SHAXSNING INDIVIDUAL TIPOLOGIK XUSUSIYATLARI Reja: 1. Inson shaxsi va individuallik xususiyatlari. 2. Temperament haqida tushuncha, temperament tiplari, temperament haqidagi nazariyalar. 3. Xarakter haqida tushuncha, 4. Qobiliyatlar haqida tushuncha Tayanch so`z va iboralar: Temperament, mijоz, хоlerik, sangvinik, flegmatik, melanхоlik, nerv sistemasi, ОNF, nazariya, klassifikatsiya, piknik, atletik, leptоsоmatik, differentsial, individuallik, ONF tipi: kuch, muvozanat, qo`zg`alish. Xarakter, urg`u, tamg`a, ijtimoiy muhit roli, aksentuatsiya, ortiqcha urg`u berish, xarakter tipi: introversiya, ekstroversiya, ambiversiya. 1.Temperament haqida tushuncha Insonning ruhiy olami beto’xtov harakatlar majmuasidan iborat bo’lib, biri ikkinchisini bevosita taqozo etadi va ular uzluksiz zanjir tizimiga o’xshash tarzda hukm suradi. Xuddi shu bois shaxs ruhiyatida tashqi atrof - muhit to’g’risidagi taassurotlar, o’tmish xotiralari, kelajak yuzasidan ijodiy xayollar, ezgu niyatlar, xohish istaklar, maqsad va tilaklar, mulohaza, fikr va muammo, hissiy kechinmalar, irodaviy sifatlar uzluksiz tarzda o’zaro o’rin almashtirib turish evaziga ontogenetik dunyoga mustahkam negiz hozirlanadi. Ruhiy olam kechishi, uning sur’ati, mazmuni, shakli, ko’lami, xususiyati, xislati, sifati, mexanizmi alohida, yakkahol insonda rang-barang tarzda namoyon bo’lishi kuzatiladi. SHuning uchun bo’lsa kerak, insonlar tabiat hodisalariga, ijtimoiy turmush voqeliklariga, omillariga, ta’sir kuchlariga tez yoki sekin, yengil yoki mushkulot bilan javob qaytarishga moyillik ko’rsatadilar. Psixologiyada temperamentga taalluqli individual dinamik xususiyatlar o’rtasida muayyan darajada tafovut mavjudligi alohida ta’kidlanadi, ular orasidagi farqlarni ajratib ko’rsatish maqsadida quyidagicha belgilar kiritiladi va o’ziga xos tarzda tavsiflab beriladi, ularning ayrimlarini ajratib ko’rsatish maqsadga muvofiq: 1. Favqulotda temperamentning bir xil xususiyatlari motiv, psixik holat va hodisalardan farqli o’laroq, aynan shu shaxsning o’zida, uning turli faoliyatlarida, muomalasida ifodalanadi. 2. Temperament xususiyatlari tabiiy shartlanganlik omiliga taalluqli bo’lganligi tufayli inson hayoti va faoliyatining (umrining) davomida yoki uning muayyan bir bo’lagida (ta’sirga beriluvchanligi sababligidan qat’iy nazar) barqaror, o’zgarmas va mustahkamdir. 3. Yakkahol shaxsga dahldor temperamentning turli xususiyatlari o’zaro bir- biri bilan g’ayriqonuniy ravishda birlashgan bo’lmasdan, balki ular o’zaro bir-biri muayyan qonuniyat asosida mujassamlashib, xuddi shu xususiyatlar uning tiplarini tavsiflovchi o’ziga xos tuzilmani vujudga keltiradi. Psixologiya fanida temperament xususiyatlari deganda, alohida bir shaxsning psixik faoliyati dinamikasini belgilovchi psixikaning barqaror, o’zgarmas individual-tipologik xususiyatlari majmuasi tushuniladi. Mazkur xususiyatlar turli shakl va mazmunga ega bo’lgan motivlarda, psixik holatlarda, maqsadlarda, faoliyatlarda nisbatan o’zgarmas temperament tipini tavsiflovchi tuzilmani tashkil qiladi. Psixologiya fanining ijtimoiy tarixiy-taraqqiyoti davrida temperamentga nisbatan bildirilgan mulohazalar, uning moddiy asosi to’g’risidagi talqinlar xilma- xil bo’lib, shaxsning psixologik xususiyatlarini o’ziga xos tarzda tushuntirish uchun xizmat qilib kelgan. Temperament lotincha “temperamentum” degan so’zdan olingan bo’lib, buning ma’nosi “aralashma” degan tushunchani anglatadi. Temperament to’g’risidagi dastlabki ta’limotni yunon olimi Gippokrat (eramizdan oldingi 460 – 356 yillarda yashagan) yaratgan bo’lib, uning tipologiyasi to hozirgi davrgacha qo’llanilib kelinmoqda. Temperamentning fiziologik asoslari Qadimgi yunon olimi Gippokrat ta’limotiga binoan, insonlarning temperament xususiyatlari jihatidan o’zaro bir-biridan tafovutlanishi, ularning tana a’zolaridagi suyuqliklarning (xiltlarning) turlicha nisbatda joylashuviga bog’liq ekanligi tasavvur qilinadi. Gippokrat ta’biricha, inson tanasida to’rt xil suyuqlik (xilt) mavjud bo’lib, ular o’t yoki safro (yunoncha “chole”), qon (lotincha sanguis yoki sanguinis), qora o’t (yunoncha melas “qora”, chole “o’t”), balg’am (yunoncha “phlegma”) kabilardan iboratdir. Uning mulohazasicha: 1. O’tning xususiyati- quruqlikdir, uning vazifasi-tana a’zolarida quruqlikni saqlab turish yoki badanni quruq tutishdir. 2. Qonning xususiyati-issiqlikdir, uning vazifasi tanani isitib turishdir. 3. Qora o’tning xususiyati-namlikdir, uning vazifasi badan namligini saqlab turishdir. 4. Balg’amning (shilimshiq moddaning) xususiyati-sovuqlikdir, uning vazifasi badanni sovutib turishdan iboratdir. Gippokrat ta’limotiga muvofiq har bir insonda shu to’rt xil suyuqlik mavjud bo’lib, uning bittasi ustuvorlik kasb etadi. Mazkur aralashma (lotincha temperamentum)lardan qaysi biri salmoqliroq bo’lsa, shunga qarab insonlar temperament jihatdan farqlanadilar, chunonchi xolerikda sariq o’t, sangvinikda qon, flegmatikda balg’am, melanxolikda qora o’t ustun bo’lishi ta’kidlanadi. Gippokratning to’rt xil moddalar (suyuqliklar) aralashmasi, ya’ni temperament tushunchasi va uning tipologiyasi (sangvinik, xolerik, flegmatik, melanxolik) ramziy ma’noda hozirgi zamon psixologiyasida ham qo’llanilib kelinmoqda. Temperamentning fiziologik asoslariga ulkan o’z hissasini qo’shgan olimlardan biri rus fiziologi I.P.Pavlov (1849-1936) hisoblanadi. I.P.Pavlov temperament ham shartli reflektor faoliyatining individual xususiyatlarini keltirib chiqaruvchi omillar bilan bog’liq bo’lishi mumkin, degan xulosa chiqaradi. I.P.Pavlov ta’limoti bo’yicha, shartli reflekslar paydo bo’lishining individual xususiyatlari ro’yobga chiqishining sabablari nerv sistemasini xususiyatlari mohiyatidandir. Unga ko’ra quyidagi 3 ta xususiyatni ajratib ko’rsatadi: 1) qo’zg’alish va tormozlanish jarayonlarining kuchi; 2) qo’zg’alish kuchi bilan tormozlanish kuchi o’rtasidagi muvozanatlilik darajasi; 3) qo’zg’alishning tormozlanish bilan almashinish tezligi yoki nerv jarayonlarining harakatchanligi. TEMPERAMENT SANGVENIK XOLERIK FLEGAMTIK MELANXOLIK MUVOZANATLASHGAN MUVOZANATLASHMAGAN SUST KUCHSIZ NERV SISTEMASI TIPLARI I.P.Pavlov shartli reflektor faoliyatining individual xususiyatlari bilan temperamentga aloqador nerv sistemasi xususiyatlarining o’zaro qo’shiluvini nerv sistemasining tipi deb nomlaydi va uni to’rtta tipga ajratadi. Ular quyidagilardan iborat. 