 
 
 
Reja  
Kirish  
1. 
IJTIMOIY USTANOVKA TUSHUNCHASI 
 
2. 
IJTIMOIY 
USTANOVKALARNI 
O‘RGANISHDAGI 
UCH 
BOSQICH  
3. 
ATTITYUD 
TUSHUNCHASINING 
MOHIYATI 
VA 
ATTITYUDNING VAZIFALARI  
4. 
IJTIMOIY 
USTANOVKA 
MUAMMOSINING 
RUS 
PSIXOLOGIYASIDA O‘RGANIIISHI  
5. 
USTANOVKALARNING TO‘RT BOSQICHLI TIZIMI 
 
Xulosa  
Foydalanilgan adabiyotlar  
 
 
 
Reja Kirish 1. IJTIMOIY USTANOVKA TUSHUNCHASI 2. IJTIMOIY USTANOVKALARNI O‘RGANISHDAGI UCH BOSQICH 3. ATTITYUD TUSHUNCHASINING MOHIYATI VA ATTITYUDNING VAZIFALARI 4. IJTIMOIY USTANOVKA MUAMMOSINING RUS PSIXOLOGIYASIDA O‘RGANIIISHI 5. USTANOVKALARNING TO‘RT BOSQICHLI TIZIMI Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar
Kirish  
Ustanovkalarning xulq-atvorga va xulq-atvorning ustanovkaga ta’siri. 
Motivlarning anglanganlik darajasi: ijtimoiy ustanovka va uni o‘zgartirish 
muammosi. Ustanovkalarni o‘zgartirish - Festingerning kognitiv dissonans 
nazariyasi. Xurofotlar va ularning ildizlari 
 
Mavzumizning birinchi parasida ta’kidlaganimizdek, motivlar, ya’ni 
hatti-harakatlarimizning sabablari biz tomonimizdan anglanishi yoki anglanmasligi 
ham  mumkin. YUqorida keltirilgan barcha misollarda va holatlarda motiv aniq, 
ya’ni shaxs nima uchun u yoki bu turli faoliyatni amalga oshirayotganligini, nima 
sababdan muvaffaqiyatga erishayotganligi yoki mag‘lubiyatga uchraganini biladi. 
Lekin har doim ham ijtimoiy xulqimizning sabablari bizga ayon bo‘lavermaydi. 
Anglanmagan ijtimoiy xulq motivlari psixologiyada ijtimoiy ustanovka (inglizcha 
«attitud») hodisasi orqali tushuntiriladi. 
 
 
Kirish Ustanovkalarning xulq-atvorga va xulq-atvorning ustanovkaga ta’siri. Motivlarning anglanganlik darajasi: ijtimoiy ustanovka va uni o‘zgartirish muammosi. Ustanovkalarni o‘zgartirish - Festingerning kognitiv dissonans nazariyasi. Xurofotlar va ularning ildizlari Mavzumizning birinchi parasida ta’kidlaganimizdek, motivlar, ya’ni hatti-harakatlarimizning sabablari biz tomonimizdan anglanishi yoki anglanmasligi ham mumkin. YUqorida keltirilgan barcha misollarda va holatlarda motiv aniq, ya’ni shaxs nima uchun u yoki bu turli faoliyatni amalga oshirayotganligini, nima sababdan muvaffaqiyatga erishayotganligi yoki mag‘lubiyatga uchraganini biladi. Lekin har doim ham ijtimoiy xulqimizning sabablari bizga ayon bo‘lavermaydi. Anglanmagan ijtimoiy xulq motivlari psixologiyada ijtimoiy ustanovka (inglizcha «attitud») hodisasi orqali tushuntiriladi.
Ijtimoiy ustanovka tushunchasi 
Ijtimoiy ustanovka shaxsning ijtimoiy ob’ektlar, hodisalar, guruhlar va 
shaxslarni idrok qilish, baholash va qabul qilishga nisbatan shunday tayyorgarlik 
holatiki, u bu baho yoki munosabatning aslida qachon shakllanganligini aniq 
anglamaydi. Masalan, Vatanimizni hammamiz sevamiz, bayrog‘imiz muqaddas, 
nemis investorlarga ishonamiz, negrlarga raxmimiz keladi, tijorat ishlari bilan 
shug‘ullanadiganlarni albatta puldor, badavlat, deb hisoblaymiz va hakozo. Bu  
tasavvurlar, baho va hissiyotlar qachon va qanday qilib ongimizda o‘rnashib 
qolganligiga e’tibor bermasdan yuqorida sanab o‘tgan hissiyotlarni boshdan 
kechiraveramiz. Mana shularning barchasi ijtimoiy ustanovkalar bo‘lib, ularning 
mazmun mohiyati aslida har bir inson ijtimoiy tajribasi davomida shakllanadi va 
uzoq muddatli xotirada saqlanib, konkret vaziyatlarda ruyobga chiqadi.  
Amerikalik olim G. Ollport ijtimoiy ustanovkaning uch komponentli tizimini 
ishlab chiqqan: 
A. Kognitiv komponent - ustanovka ob’ektiga aloqador bilimlar, g‘oyalar, 
tushuncha va tasavvurlar majmui; 
B. Affektiv komponent - ustnovka ob’ektiga nisbatan sub’ekt his qiladigan 
real hissiyotlar (simpatiya, antipatiya, loqaydlik kabi emotsional munosabatlar); 
V.  Harakat komponenti - sub’ektning ob’ektga nisbatan real sharoitlarda 
amalga oshirishi mumkin bo‘lgan harakatlari majmui (xulqda namoyon bo‘lish). 