1. Kuchli, muvozanatli, epchil; 2. Kuchli, muvozanatsiz, epchil; 3. Kuchli, muvozanatli, sust; 4. Kuchli, muvozanatsiz sust. Yirik rus psixologlaridan biri B.M. Teplov (1896 - 1965) va uning shogirdlari, maslakdoshlari I.P.Pavlovning tadqiqotlarini davom ettirib, inson nerv jarayonlari xususiyatlarining o’ziga xos tomonlarini ochishga muvaffaq bo’ldilar. Ular nerv- fiziologik jarayonlarning nozik qirralarini o’rganishga maxsus moslamalar yordami bilan o’zgarishlarni qayd qilish hamda olingan natijalarni (omillarni) matematik statistika metodlari orqali hisoblashni tatbiq etdilar. SHuningdek, B.M. Teplov ilmiy maktabining namoyondalari tomonidan ijobiy va tormozlovchi shartli reflekslarning hosil bo’lish tezligini tavsiflovchi individual xususiyatlar turkumi ham ta’riflab berilgandir. Ushbu individual xususiyatlar mohiyatida ifodalanuvchi nerv sistemasining notanish xususiyati dinamiklik deb nomlangan ham tavsiflangan. Bundan tashqari, ular shartli reflektor faoliyatining bir guruh individual xususiyatlari qo’zg’alish jarayoni to’xtalishining tezligi mahsuli sifatida taxmin qilingan xususiyatni (yangi xislatni) labillik deb atay boshlaganlar. Shuning bilan birga nerv sistemasining boshqa xususiyatlari mavjudligi to’g’risida ilmiy taxminlar ilgari surilgan, chunonchi: senzitivlik, reaktivlik va hakazo. Nerv sistemasi tiplarining kelib chiqishi. Nerv sistemasining umumiy tiplari kelib chiqishi yuzasidan mulohaza yuritilganda, albatta I.P.Pavlovning ta’limotini eslash maqsadga muvofiqdir, chunonchi irsiyat yo’li bilan shartlangan tip–bu genotip demakdir. Hozirgi davrda nerv sistemasining umumiy tipi (genotip) irsiyatga bog’liq ekanligi haqidagi ma’lumotlar, juda ko’p bo’lib, ular qiyosiy jihatdan hayvonlarni o’rganish natijasida topilgandir. Temperamentning tipologiyasi mobodo insonlar temperamentlari bo’yicha qiyoslansa, u holda uning xususiyatlari jihatidan o’zaro o’xshash shaxslarning guruhi mavjudligi namoyon bo’ladi. Bu asnoda eramizdan oldingi davrda ham temperament tiplari to’g’risida materiallar to’plangan. I.P.Pavlov ta’limoti bo’yicha nerv sistemasi tiplarining va Gippokrat ta’limoti bo’yicha temperamentning o’zaro munosabatlari Temperament tiplari Nerv sistemasining kuchi Nerv tizimining muvozanati Nerv tizimining ildamligi Xolerik Kuchli jo’shqin Muvozanatsiz qizg’in Serharakat Sangvinik Kuchli serharakat Muvozanatli Serharakat Flegmatik Kuchli vazmin Muvozanatli Inert (sust) Melanxolik Kuchsiz Muvozanatsiz tormozli Serharakat yoki inert Ularda temperament tipi deyilganda, insonlarning muayyan guruhlarini tavsiflovchi psixik xususiyatlarning yig’indisi (majmuasi) tushuniladi. Hozirgi davrda temperament tipi deganda, ma’lum insonlar guruhi uchun umumiy bo’lgan xususiyatlarning sodda majmuasi emas, balki mazkur xususiyatlarning qonuniy, zaruriy o’zaro bog’liqligi tushuniladi. Temperament tipini tavsiflovchi xususiyatlarning qonuniy tarzda o’zaro bog’liqligi turlicha aks etishi mumkin. Nerv sistemasi va temperamentning bog’liqligi Nerv tizimining turlari Kuchli Kuchsiz Jonli Inert Nerv jarayonlari xususiyatlar i Kuch Vazminlik Harakatlani sh Kuchli Harakatlani sh Kuchli Harakatlani sh Kuchli Sust Kuchsiz Harakatcha n yoki sust Temperame nt Xolerik Sangvinik Flegmati k Melanxoli k Temperament va psixik reaktsiyaning bog’liqligi Temperament Reaktsiya Tezkorlik Kuch Sangvinik Xolerik Flegmatik Melanxolik Tez Tez Sekin Sekin o’rta haddan tashqari kuchli kuchsiz Temperament tiplarining psixologik tavsifi quyidagi muhim xususiyatlar yordami bilan aniqlanishi mumkin va ularning psixologik tavsifini quyidagi jadvalda ko’rishimiz mumkin. Senzitevlik Reaktivlik Faollik Reaksiya tempi Ekstraverlikик va interaventlikвентлик Xarakatlarning siliqligi (qotib qolganligi) Reaktivlik va faollikning o’zaro munosabatlari муносабати Temperament tiplarining psixologik tavsifnomasi 1. Senzitivlik (lotincha Sensus – sezish, his qilish degan ma’no anglatadi). Senzitivlik yuzasidan insonda birorta psixik reaktsiyani hosil qilish uchun zarur bo’lgan o’ta kuchsiz tashqi taassurot kuchiga qarab mulohaza yuritiladi, jumladan, sezgilarning paydo bo’lishi uchun kerak qo’zg’ovchining ozgina kuchi (ularning quyi chegarasi), ehtiyojlar qondirilmasligining sezilar-sezilmas darajasi (shaxsga ruhiy azob beruvchi) mujassamlashadi. 2. Reaktivlik. Bu to’g’rida aynan bir xil kuch bilan ta’sir etuvchi tashqi va ichki taassurotlarga shaxs qanday kuch bilan emotsional reaktsiya qilishiga qarab munosabat bildiriladi. Reaktivlikning yorqin ro’yobga chiqishi-emotsionallik, ta’sirlanuvchanlikda ifodalanishidir. 3. Faollik. Bu borada inson qanday faollik darajasi bilan tashqi olamga ta’sir etishi va maqsadlarni amalga oshirishda ob’ektiv hamda sub’ektiv qarama- qarshiliklarni faollik bilan yengishga qarab fikr yuritiladi. 4. Reaktivlik bilan faollikning o’zaro munosabati. Odamning faoliyati ko’p jihatdan nimaga bog’liqligiga binoan, chunonchi tasodifiy tarzdagi tashqi va ichki sharoitlarga (kayfiyatga, favquloddagi hodisalarga) yoki maqsadlarga, ezgu niyatlarga, xohish-intilishlariga ko’ra fikr bildirish nazarda tutiladi. 5. Reaktsiya tempi. Turli xususiyatli psixik reaktsiyalar va jarayonlarning kechish tezligiga, nutq sur’atiga, farosatliligiga, aql tezligiga asoslanib xulosa chiqariladi. 6. Harakatlarning silliqligi va unga qarama-qarshi sifat rigidlik (qotib qolganlik), shaxsning o’zgaruvchan tashqi taassurotlarga qanchalik yengillik va chaqqonlik bilan muvofiqlashishiga (silliqlik bilan moslashishga), shuningdek, uning xatti-harakatlari qanchalik sust va zaifligiga (rigidligi qotib qolganligicha) nisbatan baho berishdan iboratdir. 7. Ekstravertlik va introvertlik. SHaxsning faoliyati va reaktsiyasi ko’p jihatdan kechinmalarga bog’liq, chunonchi favqulotdagi tashqi taassurotlarga (ekstravertlik) yoki aksincha, timsollarga, tasavvurlarga (introvertlik) taalluqligiga asoslangan holda munosabat ifodasidir. Temperament tiplarining tavsifnomasi Turli temperament tipiga mansub insonlarda har xil xarakter xususiyatlari, shaxs sifatlari, holatlari ro’y beradi. Temperament tiplariga mos xususiyatlarni muhimlari quyidagi jadvalda aks ettiriladi. Sangvinik yuksak reaktivlik. Bo’lar-bo’lmas narsalarga qattiq xoxolab kulaveradi. Muhim bo’lmagan fakt qattiq jahlini chiqaradi. Diqqatini jalb qilgan hamma narsalarga tetik va zo’r qo’zg’alish bilan javob beradi. Imo-ishoralari va harakatlari yaqqol ko’rinib turadi. Uning aft-basharasiga qarab kayfiyatining qandayligini, narsalarga yoki odamga bo’lgan munosabatlarini bilish oson. Diqqatini tez bir joyga to’playdi. Sust senzitivlikka ega. Sezgirlik chegarasi yuksak. Juda kuchsiz tovushlarni va yorug’lik qo’zg’ovchilarni payqamaydi. Aktivligi yuksak, juda g’ayratli va ishchan, darslarda tez-tez qo’l ko’tarib turadi, toliqmasdan uzoq vaqt ishlashi mumkin, yangi ishlarga g’ayrat bilan kirishadi. Faolligi va reaktivligi muvozanatli. Uni intizomga chaqirish oson. U o’z hissiyotlarining namoyon bo’lishini va o’zining ixtiyorsiz harakatlarini tez ushlab qola oladi. Harakatlari shiddatli, nutqi tez, yangi ishga tezlik bilan kirishadi, diqqatini tez to’playdi. Aqli tez ishlaydi, topqir. Harakatlari nihoyat darajada silliqlik xususiyatiga ega. Hissiyotlari, kayfiyatlari, qiziqishlari va intilishlari juda o’zgaruvchan. U yangi kishilar bilan tez kirishib ketadi. Yangi talablar, yangi sharoitga osonlik bilan o’rganadi. Bir ishdan ikkinchi ishga tez ko’cha oladi. Malakalarni tez o’zlashtiradi va tez qayta o’zgartiradi. Aqli ixcham. Ekstrovertlik xususiyatiga ega. O’tgan va kelajak hayot haqida tasavvurlariga qaraganda quyiroq tashqi taassurotlarga javob beradi. Xolerik xuddi sangvinik kabi sust senzitivlik, yuksak reaktivlik hamda faollik bilan ajralib turadi, lekin faollikdan reaktivlik ustunlik qiladi. SHuning uchun u tinimsiz o’zini ushlay olmaydigan, betoqat, serzarda. Sangvinikka qaraganda ozroq silliq va qo’proq qotib qolgan. SHuning uchun intilishlari va qiziqishlarida katta barqarorlik, zo’r qatьiylik bor, diqqatini ko’chirishda qiyinchilikka uchraydi. Psixik tempi tez. Bir ishni boshlasa oxiriga yetkazadi, amio unga qiziqsa. Flegmatik - senzitivligi sust, hissiy qo’zgaluvchanligi oz, kuldirish, jahlini chiqarish, kayfiyatini buzish qiyin. Ammo bir narsa yuzasidan qattiq kulganda u vazminligicha qolaveradi. Katta ko’ngilsiz hodisa yuz berganda ham osoyishtaligini buzmaydi. Imo-ishoralari oz, harakatlari ifodasiz. G’ayrati ishchanligi bilan ajralib turadi. Yuksak faolligi oz, reaktivligidan ancha ustunlik qiladi. CHidamliligi, matonati, o’zini tuta bilish bilan ajralib turadi. Harakatlarining tempi va nutqining tempi sust, ifodasiz. Diqqatini sekinlik bilan to’playdi. Rigid (qotib qolgan), diqqatini qiyinchilik bilan ko’chiradi. Yangi sharoitga qiyinchilik bilan moslashadi. Introvert. Yangi odamlarga qiyinchilik bilan qo’shiladi. Tashqi taassurotlarga qiyinchilik bilan javob qaytaradi. Melanxolik - yuksak senzitivlik xususiyatiga ega. Sezgirligi yuksak (sezgi chegaralari yuqori). Arzimagan sababga ko’ra, ko’zlaridan yosh oqib ketaveradi. Nihoyatda arazchan, sekin yig’laydi. Samimiy, juda oz kuladi, faolligi sust. O’ziga ishonmaydi, tortinchoq, ozgina qiyinchilik tug’iladigan bo’lsa, qo’lini yuvib qo’ltig’iga urib qo’ya qoladi. G’ayratsiz qatьiy emas. Diqqati tez chalg’iydi, barqaror emas. Psixik tempi sust. Rigid (qotib qolgan). Introvertlik xususiyatiga ega. СУСТ ТИРИШҚОҚ БЕҚАРОР ИНТРО ЭКСТРА КИРИШУВЧАН КИРИШУВЧАН АСАБИЙ ТАШВИШЛИ ХАВОТИРЛИ ПЕССИМИСТ ВАЗМИН СЕКИН КИРИШУВЧАН ТАШВИШЛИ ЖИЗЗАКИ НОТИНЧ ҚИЗИҚҚОН ҚУЗҒАЛУВЧАН БЕРИЛУВЧАН ФАОЛ КИРИШУВЧАН ОЧИҚ СЕРГАП ИЛТИФОТЛИ ЧАҚҚОН БЕҒАМ ҚУЛАЙЛИКНИ ЁҚТИРУВЧИ ЎЙЧАН ТИНЧЛИКСЕВАР ЙЎНАЛГАНЛИК ИШОНЧЛИ ХОТИРЖАМ Faoliyatning individual uslubi va temperament Faoliyatning individual uslubi insonda o’zidan o’zi vujudga kelmaydi, u shaxs kamolotining barcha bosqichlarida (bog’cha yoshidan e’tiboran to kasbiy mahorat egallagunga qadar) shakllanib boradi. Insonning temperamenti faoliyatning individual uslubini tarkib toptiradi. Xuddi shu boisdan, faoliyatning individual uslubi deyilganda shaxs uchun o’ziga xos va muvaffaqiyatga erishishning maqsadga muvofiq yo’llari individual tizimi tushuniladi. Temperament xususiyatlarining o’ziga xos yig’indisi inson faoliyati munosabatlari va bilim jarayonlarida faolligining individual uslubi jarayonida namoyon bo’ladi. Faoliyatning individual uslubi faqat temperamentga emas, balki boshqa sabablarga, shaxsiy tajriba jarayonida hosil bo’lgan ko’nikma va malakalarga ham bog’liqdir. Faoliyatning individual uslubini inson organizmini tug’ma xususiyatlari va asab tizimi tiplarining faoliyat sharoitlariga moslanishi deb qarash mumkin. Faoliyatning individual uslubi asosini asab tizimi xususiyatlari yig’indisi tashkil qiladi. Faoliyatning individual uslubiga kiruvchi ikki xil xususiyatlar mavjud. 1. Asab tizimi individual xususiyatlari nuqsonlarining o’rnini to’ldiruvchi tajriba jarayonida shakllangan xususiyatlar. 2. Insonda mavjud layoqat va qobiliyatlardan maksimal darajada foydalanish imkonini beruvchi xususiyatlar. Temperamentning hususiyati faollikning samaradorligida emas, balki usullarning o’ziga xosligidadir. SHu ma’noda Ye.A.Klimov tomonidan olib borilgan tadqiqotga ko’ra, stanokchi, to’quvchilarning ishini kuzatish natijalari muhim sanalgan. Ma’lum bo’ldiki, bir necha stanokda ishlashda nerv tizimi harakatchan tipdagi ham, harakatsiz tipdagi xodimlar ham ishlab chiqarishda muvaffaqiyatlarga erishishadilar. Temperamentni harakatchanligiga ko’ra qarama- qarshi xususiyatli kishilar bir xil mehnat vaziyatida turlicha harakat taktikasiga murojaat qilishlari aniqlandi. Harakatchanlari shoshilinch, tezroq bajaradi, temperamentning sust tipdagi kishilar esa shoshilinch harakatning zarurligini bildiradigan tayyorlov ishlariga ko’p e’tibor berishi bilan ajralib turadi. Faollikning individual uslubini V.S.Merlin, Ye.A.Klimovlar o’rganib, uning kishida darrov paydo bo’lmasligi va faqat stixiyali tarzda paydo bo’lishini ko’rsatishdi. Agar kishi o’z temperamentiga muvofiq yaxshi natijalariga erishishiga yordam beradigan o’zining yo’llari va usularini faol izlasa, individual uslub yuaga keladi. Odamlarning birgalikdagi faolligi sharoitlarida ular temperamentning dinamik fazilatlari ular faoliyatining pirovard natijasiga har biri individual ishlagan holdagiga qaraganda ancha jiddiy ta’sir ko’rsatadi. Bunda mazkur faoliyatni bajarish uchun ancha qulay va kamroq qulay bo’lgan temperamentning har xil tiplarini birga qo’shilib ketishi aniq bo’ladi. CHunonchi, xolerik temperamentli kishining faoliyati sangvinik yoki xolerik temperamentli kishi bilan sherik bo’lib ishlaganiga qaraganda flegmatik yoki melanxolik bilan birgalikda ishlagan hollarda ancha samarali bo’ladi. Bunday faktlar shuni ko’rsatadiki, temperamentning u yoki bu xususiyatlarining ahamiyatini ko’pgina faoliyat turlarini birgalikdagi xarakterini hisobga olmasdan baholab bo’lmaydi. O’z temperamentining xususiyatlarini egallash va ularning o’rnini to’ldirish, faoliyatning individual uslubini shakllantirish bolalik yillaridan boshlanib, ta’lim va tarbiya ta’sirini negizida yuzaga keladi. 