 Bu uch xil komponentlar o‘zaro bir-birlari bilan bog‘liq bo‘lib, vaziyatga 
qarab u yoki bu komponentning roli ustivorroq bo‘lishi mumkin. SHuni aytish 
lozimki, komponentlararo monandlik bo‘lmasligi ham mumkin. Masalan, ayrim 
talabalar talabalik burchi va tartib - intizom bilan juda yaxshi tanish bo‘lsalar ham, 
har doim ham unga rioya qilavermaydilar. «Tasodifan dars qoldirish», «jamoatchilik 
joylarida tartibni buzish» kabi holatlar kognitiv va harakat komponentlarida 
uyg‘unlik yo‘qligini ko‘rsatadi. Bu bir qarashda so‘z va ish birligi tamoyilining turli 
shaxslarda turlicha namoyon bo‘lishini eslatadi. Agar odam bir necha marta bila 
turib, ijtimoiy xulqka zid harakat qilsa, va bu narsa bir necha marta qaytarilsa, u bu 
holatga o‘rganib qoladi va ustanovkaga aylanib qolishi mumkin. SHuning uchun 
Ijtimoiy ustanovka tushunchasi Ijtimoiy ustanovka shaxsning ijtimoiy ob’ektlar, hodisalar, guruhlar va shaxslarni idrok qilish, baholash va qabul qilishga nisbatan shunday tayyorgarlik holatiki, u bu baho yoki munosabatning aslida qachon shakllanganligini aniq anglamaydi. Masalan, Vatanimizni hammamiz sevamiz, bayrog‘imiz muqaddas, nemis investorlarga ishonamiz, negrlarga raxmimiz keladi, tijorat ishlari bilan shug‘ullanadiganlarni albatta puldor, badavlat, deb hisoblaymiz va hakozo. Bu tasavvurlar, baho va hissiyotlar qachon va qanday qilib ongimizda o‘rnashib qolganligiga e’tibor bermasdan yuqorida sanab o‘tgan hissiyotlarni boshdan kechiraveramiz. Mana shularning barchasi ijtimoiy ustanovkalar bo‘lib, ularning mazmun mohiyati aslida har bir inson ijtimoiy tajribasi davomida shakllanadi va uzoq muddatli xotirada saqlanib, konkret vaziyatlarda ruyobga chiqadi. Amerikalik olim G. Ollport ijtimoiy ustanovkaning uch komponentli tizimini ishlab chiqqan: A. Kognitiv komponent - ustanovka ob’ektiga aloqador bilimlar, g‘oyalar, tushuncha va tasavvurlar majmui; B. Affektiv komponent - ustnovka ob’ektiga nisbatan sub’ekt his qiladigan real hissiyotlar (simpatiya, antipatiya, loqaydlik kabi emotsional munosabatlar); V. Harakat komponenti - sub’ektning ob’ektga nisbatan real sharoitlarda amalga oshirishi mumkin bo‘lgan harakatlari majmui (xulqda namoyon bo‘lish). Bu uch xil komponentlar o‘zaro bir-birlari bilan bog‘liq bo‘lib, vaziyatga qarab u yoki bu komponentning roli ustivorroq bo‘lishi mumkin. SHuni aytish lozimki, komponentlararo monandlik bo‘lmasligi ham mumkin. Masalan, ayrim talabalar talabalik burchi va tartib - intizom bilan juda yaxshi tanish bo‘lsalar ham, har doim ham unga rioya qilavermaydilar. «Tasodifan dars qoldirish», «jamoatchilik joylarida tartibni buzish» kabi holatlar kognitiv va harakat komponentlarida uyg‘unlik yo‘qligini ko‘rsatadi. Bu bir qarashda so‘z va ish birligi tamoyilining turli shaxslarda turlicha namoyon bo‘lishini eslatadi. Agar odam bir necha marta bila turib, ijtimoiy xulqka zid harakat qilsa, va bu narsa bir necha marta qaytarilsa, u bu holatga o‘rganib qoladi va ustanovkaga aylanib qolishi mumkin. SHuning uchun
ham biz ijtimoiy normalar va sanksiyalar vositasida bunday qarama-qarshilik va 
tafovut bo‘lmasligiga yoshlarni o‘rgatib borishimiz kerak. Bu shaxsning istiqboli va 
faoliyatining samaradorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. 
Psixologiya fanida shaxsning xulq-atvori va faoliyatga qaratilgan 
anglanilmagan mayllari orasidagi bogiiqlik muayyan darajada tadqiq etilgani 
ustanovka borasidagi muammolarga tegishlidir. Ustanovka inglizcha set so‘zidan 
olingan boiib, ko‘rsatma berish, anglanilmagan mayllar, yo‘l-yo‘riq ko‘rsatish 
ma’nolarida qo‘llanib kelinadi. Ustanovkalar dunyoni bilishning samarali usulidir. 
Bizda biror-bir voqea-hodisa yoki shaxsga nisbatan ma’lum bir munosabat mavjud 
bo'lsa, bu munosabat bizning his-tuyg‘ularimiz va harakatlarimizda ifodalanishi 
bizning ustanovkalarimiz bilan bog‘liqdir. Masaian, bizda biror-bir millat yoki 
xalqqa tegishli bolgan ma’lumotlar asosida ularni dangasa, tajovuzkor degan 
tasavvur mavjud bo‘lsa, o‘sha xalqning istalgan vakilini ko‘rganimizda unga 
nisbatan bizda salbiy his-tuyg‘u paydo bo‘ladi va bu harakatlarimizda ham aks etadi. 