3. Xarakter haqida tushuncha Har bir odam har qanday boshqa odamdan o’zining individual psixologik xususiyati bilan ajralib turadi. Bu jarayonda asosiy e’tibor xarakter muammosiga qaratiladi. “Xarakter” so’zi grekcha so’zdan olingan bo’lib “tamg’a, belgi” degan ma’noni anglatadi. Ijtimoiy turmushda hayot va faoliyat ko’rsatayotgan har qanday shaxs o’zining individual-psixologik xususiyatlari bilan boshqa insonlardan ajralib turadi va bu farqlar uning xarakter xislatlarida ifodasini topadi. SHu boisdan insonning barcha individual xususiyatlarini xarakter xislati tarkibiga kiritib bo’lmaydi. Chunonchi aqlning topqirligi, xotiraning barqarorligi, ko’rishning o’tkirligi kabi individual psixologik xususiyatlar bunga misoldir. Psixologiya fanida xarakterga turlicha ta’rif berilishiga qaramay, uning asosiy belgilari ta’kidlanganligi bilan bir-biriga muvofiq tushadi. Masalan, shaxs xulqining tipik usullar bilan bog’liq faoliyat muomala va munosabatda namoyon bo’luvchi, mujassamlanuvchi uning barqaror xususiyatlari majmuasi xarakter deyiladi. SHaxsning jamiyatga nisbatan munosabatlari uning asosiy belgisi hisoblanadi. Xarakter deganda mazkur shaxs uchun tipik hisoblangan, faoliyat usullarida namoyon bo’ladigan, shaxsning turli sharoitlarga munosabati bilan belgilanadigan individual psixologik xususiyatlari yig’indisi tushuniladi. Xarakter xususiyatlarining namoyon bo’lishi har bir tipik vaziyat, hissiy kechinmalarning individual o’ziga xos xususiyati shaxs munosabatlariga bog’liq. Xarakterning intellektual, hissiy va irodaviy xislatlarini ajratish mumkin. Xarakter deganda shaxsda muhit va tarbiya ta’sirida tarkib topgan va uning irodaviy faoliyatida, atrofdagi olamga o’z o’ziga bo’lgan munosabatlarida namoyon bo’ladigan individual xususiyatlarni tushunamiz. Xarakterning juda ko’p xususiyatlari odamning ish harakatlarini belgilovchi chuqur va faol moyillik hisoblanadi. Mana shu moyilliklarda xarakter xislatlarining undovchilik kuchi namoyon bo’ladi. Odam xarakter xislatlarining ana shunday undovchilik kuchi tufayli ko’pincha ob’ektiv sharoitlarga zid ish qiladi va mutlaqo maqsadga nomuvofiq harakat usullarini qo’llaydi. Xarakter xislatlari ma’lum tarzda harakat qismlariga, ba’zan esa sharoitga qarama-qarshi harakat qilishga undar ekan, ular hayotiy qiyin daqiqalarda yaxshiroq namoyon bo’ladilar va bu xarakterni, shuningdek barkamol avlodni tarbiyalashning muhim vazifasidir. SHaxsning qa’tiyatlilik, tanqidiylik, fahm- farosat, kuzatuvchanlik kabi xislatlari intellektual, quvnoqlik, mehribonlik hissiy-irodaviy sifatlarga kiradi. Odatda shaxsning munosabatlari xarakter xislatlarining individual xususiyatlarini ikki xilini aniqlash imkoniyatiga ega:  Shaxs xarakterining xususiyati ro’yobga chiqadigan har qanday vaziyat hissiy kechinmalarning o’ziga xos xislati uning munosabatlariga bog’liq.  Har qanday favquloddagi tipik (muhitdagi) xarakterning sifatlari hamda individual usullari shaxsning munosabatlariga taalluqlidir.  Shaxs harakatlarining sifati va ularning oqilona usullari insonning irodasi, hissiyoti, diqqati, aqliy sifatlariga yoki psixik jarayonlarning individual xususiyatlariga bog’liqdir. Chunonchi, mehnatda ko’zga tashlanadigan tirishqoqlik, puxtalik mehnatga nisbatan ijobiy munosabatni aks ettirishga emas, balki boshqa omillarga:  diqqatning to’planishiga;  harakatlarning maqsadga yo’nalganligiga;  irodaviy zo’r berishga;  usullar mahsuldorligiga;  aqlning ishtirokiga bog’liq Xarakterning fiziologik asoslari Xarakterning psixologik va fiziologik sabablari haqida faqat taxminiy fikrlar, xulosalar mavjud. Kishi temperamenti uning xarakteri tarkibiga kiradi, shu sababli ham xarakterning fiziologik asosi asab tizimining tipidan iborat. Xarakter xislatlari shaxsning qiyin hosil qilinadigan va mustahkamlanib qoladigan xususiyatlari bo’lganligi tufayli, xarakterning fiziologik asosi ham individual hayot jarayonida asab tizimining o’zgargan xususiyatlaridan iborat. Hayvon asab faoliyatining tug’ma konstituttsion turi genotip. Lekin hayvon tug’ilganidan keyin tashqi sharoitlarning g’oyat xilma-xil taassurotlariga duch keladi va bunga muayyan faoliyat orqali muqarrar javob berishi lozim bo’ladiki, ko’pincha bu faoliyatlar mustahkamlanib, butun hayoti davomida saqlanib qoladi. SHu sababli hayvonning batamom tarkib topgan asab faoliyati tipga oid belgilardan tashqari muhit ta’siri ostida hosil bo’lgan o’zgarishlarning qotishmasi-fenotip xarakteridir. Dinamik stereotip shaxsdagi mustahkam odat bo’lib qolgan xususiyatlarning, jumladan, xarakter xislatlarining ham nerv-fiziologik asosidir. Xarakterning nerv-fiziologik asosini tushunish uchun I.P.Pavlovning ikkinchi signal tizimi haqidagi ta’limoti katta ahamiyatga egadir. Ikkinchi signal tizimi nutq va tafakkurning fiziologik asosi bo’lish bilan birga, kishi hulqini ham idora qiladi. Xarakterning fiziologik asosi xarakterning mazmunini tashkil qiladigan sifatlari, chunonchi, ijtimoiy maslak, mardlik, o’z burchiga sadoqatli bo’lishlarini o’z ichiga olmaydi va ololmaydi ham, albatta xarakter psixologiyasining mazmuni o’zining kelib chiqishi jihatidan ijtimoiy hodisadir. Xarakterning mazmunini tashkil qilgan tomonlarini yoritilishi tufayli, psixologiya ijtimoiy fanlar qatoriga kiradi. Xarakter xislatlari kelib chiqishining muhim fiziologik sharoitlaridan biri - xarakter xususiyatlarining fiziologik hamda psixologik jihatdan ifodalanishi o’rtasida o’xshashlik bo’yicha taxminiy xulosa chiqarishdir. Ma’lumki, I.P.Pavlov ilmiy maktabi materiallarida e’tirof etilishicha, laboratoriya sharoitida ovqatlanish orqali, shuningdek, teriga elektr toki bilan ta’sir qilish tufayli mustahkamlashda aynan bir hayvonda bir xil shartli qo’zg’ovchiga javoban ikki xil dinamik stereotipni hosil qilish mumkin. Xarakter stereotiplar va so’lak ajralishidan iborat ijobiy va tormozlanish shartli reaktsiyalari bilan javob qaytaradi. Teriga elektr toki bilan ta’sir qilish sharoitda esa qo’zg’ovchilarning o’ziga mudofaa harakatlari stereotiplari reaktsiyasi bilan javob beradi. Bu hodisalar negizida yotgan fiziologik mexanizm ko’chirish mexanizmi deyiladi. Ko’chirish mexanizmining mohiyati shuki, sharoitga bog’liq tarzda markaziy nerv sistemasida har xil funktsional holat paydo bo’ladi, chunonchi, ovqatlanishning markazlarida kuchli qo’zg’alish yuzaga keladi va bunda ovqatlanish bilan bog’liq dominanta tug’iladi. Teriga elektr toki bilan ta’sir qilishda mudofaa bilan bog’liq harakat markazlari kuchli qo’zg’alish tufayli muhofaza (mudofaa) dominantasi vujudga keladi. Hayvonlardagi mazkur hodisalarning shaxs xarakteri xislatlari namoyon bo’lishi bilan o’xshashligi mavjud. Bular: 1) ular hayvonlar va odamlar uchun stereotip xususiyatga ega; 2) sharoitga bog’liq holda odamlarda va hayvonlarda bir qo’zg’ovchiga javoban xilma-xil stereotip xususiyatli reaktsiyalar tizimi vujudga keladi; 3) funktsional holatlar har ikkalasida ham barqaror va doimiy xususiyat kasb etadi. Funktsional holatlar hosil bo’lishining tashqi omillariga asoslanib, xarakter xislatlari shakllanishning fiziologik sharoitlaridan biri-ko’chish mexanizmi asosida dinamik stereotiplarning vujudga kelishidir. Xarakter xislatlarining dinamik stereotiplarga bog’liq nerv tizimining shartli reflektor funktsional holati shaxsning sharoitiga nisbatan turlicha munosabatiga bog’liqdir. Masalan, tajribaga nisbatan tekshiriluvchining munosabati o’zgartirilsa, unda nerv jarayonlarining qo’zg’aluvchanligi, harakatchanligi, to’xtalishi