Ba’zi jamoa, guruh va oilalarda ustanovkaga asoslanish, ishonish ba’zi noxush 
oqibatlarga olib keladi. Demak, ustanovka — insonning o‘ziga bog‘liq bo‘lmagan 
holda his-tuyg‘ularini namoyon qilishi yoki o‘zi bilmagan holda harakat qilishidir, 
desak bo‘ladimi? Bu savolga ustanovkalar haqidagi ilmiy ma’lumotlarni bilish 
asosida javob berishga harakat qilamiz. Bir qarashda «ustanovka» va «ijtimoiy 
ustanovka» tushunchasi bir-biriga juda yaqin va o'xshash. Ayniqsa, shaxs, faoliyat, 
yo‘nalish, tayyorgarlik, munosabat tushunchalari ikkala tushuncha uchun ham 
birday ahamiyat kasb etadi, qolaversa, bularni mbir-biridan ajratgan holda ta'riflash 
ham juda mushkul. Lekin 
fanda aniqlik va har bir sohaning ilmiy yo‘nalishi nuqtayi nazaridan, shuningdek, 
ustanovka muammosining umumiy psixologiyadagi va ijtimoiy psixologiyada 
tutgan o‘rni va o‘ziga xos vazifalarini belgilash maqsadida «ustanovka» va «ijtimoiy 
ustanovka» tushunchalari shartli ravishda qabul qilingan. 
Ustanovka shaxsning o‘zi anglab yetmagan muayyan ruhiy holati yoki 
maylidir. Bunday holatda shaxs biron-bir ehtiyojni qondirish mumkin bo‘lgan 
ma’lum faoliyatga nisbatan ruhan tayyor turadi. Avtoritar tafakkur, milliy stereotip, 
ham biz ijtimoiy normalar va sanksiyalar vositasida bunday qarama-qarshilik va tafovut bo‘lmasligiga yoshlarni o‘rgatib borishimiz kerak. Bu shaxsning istiqboli va faoliyatining samaradorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Psixologiya fanida shaxsning xulq-atvori va faoliyatga qaratilgan anglanilmagan mayllari orasidagi bogiiqlik muayyan darajada tadqiq etilgani ustanovka borasidagi muammolarga tegishlidir. Ustanovka inglizcha set so‘zidan olingan boiib, ko‘rsatma berish, anglanilmagan mayllar, yo‘l-yo‘riq ko‘rsatish ma’nolarida qo‘llanib kelinadi. Ustanovkalar dunyoni bilishning samarali usulidir. Bizda biror-bir voqea-hodisa yoki shaxsga nisbatan ma’lum bir munosabat mavjud bo'lsa, bu munosabat bizning his-tuyg‘ularimiz va harakatlarimizda ifodalanishi bizning ustanovkalarimiz bilan bog‘liqdir. Masaian, bizda biror-bir millat yoki xalqqa tegishli bolgan ma’lumotlar asosida ularni dangasa, tajovuzkor degan tasavvur mavjud bo‘lsa, o‘sha xalqning istalgan vakilini ko‘rganimizda unga nisbatan bizda salbiy his-tuyg‘u paydo bo‘ladi va bu harakatlarimizda ham aks etadi. Ba’zi jamoa, guruh va oilalarda ustanovkaga asoslanish, ishonish ba’zi noxush oqibatlarga olib keladi. Demak, ustanovka — insonning o‘ziga bog‘liq bo‘lmagan holda his-tuyg‘ularini namoyon qilishi yoki o‘zi bilmagan holda harakat qilishidir, desak bo‘ladimi? Bu savolga ustanovkalar haqidagi ilmiy ma’lumotlarni bilish asosida javob berishga harakat qilamiz. Bir qarashda «ustanovka» va «ijtimoiy ustanovka» tushunchasi bir-biriga juda yaqin va o'xshash. Ayniqsa, shaxs, faoliyat, yo‘nalish, tayyorgarlik, munosabat tushunchalari ikkala tushuncha uchun ham birday ahamiyat kasb etadi, qolaversa, bularni mbir-biridan ajratgan holda ta'riflash ham juda mushkul. Lekin fanda aniqlik va har bir sohaning ilmiy yo‘nalishi nuqtayi nazaridan, shuningdek, ustanovka muammosining umumiy psixologiyadagi va ijtimoiy psixologiyada tutgan o‘rni va o‘ziga xos vazifalarini belgilash maqsadida «ustanovka» va «ijtimoiy ustanovka» tushunchalari shartli ravishda qabul qilingan. Ustanovka shaxsning o‘zi anglab yetmagan muayyan ruhiy holati yoki maylidir. Bunday holatda shaxs biron-bir ehtiyojni qondirish mumkin bo‘lgan ma’lum faoliyatga nisbatan ruhan tayyor turadi. Avtoritar tafakkur, milliy stereotip,
etnik rasmrusumlar ham ustanovkaga misoldir. Ba’zi hollarda shaxs uchun 
anglanilmagan ustanovka o‘z pozitsiyasini aniq namoyish qilishda e’tiqod sifatida 
gavdalanadi, anglanilmagan omillar tariqasida aks etadi. Ustanovka — insonning 
o‘zi bilmagan holda yon-atrofidagi insonlar va voqelikni baholashi va ularga 
nisbatan munosabat bildirishidir. Ustanovka — bu faoliyatga mustaqil tayyorlikdir. 
Ustanovka — insonning ichki o‘ziga xos tuyg‘ularini namoyon etishga ruhan 
tayyorlik holatidir. 
Ustanovka uzoq vaqt davomida shakllanadi va u insonning qadr-qim m ati 
bilan uzviy bog‘liqdir. «Moyillik», «yo£nalganlik», «tayyorlik» kabi m azm unni 
anglatuvchi, bir-biriga o‘xshovchi «ustanovka» va «ijtimoiy ustanovka» 
tushunchalarini bir-biridan farqlash lozimligi ko‘pchilik olim lar tom onidan qayd 
etilgan. Umumiy psixologiyada ustanovka tushunchasi ostida subyektning m a’lum 
bir faoliyatga nisbatan tayyorligi tushuniladi. Va bu ikki xil omilga bog‘liqligi 
ta’kidlanadi: birinchisi, subyektning ehtiyojlari bo‘lsa, ikkinchisi obyektiv vaziyatga 
mos kelishidir. Biz psixologiya sohasidagi barcha muammolarni ijtimoiy psixologik 
nuqtayi nazardan qarayotganligimiz bois ustanovkalarni emas, balki ijtimoiy 
ustanovkalarni o‘rganishga doir ma’lumotlarni tahlil qilamiz. 
Ijtimoiy 
psixologiyada 
esa 
shaxsning 
asosiy 
ijtimoiy-psixologik 
tavsiflaridan biri uning ijtimoiy ustanovkalari hisoblanadi. Ijtimoiy ustanovka (ingl. 
social attitude) — insonning boshqa kishilarga, ijtimoiy guruhlarga, tashkilotlarga, 
jamiyatda yuz berayotgan jarayonlarga, voqea-hodisalarga bo‘lgan barqaror 
munosabatdir. 
Ijtimoiy ustanovkalarni o‘rganishdagi uch bosqich 
Ijtimoiy psixologiyada ijtimoiy ustanovkalarning o‘rganilishi uch bosqichli 
jarayonni boshidan kechirgan. Birinchi bosqich — XX asrning boshlariga tegishli 
bolib, bu davrda fanga ijtimoiy ustanovka tushunchasi kiritildi hamda olimlar 
ijtimoiy ustanovkalarning mazmunini tushunish uchun nazariy va eksperimental 
tadqiqotlarni boshlab yuborishdi. 
Bir-biriga ma'nodosh boigan ustanovka va attityud, bir vaqtning o‘zida ham 
bir xil, ham boshqa-boshqa xil ma’no va tushunchalarni anglatishi olimlarni bir 
etnik rasmrusumlar ham ustanovkaga misoldir. Ba’zi hollarda shaxs uchun anglanilmagan ustanovka o‘z pozitsiyasini aniq namoyish qilishda e’tiqod sifatida gavdalanadi, anglanilmagan omillar tariqasida aks etadi. Ustanovka — insonning o‘zi bilmagan holda yon-atrofidagi insonlar va voqelikni baholashi va ularga nisbatan munosabat bildirishidir. Ustanovka — bu faoliyatga mustaqil tayyorlikdir. Ustanovka — insonning ichki o‘ziga xos tuyg‘ularini namoyon etishga ruhan tayyorlik holatidir. Ustanovka uzoq vaqt davomida shakllanadi va u insonning qadr-qim m ati bilan uzviy bog‘liqdir. «Moyillik», «yo£nalganlik», «tayyorlik» kabi m azm unni anglatuvchi, bir-biriga o‘xshovchi «ustanovka» va «ijtimoiy ustanovka» tushunchalarini bir-biridan farqlash lozimligi ko‘pchilik olim lar tom onidan qayd etilgan. Umumiy psixologiyada ustanovka tushunchasi ostida subyektning m a’lum bir faoliyatga nisbatan tayyorligi tushuniladi. Va bu ikki xil omilga bog‘liqligi ta’kidlanadi: birinchisi, subyektning ehtiyojlari bo‘lsa, ikkinchisi obyektiv vaziyatga mos kelishidir. Biz psixologiya sohasidagi barcha muammolarni ijtimoiy psixologik nuqtayi nazardan qarayotganligimiz bois ustanovkalarni emas, balki ijtimoiy ustanovkalarni o‘rganishga doir ma’lumotlarni tahlil qilamiz. Ijtimoiy psixologiyada esa shaxsning asosiy ijtimoiy-psixologik tavsiflaridan biri uning ijtimoiy ustanovkalari hisoblanadi. Ijtimoiy ustanovka (ingl. social attitude) — insonning boshqa kishilarga, ijtimoiy guruhlarga, tashkilotlarga, jamiyatda yuz berayotgan jarayonlarga, voqea-hodisalarga bo‘lgan barqaror munosabatdir. Ijtimoiy ustanovkalarni o‘rganishdagi uch bosqich Ijtimoiy psixologiyada ijtimoiy ustanovkalarning o‘rganilishi uch bosqichli jarayonni boshidan kechirgan. Birinchi bosqich — XX asrning boshlariga tegishli bolib, bu davrda fanga ijtimoiy ustanovka tushunchasi kiritildi hamda olimlar ijtimoiy ustanovkalarning mazmunini tushunish uchun nazariy va eksperimental tadqiqotlarni boshlab yuborishdi. Bir-biriga ma'nodosh boigan ustanovka va attityud, bir vaqtning o‘zida ham bir xil, ham boshqa-boshqa xil ma’no va tushunchalarni anglatishi olimlarni bir
qancha chalkashliklarga olib kelgan edi. Lekin amerikalik sotsiologlar U.Tomas va 
F. Znanetskiylarning «Polshalik dehqon Yevropa va Amerikada» deb nomlangan 
taniqli asari nashr (1918— 1920-yillar) qilingandan boshlab, attityud kategoriyasiga 
ijtimoiy psixologiyaning asosiy komponenti va shaxsning tavsifi sifatida qaray 
boshlandi. Shuning uchun «Ijtimoiy ustanovka» tushunchasining fanga kiritilishi 
amerikalik sotsiologlar U. Tomas va F. Znanetskiylarning yuqorida qayd etilgan 
asari bilan bogiiq, deb hisoblaniladi. Asarda Amerikaga muhojir bolib borgan 
polshalik dehqonlarning psixologiyasi va xulq-atvoridagi o‘zgarishlar jamiyatda yuz 
berayotgan voqea-hodisalarga nisbatan ularning munosabatiga bogiiq ekanligiga oid 
mulohazalar berilgan edi. Aynan mana shunday munosabatlar ijtimoiy ustanovkalar 
deb nomlandi. 1935- yilga kelib faqat amerika adabiyotlarining o‘zidagina ijtimoiy 
ustanovkalarning 20 ga yaqin ta’riflari vujudga kelgan edi. 