kuchayadi, demak nerv tizimining funktsional holati o’zgaradi. SHunday qilib, xarakter xislatlarining asosi ko’chish mexanizmi insonlarda hayvonlarnikidan keskin tafovutlanadi, chunki unda ikkinchi signal tizimi nihoyatda muhim ahamiyat kasb etadi. Xarakter xislatlarining namoyon bo’lishi bilan nerv tizimiga qiyoslansa, u holda birinchisining ruyobga chiqishi o’zgacha fiziologik sharoitga asoslanishi mumkin. Sobik sovet psixologiyasida ta’kidlanishicha, nerv sistemasi umumiy tipining zid xususiyatlari psixologik jihatdan zid harakat usullariga mos tushadi. B.M.Teplov, V.M.Merlin, Ye.A.Klimovlarning tadqiqotlarida o’qish, sport va mehnat faoliyatlarida harakat usullarining individual farqlari aniqlangan. Xuddi shu bois xarakter xislatlari paydo bo’lishining o’zgacha fiziologik sharoiti nerv tizimi umumiy tipining xususiyatlari hisoblanadi. Ma’lumki, nerv tizimining umumiy tipii - bu temperamentning fiziologik asosi hamdir. SHuning uchun temperament tipi xarakterning individual o’ziga xos xislatlarining ruyobga chiqishidagi muhim psixologik sharoitlardan biri bo’lib hisoblanadi. I.P.Pavlov tajribasining ko’rsatishicha, muayyan tizimda tashqi ta’sir hukm surganda nerv tizimi umumiy tipining xususiyatlariga taalluqli dinamik stereotipning shakllanishiga qulaylik vujudga keltirish yoki, aksincha, halaqit berishi mumkin. Xarakter tarkibi Shaxsning xarakteri tuzilishi turli xususiyatlarning tasodifiy yig’indisidan iborat emas, balki o’zaro bir-biriga bog’liq, hatto tobe yaxlit tizimdan tarkib topadi. Xarakter xislatlarining muayyan qismidan xabardor bo’lishlik notanishlarni tashxis qilish imkoniyatini yaratadi. Misol uchun, shaxsning shuhratparastligi ma’lum bo’lsa, uning dili (ko’ngli) qoraligi yuzasidan taxmin qilish mumkin, yoki inson kamtar, mo’min, yuvosh xususiyatli bo’lsa, albatta u ko’ngilchan ekanligi ko’nglimizga keladi. Odatda psixik xususiyatlarning o’zaro bog’lik tizimi simptomokomplekslar (omillar) deyiladi. «Simptom» yunon symptoma belgi, mos tushish, «kompleks» lotincha, aloqa, majmua degan ma’no anglatadi. Misol uchun, qarama-qarshi simptomokoplekslar haqida mulohaza yuritilsa, u holda insonlarda bu tizim o’ziga ishonish o’zidan mag’rurlanish, maqtanchoklik, o’zbilarmonlik, urushqoqlik, kek saqlash kabilar birikmasida yuzaga keladi. Boshqa toifadagi shaxslar o’zlarining kamtarinligi, ko’ngilchanligi, iltifotliligi, dilkashligi, haqqoniyligi bilan ajralib turadilar. Voqelikka shaxsning bir xil munosabati xarakter xislatlarining o’zaro bir- biriga bog’liqligini bildiradi. Hozirgi zamon psixologiyasida shaxsning turli munosabatlari bilan belgilanadigan xarakter xussusiyatlarining to’rtta tizimi farqlanadi.  Jamoa va ayrim odamlarga bo’lgan munosabatlarini ifodalovchi xususiyatlar (yaxshilik, mehribonlik, talabchanlik va shu kabilar).  Mehnatga bo’lgan munosabatni ifodalovchi xususiyatlar: (mehnatsevarlik, yalqovlik, vijdonlilik, mehnatga ma’suliyat yoki ma’suliyatsizlik bilan munosabatda bo’lishi kabilar).  Narsalarga bo’lgan munosabatni ifodalovchi xususiyatlar: (ozodalik va ifloslik, narsalar bilan ayab yoki ayamasdan munosabatda bo’lish kabilar).  Odamning o’z-o’ziga bo’lgan munosabatini ifodalovchi xususiyatlar (izzat- nafslilik, shuhratparastlik, mag’rurlik, o’zini katta olish, kamtarlik kabilar). Bundan tashqari, kamroq ahamiyatga ega bo’lgan boshqa juda ko’p xususiyatlar ham mavjud: o’ziga ishonish, o’zbilarmonlik, o’ziga bino qo’yish, maqtanchoqlik. Xarakterning tarkibi faqat ayrim xususiyatlarining o’zaro bog’liqligi bilan emas, balki bir butun xarakterga xos bo’lgan xususiyatlar bilan belgilanadi. Xarakterning xususiyatlari jumlasiga birinchidan, ularning chuqurlik darajasi kiradi. Shaxsning markaziy, asosiy munosabatlari bilan belgilanadigan xususiyatlarini biz xarakterni bir muncha chuqurroq xususiyatlari deb ataymiz. Masalan, barkamol shaxsda odamlarga, jamoa va mehnatga nisbatan vijdonan munosabatda bo’lish bilan belgilanadigan xususiyatlar chuqurroq xususiyatlar hisoblanadi. Ikkinchidan, xarakter kuchi yoki faolligi. Xarakter faolligi xarakter xususiyatlarining kishini biror narsaga qarshilik ko’rsatish darajasi bilan belgilanadi. Uchinchidan, xarakterning tarkibiy xususiyatlariga uning barqarorlik va o’zgaruvchanlik darajasi kiradi. Xarakter barqarorligi va o’zgaruvchanligi ham moslashish faoliyatining zarur shartlaridandir. Agar tashqi sharoitning o’zgarishi bilan har gal xarakter boshqacha bo’lib, o’zgarib qoladigan bo’lsa, unday paytda odamning xatti-harakatlari tashqi sharoit ta’siriga nisbatan passiv javob reaktsiyasiga aylanib qolgan, xatti-harakat batamom passiv moslashishga aylangan bo’lar edi. Odamning xarakter xususiyatlari juda xilma-xil hayot sharoitlarida ham qarshilik qiluvchi sharoit bo’lishiga qaramay uning xatti-harakatlarini boshqaradi. Xarakter ma’lum darajada plastikdir (egiluvchandir). Xarakterning plastikligi ikki xil ma’noga ega, birinchidan, xarakterning barqarorligi singari muhim faol ta’sir qilishidir. Ikkinchidan, xarakter ma’lum darajada plastik bo’lganligi uchungina istalgan odamning xarakterini qayta tarbiyalay olamiz. Kishiga mustahkamlanib, uning shaxsiy xususiyatiga aylanib qolgan iroda sifatlari xarakterning iroda bilan bog’liq bo’lgan xislatlaridan, bu sifatlar alohida ko’rinib emas, balki shaxsning fazilatiga aylanib qoladi, qat’iyat, sabr-toqat, chidamlilik, dadillik, o’zini tuta bilish, mustaqillik, intizomlilik, ma’suliyatni his qilish, o’z-o’zini tanqid qilish axloqiy xislatlardir. Xarakter aktsentuatsiyasi Xarakterning u yoki bu xususiyati miqdoriy ifodaliligi oxirgi marraga yetib va normaning eng oxirgi chegarasiga borib qolganda xarakterning aktsentuatsiyasi (ortiqcha urg’u berilishi) deb ataladi. Xarakterga ortiqcha urg’u berilishi ayrim xarakter xususiyatlarining kuchayishi natijasi sifatida normaning oxirgi variantlaridan biri sanaladi. Bunda individda boshqalariga nisbatan barqarorlik bo’lgani holda bir xil stressogen (qattiq hayajonlanuvchi) omillarga zaiflik ortishi kuzatiladi. Xarakterning aktsentuatsiyasi o’ta noqulay vaziyatlarda patologik buzilishlarga va shaxs hulq-atvorining o’zgarishlariga, psixopatiyaga olib borishi (xarakter shaxsning adekvat ijtimoiy adaptatsiyaga to’sqinlik qiluvchi va amalda takrorlanmaydigan patologiyasi, garchi to’g’ri davolash sharoitlarida ba’zi tuzatishlarga berilsa ham) mumkin, lekin uni patologiyaga oid deb hisoblash noo’rindir. Xarakterning aktsentuatsiyasi (ortiqcha urg’u berilishi) turlarini tasniflash ancha murakkablik tug’diradi va har xil nomenklaturasi bo’yicha bir-biriga mos kelmaydi. (K.Leongard, A.Lichko). Lekin aktsentuatsiyalashgan xususiyatlarning tavsifi ma’lum darajada bir xil bo’lib qoladi. Bu har ikkala tasnif sxemalaridan muvaffaqiyatli terminlarni olib va bunda psixiatrik terminologiya («shizofreniya xususiyatlari», «epilepsiya» xususiyatlari va hokazo) bilan to’g’ridan-to’g’ri o’xshashlik bo’lishidan qochgan holda ortiqcha urg’u beriladigan xususiyatlar ro’yxatini keltirish imkoniyatini beradi. Xarakterni ortiqcha urg’u berilgan holda baholash psixiatrning emas, balki pedagogning diqqatini jalb qilishini taqozo etadi, garchi aktsentuatsiya muammosining o’rtacha qo’yilishi tarixi psixiatriya va psixonevrologiyaga borib taqalganda ham shunday hisoblanadi. Nemis psixiatri K.Leongard fikricha, 20-50% kishilarda ba’zi xarakter xususiyatlari shu darajada kuchliki, ba’zan bir xil tipdagi ziddiyat va hissiy portlashlarga olib kelishi mumkin. Xarakter aktsentuatsiyasi – biror xususiyatning boshqalari zarariga kuchli rivojlanishi va atrofdagilar bilan munosabatlarning yomonlashuviga olib kelishidir. Xarakter aktsentuatsiyasi turli darajada yengil va hatto psixopatiya darajasigacha bo’lishi mumkin. O’smirlar orasida xarakter aktsentuatsiyasi ko’p (50-80%) uchraydi. K.Leongard tomonidan xarakter aktsentuatsiyasi muammosi o’rganilib uni shaxsda namoyon bo’lishiga qarab quyidagilar tasniflanadi:  Gipertim tip - haddan tashkari aloqaga kirishuvchan, ko’p gapiradi, imo ishora, mimikaga boy, suhbat mavzusini burib yuborishga moyil, ko’pincha xizmatga doir va ommaviy majburiyatlarni unutib qo’yganligi sababli ziddiyatlar kelib chiqadi.  Distim tip - kamgap, muloqotga kirishishga qiynaladi, pessimist, ziddiyatlardan o’zini olib qochadi, uyda yolg’iz qolishni yoqtiradi.  Sikloid tip - kayfiyati tez o’zgarishga moyil, kayfiyati yaxshi paytda – gipertim, yomon paytda distim tipga o’xshab qoladi.  Qo’zg’aluvchan tip - muloqotda passiv, verbal va noverbal reaktsiyalari sust, qaysar, ba’zan urushqoq, ko’pincha turli mojarolarning tashabbuskori.  Kuchaytiruvchi tip - kamgap, aql o’rgatishni yoqtiradi, yuqori natijalarga erishishni hohlaydi, tez xafa bo’ladi, shubhalanuvchan, kasoskor. Kichik-kichik muammolarni kattalashtirishga, bo’rtirishga moyil.  Pedant tip - ziddiyatlarga kam qo’shiladi, ko’pincha passiv holatda bo’ladi, atrofdagilarga ko’plab rasmiy talablar qo’yadi, tartibli, jiddiy ishonchli xodim.  Xavotirli tip - kamgap, odamovi, o’ziga ishonmaydi, ziddiyatlardan o’zini olib qochadi, tinchliksevar, o’z-o’zini tanqid qiladi. Topshiriqlarni vaqtida bajaradi.  Emotiv tip - tor doiradagi kishilar bilan muloqotga kirishishni yoqtiradilar, xafa bo’lsa tashqaridan sezdirmaslikka harakat qiladi, mehribon, g’amxo’r, ma’suliyatni his qiladi. Boshqalarning yutuqlaridan quvonadi.  Namoyishkorona (demonstrativ) tip - muloqotga tez kirishadi, yetakchilikka intiladi, hokimiyat va maqtovni yoqtiradi, boshqalarni o’ziga jalb qila oladi, noyob tafakkurga, xulq- atvorga ega.  Ekzaltirlashgan tip. O’ta mulokotga kirishuvchan, ko’p gapiradi, qiziquvchan, do’stlari va yaqinlarga e’tiborli, boshqalarga yordam beradi, did- farosatli, samimiy.  Ekstrovertlashgan tip - muloqotga kirishuvchan, do’stlari ko’p, ziddiyatlardan o’zini olib qochadi, boshqalarni diqqat bilan eshitish mumkin. Topshiriqlarni vaqtida bajaradi.  Introvertlashgan tip - muloqotga kirishishga qiynaladi, «ichimdagini top», falsafiy fikr yuritishni yoqtiradi, qat’iyatli, e’tiqodi mustahkam, qaysar, tafakkuri qotib qolgan. To’g’ri tashkil etilgan ta’lim-tarbiya jarayonida xarakter aktsentuatsiyasini tarbiyalash va tuzatish mumkin. Xarakter tipologiyasi Psixologiya tarixida xarakterning tipologiyasini yaratishga bir necha bor urinib ko’rilgan. Nemis psixologi va psixiatri E.Krechmer tomonidan XX asr boshlarida tavsiya etilgan tipologiya eng mashhur va dastlabki urinishlardan biri edi. Keyinchalik uning hamkasblari U.SHeldon, E.Fromm, K.Leongard va A.E.Lichkolar tomonidan ham shunday tipologiyalar tavsiya etilgan. Inson xarakterining barcha tipologiyalari quyidagi asosiy g’oyalarga muvofiq tarzda tashkil etilgan. 1. Inson xarakteri uning ontogenetik taraqqiyoti mobaynida namoyon bo’la boshlaydi va butun hayot davomida barqaror bo’lib boradi. 2. Xarakter tarkibiga kirgan xususiyatlar tasodifiy uyushgan emas. Ular xarakter tipologiyasini tuzish imkonini beruvchi bir-biridan farq qiluvchi tiplardan iborat. 3. Mazkur tipologiyaga ko’ra ko’pchilik kishilarni ma’lum guruhlarga birlashtirish mumkin. E.Krechmer odam tanasining tuzilishi va konstitutsiyasiga ko’ra, eng ko’p uchraydigan uchta tipni ajratib ko’rsatgan (astenik, atletik, piknik). Ularning har biri shaxsni ma’lum xarakter tiplari bilan bog’langan bo’lsa ham, aslida hech qanday ilmiy asoslab bo’lmaydi. 1. Astenik tip – Krechmer fikricha, uncha katta bo’lmagan gavda tuzilishli, o’rtacha yoki undan balandroq bo’yli, oriq kishilardir. Asteniklarning tana va yuz terisi nozik, yelkasi tor, yassi, mushaklari yaxshi rivojlanmagan. 2. Atletik tip – skelet va mushaklar yaxshi rivojlangan, o’rtachadan yuqori, baland bo’yli, keng yelkali, kuchli ko’krak qafasli, boshini tik tutib yuradigan kishilardir. 3. Piknik tip – bosh, ko’krak qafasi va qorin bo’shlig’i yaxshi rivojlangan, semirishga moyil, tayanch-harakat a’zolari yaxshi rivojlanmagan kishilardir. E.Krechmer mazkur tiplar bilan ayrim ruhiy kasallik o’rtasida muvofiqlik bor, degan fikrni ilgari suradi. Masalan, atletik va astenik tiplar shizofreniyaga moyilroq deb hisoblaydi. E.Krechmer tipologiyasi hayotiy kuzatishlar asosida xulosalar chiqarish orqali tuzilgan bo’lsa ham kamchiliklarga ega. Ba’zi ilmiy tadqiqotlar ma’lum tana tuzilishiga ega kishilar ruhiy kasalliklarga moyil ekanligini aniqladi va xarakter aktsentuatsiyasi haqidagi fikrlarni ilgari surish imkonini berdi. Xarakter borasidagi nazariyalar Xarakter borasidagi ta’limotlar tarixi uzoq o’tmishga borib taqaladi. Xususan, Arastu va Aflotun kishi xarakterini basharasiga qarab aniqlashni taklif qilgan edilar. Ularning xarakterologiyasi asosi qanchalik sodda bo’lsa, shunchalik g’aroyib faraz yotardi. Kishining tashqi ko’rinishida qandaydir hayvon bilan o’xshashlik belgisini topish tavsiya qilinardi, so’ngra esa uning xarakterini ana shu hayvonnning xarakteri bilan aynan bir xil deb qarash kerak edi. Jumladan, Arastuning aytishi bo’yicha, buqaniki singari yo’g’on burun ishyoqmaslikni bildiradi, chuchqanikiga o’xshash teshiklari katta-katta keng burun ahmoqlikni, arslonniki kabi burun mag’rurlikni, echkilar, qo’ylar, va quyonlarniki singari junining mayinligi qo’rqoqlikni, sherlar va yovvoyi chuchqalarniki kabi junning dag’alligi botirlikni anglatadi. Xarakterni aniqlashning bu va shunga o’xshash fiziologik tizimi aql-sadosini biz, masalan, o’rta asrlik Suriyalik yozuvchi Abul-Faraj Bar Ebreyda ko’ramiz. Uning kitobida shunday ko’rsatma mujassamlashgandir: «Yo’g’on va kalta bo’yli kishi bo’yval singari qahr g’azabga kelishi moyilligiga ega». Uzun