Ijtimoiy ustanovkalarni o‘rganishga yo‘naltirilgan tadqiqotlar, ilmiy 
izlanishlar Birinchi Jahon urushi yillarida ham jadallik bilan rivojlandi. Chunki, 
«psixologik urush», ya’ni dushman tomonidagilarga psixologik ta’sir ko‘rsatish 
uchun olib boriladigan targibot va tashviqot ishlari aynan ijtimoiy ustanovka va uni 
o‘zgartirish bilan bogiiq edi. Bunda dushmanga nisbatan qarama qarshi tomondan 
ko‘rsatilayotgan psixologik ta’sirlar dushmanning ijtimoiy ustanovkalarini 
boshqacha yo‘nalishda shakllantirish, takomillashtirish va o‘zgartirishga qaratilgan 
edi. 
Demak, urush jarayonida insonning ijtimoiy ustanovkalaridan raqiblarni 
yengish maqsadida psixologik qurol sifatida foydalanilgan. Hozirgi kunda ham 
terroristik guruh a’zolari o‘zlarining qabih rejalarini amalga oshirish yo‘lida 
yoshlarning 
ongini 
zaharlashda 
ularning 
ijtimoiy 
ustanovkalaridan 
foydalanayotganligini hisobga olsak, yoshlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda 
ham bu muam m oning chuqur o‘rganilishi lozimligi ayon bo‘ladi. Ijtimoiy 
ustanovkaning o‘rganilishida ikkinchi bosqich 1939 - 1950-yillarni o‘z ichiga oladi. 
Ikkinchi Jahon urushi boshlarida va u tugagandan so‘ng ham ijtimoiy ustanovkalarni 
o‘rganish borasidagi tadqiqotlar deyarli o‘tkazilmagan. Faqat 1950-yillarning 
oxirlaridan boshlab bu ishlar yana rivojlanib ketgan. 
qancha chalkashliklarga olib kelgan edi. Lekin amerikalik sotsiologlar U.Tomas va F. Znanetskiylarning «Polshalik dehqon Yevropa va Amerikada» deb nomlangan taniqli asari nashr (1918— 1920-yillar) qilingandan boshlab, attityud kategoriyasiga ijtimoiy psixologiyaning asosiy komponenti va shaxsning tavsifi sifatida qaray boshlandi. Shuning uchun «Ijtimoiy ustanovka» tushunchasining fanga kiritilishi amerikalik sotsiologlar U. Tomas va F. Znanetskiylarning yuqorida qayd etilgan asari bilan bogiiq, deb hisoblaniladi. Asarda Amerikaga muhojir bolib borgan polshalik dehqonlarning psixologiyasi va xulq-atvoridagi o‘zgarishlar jamiyatda yuz berayotgan voqea-hodisalarga nisbatan ularning munosabatiga bogiiq ekanligiga oid mulohazalar berilgan edi. Aynan mana shunday munosabatlar ijtimoiy ustanovkalar deb nomlandi. 1935- yilga kelib faqat amerika adabiyotlarining o‘zidagina ijtimoiy ustanovkalarning 20 ga yaqin ta’riflari vujudga kelgan edi. Ijtimoiy ustanovkalarni o‘rganishga yo‘naltirilgan tadqiqotlar, ilmiy izlanishlar Birinchi Jahon urushi yillarida ham jadallik bilan rivojlandi. Chunki, «psixologik urush», ya’ni dushman tomonidagilarga psixologik ta’sir ko‘rsatish uchun olib boriladigan targibot va tashviqot ishlari aynan ijtimoiy ustanovka va uni o‘zgartirish bilan bogiiq edi. Bunda dushmanga nisbatan qarama qarshi tomondan ko‘rsatilayotgan psixologik ta’sirlar dushmanning ijtimoiy ustanovkalarini boshqacha yo‘nalishda shakllantirish, takomillashtirish va o‘zgartirishga qaratilgan edi. Demak, urush jarayonida insonning ijtimoiy ustanovkalaridan raqiblarni yengish maqsadida psixologik qurol sifatida foydalanilgan. Hozirgi kunda ham terroristik guruh a’zolari o‘zlarining qabih rejalarini amalga oshirish yo‘lida yoshlarning ongini zaharlashda ularning ijtimoiy ustanovkalaridan foydalanayotganligini hisobga olsak, yoshlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda ham bu muam m oning chuqur o‘rganilishi lozimligi ayon bo‘ladi. Ijtimoiy ustanovkaning o‘rganilishida ikkinchi bosqich 1939 - 1950-yillarni o‘z ichiga oladi. Ikkinchi Jahon urushi boshlarida va u tugagandan so‘ng ham ijtimoiy ustanovkalarni o‘rganish borasidagi tadqiqotlar deyarli o‘tkazilmagan. Faqat 1950-yillarning oxirlaridan boshlab bu ishlar yana rivojlanib ketgan.