va ingichka bo’yli qo’rqoqlik alomati. Bunday kishi bug’u singari hurkadigan bo’ladiki, «Qaysi birining bo’yni juda kichik bo’lsa, buri singar makkor bo’ladi». XVIII asrda Iogann Kaspar Lafaterning fiziologik tizimi mashhur bo’lib ketdi. U inson boshi «Qalbini ko’rsatadigan oyna» bo’lib sanaladi va uning tuzilishini, bosh suyagining konfiguratsiyani, imo-ishorasini o’rganish kishi xarakterini o’rganishning asosiy yo’li deb hisobladi. Lafater taniqli odamlar shaxsi ustidan bir qator oqilona kuzatishlar qoldirdi. Ular uning ilmiy jihatdan mutlaqo ahamiyatsiz, lekin juda qiziqarli «Fiziognomika» kitobida yig’ilgandir. Lafaterning fikriga ko’ra, Gyotening geniyligi haqida eng ko’p darajada uning, «burni dalolat beradiki, u Gyote pozitsiyasining «mahsuldorligini, mazmuni va muhabbatini - qayd etadi». Lafaterning o’limidan keyin ko’p o’tmay paydo bo’lgan yangi xarakteriologik ta’limot frenologiya degan nom oldi. Frenologiya nemis vrachi Frants Gallning nomi bilan bog’langandir. Gall ta’limotining asosida xarakterning barcha xususiyatlari bosh miya yarim sharlarida o’zlarining qat’iy ixtisoslashgan markazlarga ega degan tasdiq yotadi. Bu fazilatlarning rivojlanish darajasi miyaning tegishli qismlari kattaligiga to’g’ridan- to’g’ri bog’liqdir. Gallning maslagiga ko’ra, bosh suyaklari miyaning qavariq va chuqurcha joylariga aniq mos kelganligi uchun ham, uning ruhiy belgilarini aniq aytib berish uchun kishining bosh suyagiga bir nazar tashlash yoki shunchaki boshning «Bo’rtik joylarini» ushlab ko’rish aftidan yetarli bo’lsa kerak. Bu ta’limotda umuman miya yarim sharining tuzilishi shaxs xususiyatlariga bog’liq bo’ladi, degan to’g’ri boshlang’ich fikrdan tashqari barchasi nihoyat darajada noto’g’ridir. Charlez Darvin ham o’zining «Odamda va hayvonlarda his-tuyg’ularning ifodalanishi to’g’risida» degan kitobida yozgan ediki, fiziognomistik «har bir individning o’z shaxsiy qiziqishlariga erishib, faqat yuzlaridagi asosan ma’lum bir muskullarni qisqartirishi, bu muskullar kuchliroq rivojlangan bo’lishi mumkinligi va shuning uchun bu liniyalar va ularning odatdagi qisqarishidan paydo bo’ladigan yuz qisqarishi ancha chuqur va ko’zga ko’rinarli bo’lishi mumkinligini jiddiy ravishda bilishi kerak. Darvinning bu g’oyalari ko’pgina psixologlarning izlanishlari uchun asos bo’ldi. Ular o’zlarining fiziognomik ta’limotlarini yuz ifodasining tavsiflanishi va tushuntirilishi hamda uning yumshoq to’qimalari holati asosiga qurila boshladilar. Mimikani psixologik jihatdan tushuntirib beradigan o’ziga xos fiziognomik ma’lumotlar tuzildi. Xarakterning shakllanishi Organizmning nasliy xususiyatlari xarakter xususiyatlarining paydo bo’lishidagi shartlardan biridir. Xarakter xususiyatlari irsiyatning biologik qonuniyatlari bilan emas, balki ijtimoiy qonuniyatlar bilan belgilanadi (egizaklar). Egizaklar temperament xususiyatlari jihatdan o’xshasalar ham xarakter xislatlari bir- biridan farq qiladi. Xarakterning har bir xususiyati shaxs munosabatlari bilan bog’liqdir. Lekin, shaxs munosabatlari o’z navbatida ijtimoiy munosabatlar bilan belgilanadi. Kishining xarakteri tug’ma, doimiy va o’zgarmaydigan narsa emas. Hech bir bola mehnatsevar yoki dangasa, rostgo’y yoki yolg’onchi, qo’rqoq yoki jasur bo’lib tug’ilmaydi. Har bir odamning xarakteri, temperamenti asosida, ijtimoiy muhit ta’siri Bilan, tarbiya, amaliy faoliyat jarayonida va kishining o’z-o’zini tarbiyalashi bilan taraqqiy qilib, o’zgarib boradi. Xarakterning taraqqiyoti kishining irodasi, aql-idroki va hissiyotlarining rivojlanib borishi bilan mustahkam bog’liqdir. Kishining butun hayoti davomida uning xarakteri tarkib topishiga ijtimoiy muhit, avvalo shu kishi bilan birga yashab turgan va ishlab kelgan jamoa katta ta’sir ko’rsatadi. Kichik bolalarda xarakterning tarkib topishida taqlidning roli katta. Bolalar ota-onasiga, yaqin kishilariga va kattalarga o’xshashlikka harakat qiladi. Ular kattalarning yurish-turishlari, dasturxon atrofida o’zini tutishi va boshqalarga taqlid qiladilar, kichiklar va jonivorlarga munosabatlarini kuzatadilar. Ota-onalar va o’qituvchilar, umuman katta yoshdagilar hammasi o’zlariga ham e’tibor bilan qarashlari, o’zlarida ijobiy xarakter xislatlarini har doim tarbiyalab borishlari lozim. Bolalarda ijobiy, irodaviy va ahloqiy sifatlarni tarbiyalab yetkazmoq uchun ota- onalar va tarbiyachilarning o’zlari bunday sifatlarga ega bo’lishlari lozim. Xarakterning o’sishida tarbiya va o’z-o’zini tarbiyalashning roli katta. O’sib kelayotgan yosh avlodning xarakteri, avvalo oilada va maktabda tarbiyalanadi. Bolalarning xarakterini tarbiyalashda katta ma’suliyatli vazifa ota-onalar, o’qituvchilar va bolalar bog’chasi tarbiyachilari zimmasiga tushadi. Xarakterni tarbiyalashda pedagog bolaning temperamenti ijobiy va salbiy tomonlarini yaxshi bilishi lozim. Xarakterni tarbiyalash, jumladan, temperamentning ijobiy tomonlarini o’stirishdan, uning salbiy tomonlarini yo’qotishdan va bu salbiy tomonlarni xarakterning ijobiy xislatlari bilan almashtirishdan iborat. Xarakterning salbiy tomonlarini yo’qotish, ijobiy tomonlarini tarbiyalash uchun tarbiyalanuvchining o’z temperamentini o’zi idora qilishiga o’rgatishi lozim. O’z temperamentini idora qila bilish xarakterning ijobiy xislatidir. Bola xarakterining tarkib topishida jamoaning tarbiyalovchi roli nihoyatda katta. Inson yakka, bir-biridan ajralgan tarzda hayot kechirmaydi, muayyan jamoada, ya’ni muayyan oilada, maktabda, sexda va hokazolarda hayot kechiradi. Jamoa shaxs bilan jamiyat o’rtasidagi bog’lovchi bo’g’indir. Har bir o’qituvchi va tarbiyachi bola xarakterining ayrim xislatlarini tarbiyalashda faqat jamoa orqali ta’sir qilib, ijobiy natijalarga erishishi mumkin. Xarakterning tashabbuskorlik, qat’iyatlilik, dadillik, sabotlilik singari ijobiy xislatlari bolalar bog’chasida o’yin faoliyatida tarkib topa boshlaydi. To’g’ri uyushtirilgan maktab jamoasi sharoitida o’quvchilarda uyushqoqlik, intizom, saranjom-sarishtalik, o’z-o’zini tuta bilish, o’zini idora qilish, o’ziga nisbatan talabchan bo’lish kabi xarakter xislatlari tarbiyalanib yetishadi. Kishi jamoada bir- bir bilan aloqa qilish jarayonida boshqalarning va o’zining xarakter xususiyatlarini bilib oladi. Xarakterni bir xili ijobiy, boshqa bir xili salbiy ekanligini ajratib oladi. Bunday sharoit kishini o’z xarakterini o’zi tarbiyalash, jumladan, o’z xarakterini qaytadan tarbiyalashni yo’lga soladi. Har bir kishi ma’lum yoshdan boshlab o’z xarakteri va uning sifatlari uchun o’zi javobgardir. O’z xarakterini tarbiyalashda kishi avvalo yaxshi fazilatlarini ko’zda tutmog’i lozim. O’z kamchiliklariga iqror bo’lish kamchiliklarini yo’qotishga boshlaydi.  