Ijtimoiy ustanovkaning o‘rganilishida uchinchi bosqich 1960- yildan 
hozirgacha davom etib kelmoqda. Hozirgi kunga kelib, ijtimoiy psixologiyaning 
ko‘pgina amaliy (masaian, reklama bilan bog‘liq) sohalari insonning ijtimoiy 
ustanovkalarini o‘rganish bilan qiziqmoqdalar. Ijtimoiy ustanovkalar to‘g‘risidagi 
ilmiy bilimlarning bunday qoilanishi tadqiqotning uchinchi bosqichini tashkil 
etmoqda. 
D.N. Uznadze ham ustanovka va ijtimoiy ustanovka (attityud)ni bir-biridan 
ajratish lozimligini ta’kidlaydi. Ustanovka umumpsixologik jihatdan qaralib, 
ongning ma’lum bir reaksiyaga bo‘lgan tayyorgarligi, ongsiz fenomen deb 
ta’kidlanadi. Ijtimoiy ustanovka (attityud) esa quyidagini bildiradi: shaxs tomonidan 
ijtimoiy obyektlarning mazmun-mohiyatini psixologik boshdan kechirish. 
Ijtimoiy ustanovka shaxs xulq-atvorining ichki anglanilmagan yoki qisman 
anglangan motivlariga kiradi. Ustanovka (psixologiyada) shaxsning muayyan 
faolligi (idrok, tafakkur, maqsadga muvofiq harakatlar va h.k.)ga ko‘ra avvalgi 
tajribasi bilan belgilangan tayyorgarligi; shaxsni muayyan tarzda harakatga 
undovchi tayyorgarlik shaklidir. 
Ijtimoiy ustanovka (attityud) atrof-olamni umumlashgan holda baholash 
qobiliyatidir. Tajribalarda aniqlanishicha, ustanovkada ko‘pincha reallikka mos 
kelmaydigan tasavvurlarning saqlanib qolishi kuzatiladi. 
«Ijtimoiy ustanovka» atamasi psixologiyada bir necha ma’nolarga ega. 
Dastlab ijtimoiy ustanovka deganda insonning biron-bir masalani hal qilishga 
bo‘lgan tayyorgarligi tushunilgan.  
Attityud tushunchasining mohiyati va attityudning vazifalari 
Keyinchalik G ‘arb va AQSH olimlari tomonidan ijtimoiy ustanovka 
tushunchasi «Attitude» — «attityud» so‘zi bilan ifodalanib, ijtimoiy psixologiya va 
sotsiologiya fanlarining ilmiy kategoriyasi sifatida kiritilgan. 1935-yilda G.Ollport 
«ehtimol attityud tushunchasi, hozirgi zamon amerika ijtimoiy psixologiyasi uchun 
eng zarur va xarakterli tushunchadir», deb ta’kidlagan edi. 
«Attitude» atamasi o'zbek tiliga tarjima qilinganda «yaroqlilik» yoki 
«moslik» degan ma’noni bildiradi. «Attitude» so‘ziga yana bir ta’rif quyidagicha: 
Ijtimoiy ustanovkaning o‘rganilishida uchinchi bosqich 1960- yildan hozirgacha davom etib kelmoqda. Hozirgi kunga kelib, ijtimoiy psixologiyaning ko‘pgina amaliy (masaian, reklama bilan bog‘liq) sohalari insonning ijtimoiy ustanovkalarini o‘rganish bilan qiziqmoqdalar. Ijtimoiy ustanovkalar to‘g‘risidagi ilmiy bilimlarning bunday qoilanishi tadqiqotning uchinchi bosqichini tashkil etmoqda. D.N. Uznadze ham ustanovka va ijtimoiy ustanovka (attityud)ni bir-biridan ajratish lozimligini ta’kidlaydi. Ustanovka umumpsixologik jihatdan qaralib, ongning ma’lum bir reaksiyaga bo‘lgan tayyorgarligi, ongsiz fenomen deb ta’kidlanadi. Ijtimoiy ustanovka (attityud) esa quyidagini bildiradi: shaxs tomonidan ijtimoiy obyektlarning mazmun-mohiyatini psixologik boshdan kechirish. Ijtimoiy ustanovka shaxs xulq-atvorining ichki anglanilmagan yoki qisman anglangan motivlariga kiradi. Ustanovka (psixologiyada) shaxsning muayyan faolligi (idrok, tafakkur, maqsadga muvofiq harakatlar va h.k.)ga ko‘ra avvalgi tajribasi bilan belgilangan tayyorgarligi; shaxsni muayyan tarzda harakatga undovchi tayyorgarlik shaklidir. Ijtimoiy ustanovka (attityud) atrof-olamni umumlashgan holda baholash qobiliyatidir. Tajribalarda aniqlanishicha, ustanovkada ko‘pincha reallikka mos kelmaydigan tasavvurlarning saqlanib qolishi kuzatiladi. «Ijtimoiy ustanovka» atamasi psixologiyada bir necha ma’nolarga ega. Dastlab ijtimoiy ustanovka deganda insonning biron-bir masalani hal qilishga bo‘lgan tayyorgarligi tushunilgan. Attityud tushunchasining mohiyati va attityudning vazifalari Keyinchalik G ‘arb va AQSH olimlari tomonidan ijtimoiy ustanovka tushunchasi «Attitude» — «attityud» so‘zi bilan ifodalanib, ijtimoiy psixologiya va sotsiologiya fanlarining ilmiy kategoriyasi sifatida kiritilgan. 1935-yilda G.Ollport «ehtimol attityud tushunchasi, hozirgi zamon amerika ijtimoiy psixologiyasi uchun eng zarur va xarakterli tushunchadir», deb ta’kidlagan edi. «Attitude» atamasi o'zbek tiliga tarjima qilinganda «yaroqlilik» yoki «moslik» degan ma’noni bildiradi. «Attitude» so‘ziga yana bir ta’rif quyidagicha:
«individ tomonidan ijtimoiy obyektning qimmatini, mazmun-mohiyatini, ma’nosini 
psixologik his qilish»dir. «Attitude» ko‘pchilik tadqiqotchilar tomonidan 
quyidagicha tushunilgan; 
— ongning ma’lum bir holati; 
— reaksiyaga tayyorlikni aks ettiruvchi holat; 
— inson tomonidan maxsus tashkil etilgan holat; 
— avvalgi tajribaga asoslanuvchi holat; 
— xulq-atvorga dinamik ta’sir kobrsatuvchi holat; 
U.Tomas, F.Znanetskiy, G.Ollport, M.Smit, D.Kats va boshqalar attityudni 
shaxsning guruh a’zosi sifatidagi xulq-atvori mexanizmlarini o‘rganuvchi obyekt 
sifatida qaraganlar. Demak, ijtimoiy psixologiyada birinchi boiib «attityud» 
tushunchasi «individning ijtimoiy maqsadi va mohiyatiga nisbatan psixologik 
tayyorgarligi sifatida yoki ayrim ijtimoiy sifatlarni anglashga nisbatan namoyon 
bo‘luvchi individning ongli holati» sifatida talqin qilingan va bu talqin qator 
eksperimental tadqiqotlar asosida mustahkamlangan. 
G.O llport attityudga shaxsning harakatga tayyorgarlik jarayoni sifatida 
qarab, u xulq-atvorni keltirib chiqaruvchi yakunlangan manba ekanligini e’tirof 
etadi va bunday ta’rif, ijtimoiy psixologiyada shaxsning yo‘nalishini o‘rganish 
uchun juda muhimdir. Xuddi shunday mulohazani E. Bogardusning «Attityud — bu 
atrof-muhitdagi ayrim omillarga mos yoki qaramaqarshi harakat qilish an’anasidir», 
degan fikri bilan ham izohlash mumkin. 
Attityudning aniq psixologik tuzilmasini asoslashga oid yangicha qarash 
l.Aytsen va M. Fishbaynlar tomonidan taklif qilingan «komponentlilik» nazariyasi 
bilan bog‘liqdir. Ular murakkab ustanovka tushunchasini faqat affektiv baholash 
komponenti doirasida kognitiv, affektiv va konativ komponentlari bilan 
chegaralashni tavsiya etadilar va buni g‘arb ijtimoiy psixologiyasidagi ustanovka 
muammosining 4 jihati: harakat, maqsadli obyekt, bajarish konteksti jarayoni va 
bajarilish vaqti asosida talqin qilinishi bilan ham ifodalash mumkin. 
«individ tomonidan ijtimoiy obyektning qimmatini, mazmun-mohiyatini, ma’nosini psixologik his qilish»dir. «Attitude» ko‘pchilik tadqiqotchilar tomonidan quyidagicha tushunilgan; — ongning ma’lum bir holati; — reaksiyaga tayyorlikni aks ettiruvchi holat; — inson tomonidan maxsus tashkil etilgan holat; — avvalgi tajribaga asoslanuvchi holat; — xulq-atvorga dinamik ta’sir kobrsatuvchi holat; U.Tomas, F.Znanetskiy, G.Ollport, M.Smit, D.Kats va boshqalar attityudni shaxsning guruh a’zosi sifatidagi xulq-atvori mexanizmlarini o‘rganuvchi obyekt sifatida qaraganlar. Demak, ijtimoiy psixologiyada birinchi boiib «attityud» tushunchasi «individning ijtimoiy maqsadi va mohiyatiga nisbatan psixologik tayyorgarligi sifatida yoki ayrim ijtimoiy sifatlarni anglashga nisbatan namoyon bo‘luvchi individning ongli holati» sifatida talqin qilingan va bu talqin qator eksperimental tadqiqotlar asosida mustahkamlangan. G.O llport attityudga shaxsning harakatga tayyorgarlik jarayoni sifatida qarab, u xulq-atvorni keltirib chiqaruvchi yakunlangan manba ekanligini e’tirof etadi va bunday ta’rif, ijtimoiy psixologiyada shaxsning yo‘nalishini o‘rganish uchun juda muhimdir. Xuddi shunday mulohazani E. Bogardusning «Attityud — bu atrof-muhitdagi ayrim omillarga mos yoki qaramaqarshi harakat qilish an’anasidir», degan fikri bilan ham izohlash mumkin. Attityudning aniq psixologik tuzilmasini asoslashga oid yangicha qarash l.Aytsen va M. Fishbaynlar tomonidan taklif qilingan «komponentlilik» nazariyasi bilan bog‘liqdir. Ular murakkab ustanovka tushunchasini faqat affektiv baholash komponenti doirasida kognitiv, affektiv va konativ komponentlari bilan chegaralashni tavsiya etadilar va buni g‘arb ijtimoiy psixologiyasidagi ustanovka muammosining 4 jihati: harakat, maqsadli obyekt, bajarish konteksti jarayoni va bajarilish vaqti asosida talqin qilinishi bilan ham ifodalash mumkin.
1942-yilda M.Smit attityudning uch komponentli strukturasini ishlab 
chiqqan. Bunga ko‘ra attityudda uch qism boiib, bular kognitiv, affektiv va konativ 
qismlaridir. 
Kognitiv qism — shaxsdagi attityud obyektiga nisbatan bilimlar yig‘indisi 
bo‘lib, shu obyektning shaxs tomonidan anglanishidir. Unga shaxsdagi bilimlardan 
tashqari g‘oyalar, tasavvurlar, prinsiplar va hokazolar kiradi. Attityudning affektiv 
qismi (emotsional) — o‘sha obyektni hissiy-emotsional baholash bolib, obyektga 
nisbatan yoqtirish yoki yoqtirmaslik tarzidagi hissiyotlar kiradi. 
Konativ qism — xulq-atvor bilan bog‘liq qism bo‘lib, unga obyektga 
nisbatan amalga oshiriladigan xatti-harakatlar, aynan xulq-atvor ko‘rinishlari kiradi. 
Xulq-atvor komponenti o‘z ichiga obyektga nisbatan real (inson tomonidan 
bajarilayotgan) yoki potensial (shaxs bajarishga tayyor bo‘lgan) xatti-harakatlarni 
qamrab oladi. 
Ijtimoiy ustanovkalarni o‘rganish jarayonida ularning jamiyatda bajaradigan 
uchta asosiy vazifalarini ajratish muhimdir: 
1. Bilish funksiyasi. Mazkur funksiya shaxsga ijtimoiy obyektlar haqidagi 
bilimlarni operativ qabul qilish imkonini beradi. Ijtimoiy ustanovkaning bilish 
funksiyasi kognitiv tarkib orqali realizatsiya qilinadi (amalga oshiriladi). 
2. Ifodalash funksiyasi. Bu funksiya shunda namoyon bo‘- 
ladiki, ijtimoiy ustanovkalar insonning jamiyat bilan munosabatlarida uni 
shaxs sifatida taqdim qiladi. Mazkur funksiya asosan ijtimoiy ustanovkaning 
emotsional komponenti orqaliamalga oshiriladi. 
3. Moslashtiruvchi funksiya. Bu funksiya quyidagilarda namoyon boiadi: 
agarda ijtimoiy ustanovkalar jamiyatning (guruhning) real holatiga mos kelsa, u 
holda ular individga mazkur jamiyatga (mazkur ijtimoiy guruhga) moslashishiga 
imkon beradi. Ijtimoiy ustanovkaning bu funksiyasi asosan uning xulq-atvor 
komponenti orqali amalga oshiriladi. 
Ijtimoiy ustanovka muammosining rus psixologiyasida o‘rganiIishi 
Tadqiqotchilarni har doim shaxs ustanovkalari uning qilayotgan ishlariga 
qanchalik darajada ta’sir qilishi qiziqtirib kelgan. Shaxsning qarashlari, his-
1942-yilda M.Smit attityudning uch komponentli strukturasini ishlab chiqqan. Bunga ko‘ra attityudda uch qism boiib, bular kognitiv, affektiv va konativ qismlaridir. Kognitiv qism — shaxsdagi attityud obyektiga nisbatan bilimlar yig‘indisi bo‘lib, shu obyektning shaxs tomonidan anglanishidir. Unga shaxsdagi bilimlardan tashqari g‘oyalar, tasavvurlar, prinsiplar va hokazolar kiradi. Attityudning affektiv qismi (emotsional) — o‘sha obyektni hissiy-emotsional baholash bolib, obyektga nisbatan yoqtirish yoki yoqtirmaslik tarzidagi hissiyotlar kiradi. Konativ qism — xulq-atvor bilan bog‘liq qism bo‘lib, unga obyektga nisbatan amalga oshiriladigan xatti-harakatlar, aynan xulq-atvor ko‘rinishlari kiradi. Xulq-atvor komponenti o‘z ichiga obyektga nisbatan real (inson tomonidan bajarilayotgan) yoki potensial (shaxs bajarishga tayyor bo‘lgan) xatti-harakatlarni qamrab oladi. Ijtimoiy ustanovkalarni o‘rganish jarayonida ularning jamiyatda bajaradigan uchta asosiy vazifalarini ajratish muhimdir: 1. Bilish funksiyasi. Mazkur funksiya shaxsga ijtimoiy obyektlar haqidagi bilimlarni operativ qabul qilish imkonini beradi. Ijtimoiy ustanovkaning bilish funksiyasi kognitiv tarkib orqali realizatsiya qilinadi (amalga oshiriladi). 2. Ifodalash funksiyasi. Bu funksiya shunda namoyon bo‘- ladiki, ijtimoiy ustanovkalar insonning jamiyat bilan munosabatlarida uni shaxs sifatida taqdim qiladi. Mazkur funksiya asosan ijtimoiy ustanovkaning emotsional komponenti orqaliamalga oshiriladi. 3. Moslashtiruvchi funksiya. Bu funksiya quyidagilarda namoyon boiadi: agarda ijtimoiy ustanovkalar jamiyatning (guruhning) real holatiga mos kelsa, u holda ular individga mazkur jamiyatga (mazkur ijtimoiy guruhga) moslashishiga imkon beradi. Ijtimoiy ustanovkaning bu funksiyasi asosan uning xulq-atvor komponenti orqali amalga oshiriladi. Ijtimoiy ustanovka muammosining rus psixologiyasida o‘rganiIishi Tadqiqotchilarni har doim shaxs ustanovkalari uning qilayotgan ishlariga qanchalik darajada ta’sir qilishi qiziqtirib kelgan. Shaxsning qarashlari, his-