Gipertim tip - haddan tashkari aloqaga kirishuvchan, ko`p gapiradi, imo-ishora, mimikaga boy, suhbat mavzusini burib yuborishga moyil, ko`pincha xizmatga doir va ommaviy majburiyatlarni unutib qo`yganligi sababli ziddiyatlar kelib chiqadi.  Distim tip - kamgap, muloqotga kirishishga qiynaladi, pessimist, ziddiyatlardan o`zini olib qochadi, uyda yolg`iz qolishni yoqtiradi.  Sikloid tip - kayfiyati tez o`zgarishga moyil, kayfiyati yaxshi paytda - gipertim, yomon paytda distim tipga o`xshab qoladi.  Qo`zg`aluvchan tip - muloqotda passiv, verbal va noverbal reaksiyalari sust, qaysar, ba`zan urushqoq, ko`pincha turli mojarolarning tashabbuskori.  Kuchaytiruvchi tip - kamgap, aql o`rgatishni yoqtiradi, yuqori natijalarga erishishni hohlaydi, tez xafa bo`ladi, shubhalanuvchan, qasoskor. Kichik- kichik muammolarni kattalashtirishga, bo`rtirishga moyil.  Pedant tip - ziddiyatlarga kam qo`shiladi, ko`pincha passiv holatda bo`ladi, atrofdagilarga ko`plab rasmiy talablar qo`yadi, tartibli, jiddiy ishonchli xodim.  Xavotirli tip - kamgap, odamovi, o`ziga ishonmaydi, ziddiyatlardan o`zini olib qochadi, tinchliksevar, o`z-o`zini tanqid qiladi. Topshiriqlarni vaqtida bajaradi.  Emotiv tip - tor doiradagi kishilar bilan muloqotga kirishishni yoqtiradilar, xafa bo`lsa tashqaridan sezdirmaslikka harakat qiladi, mehribon, hamxo`r, ma`suliyatni his qiladi. Boshqalarning yutuqlaridan quvonadi.  Namoyishkorona (demonstrativ) tip - muloqotga tez kirishadi, yetakchilikka intiladi,hokimiyat va maqtovni yoqtiradi, boshqalarni o`ziga jalb qila oladi, noyob tafakkurga, xulq- atvorga ega.  Ekzaltirlashgan tip- o`ta muloqotga kirishuvchan, ko`p gapiradi, qiziquvchan, do`stlari va yaqinlarga e`tiborli, boshqalarga yordam beradi, did-farosatli, samimiy.  Ekstrovertlashgan tip - muloqotga kirishuvchan, do`stlari ko`p, ziddiyatlardan o`zini olib qochadi, boshqalarni diqqat bilan eshitish mumkin. Topshiriqlarni vaqtida bajaradi.  Introvertlashgan tip - muloqotga kirishishga qiynaladi, "ichimdagini top", falsafiy fikr yuritishni yoqtiradi, qat`iyatli, e`tiqodi mustaqkam, qaysar, tafakkuri qotib qolgan. To`g`ri tashkil etilgan ta`lim-tarbiya jarayonida xarakter aksentuatsiyasini tarbiyalash va tuzatish mumkin. 4. Qobiliyat haqida tushuncha Shaxsning tayyor bilim yoki ko’nikmaga yega bo’lmay turib, u yoki bu narsani tez faxmlay olishi, bilimlarni tez o’zlashtirishi, xozirjavobligi, olingan bilimni keng xajmda va uzoq muddat xotirada saqlay olishi kabilar namoyon bo’ladigan tezlik sifati qobiliyat deb aytiladi. Ma’lumki xar bir shaxsning kamol topishi, uning organizmining o’sishi ijtimoiy shart -sharoit va ta’lim-tarbiyagagina bog’liq bo’lmay, usha shaxsning shaxsiy faolligi g’ayrati, shijoati va mustaqilligiga xam bog’liq bo’ladi. Shaxs kamolotida mexnatsevarlik hamda o’zini aktiv anglashning muxim axamiyati bor. Umumiy psixologik ta’limotga ko’ra odamda kompensatsiya qobiliyati bor. Buning ma’nosi shuki, shaxs ruxiyatidagi bir xossa o’rnini boshqa bir qancha xossalar tuldiradi. Unda bo’lmagan qobiliyatlar o’rnini bosadigan boshqa qobiliyatlar vujudga keladi. Bu jarayonda ijtimoiy muxit va to’g’ri yo’lga qo’yilgan ta’lim va tarbiya aloxida urin tutadi. Talabalik yosh shaxsda individual sifatlarning tez o’sishi bilan xarakterlanadi. SHaxs hayotining bu davrida qobiliyatlilik bilan bog’liq sifatlar xam turli xillarda namoyon bo’ladi. Bu jixatdan quyidagi qobiliyat sohiblariga ajratish mumkin: 1. Zexn o’tkir, bilim yegallashga intiluvchi, tirishkok talabalar. Bunday qobiliyatga yega bo’lgan talabalar darslarni tez o’zlashtiradi. Ularga ilmiy ozuqa berilsa, fikri o’saveradi, oqiloona yo’l ko’rsatilsa, shoshilmay, toliqmay maqsad sari intiladi. 2. Zexni o’tkir, gapga quloq soladigan talabalar. Bu tur qobiliyat yegalariga xos sifat shundaki, ular bilimlarni sekin o’zlashtiradilar, O’qituvchiining doimiy nazoratiga muxtoj bo’ladilar. 3. Zexni o’tkir, bilimga intiluvchan, lekin o’zboshimchalik va o’jarlikka moyil talabalar. Bu turdagi qobiliyat yegasi bo’lgan talabalar uzluksiz tarbiyaga muxtoj bo’ladilar. To’g’ri ta’lim va tarbiya berilsa, ularadn buyuk odamlar yetishib chiqadi. 4. Gapga kiradigan, hamma narsani bilishga qiziqadigan, bilimlarni sekin o’zlashtiradigan va bo’shang talabalar. Bular ilg’or talabalar bilan izma-iz bora oladilar. Buning uchun ularga ittifoq qilib, juda qattiq talablar qo’ymay, ko’ngilini ko’tarib, amalga oshirayotgan ishlarini ma’qullash maqsadga muvofiqdir. SHunday qilinsa, bunday talabalar iste’dodli talabalar darajasiga ko’tariladi, xotirasi keng qamrovli va maxsuldor bo’ladi. 5. Zexni past, beparvo va bo’shang talabalar. Ularni donolik sabr-toqat bilan o’qitish va tarbiyalash mumkin. SHundagina bular ham yaxshi mutaxassis bo’lib yetishadi. 6. Badjaxl va g’ayritabiiy talabalar. Ular qiyinchlik bilan tarbiyalanadilar. Ulardagi o’jarlik xislatini yo’qotib, ijobiy tomonga yo’naltirish mashaqqatli mexnat yevaziga amalga oshiriladi. Yuqoridagi qobiliyat turlariga mansub talabalar bilan ham jamoaviy, ham individual tarzda tarbiyaiiy tadbirlarni o’tkazish maqsadga muvofiqdir. CHunki talabalar qobiliyat jixatdan qanchalik xilma-xil bo’lmasin, ularning insoniy tabiati va fiziologik a’zolari bir xildir. Kishining qobiliyati xilma-xil bo’lib, qiziqishlar tufayli o’z ustida ishlash natijasida paydo bo’ladi va rivoj topib boraveradi. Odam faoliyatining xarakteriga qarab qobiliyatlar ham turlicha bo’ladi. Masalan, matematik qobiliyat, pedagogik qobiliyat va xokazo. Shaxs faoliyatidagi biror sohasiga nisbatan bulgan qobiliyatlilik undagi faoliyatning boshqa tomonlariga ham ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Faoliyatning moxiyatidan kelib chiqib, qobiliyat ham turli kasb yegalarida turlicha namoyon bo’ladi, ayrim shaxslar bir necha sohalarga nisbatan xam qobiliyatli bo’ladilar. Qobiliyatning yanada yuqori va sifatli ko’rinishi talant yoki istedoddir. SHaxs qobiliyatlarida namoyon bo’ladigan tug’ma xususiyatlar istedod deb yuritiladi. Shaxsdagi istedodlilik sifati unda qobiliyatning yuqori ko’rinishi, bilim va malakalarni tez yegallash, u yoki bu yumushni tez va soz ado yeta olish bilan aniqlanadi. Istedodlilik darajasiga yerishgan shaxsda aql va idrok, xotira, hayol, tafakkur kabi ruxiy jarayonlar ancha rivoj topgan, iroda sifatlari barqarorlashgan, nutq riiojlangan bo’ladi. Shuning uchun ularning kuzatuichanligi, bilimlarni o’zlashtirishi, olingan bilimni amalda qo’llashi, o’z sohasi bo’yicha yangilik yaratishga moyilligi boshqalaradn farq qiladi. O’z navbatida olingan bilim va xosil qilingan ko’nikmalar shaxsdagi istedod darajasining yanada o’sishiga xizmat qiladi. Talantli shaxslar yirik hajmdagi amaliy va nazariy masalalarni hal yetadilar, ilg’or xarakterga yega bo’lgan yangilik va ijodiy ishlarni amalga oshiradilar. Talantli bo’lishning yagona sharti shaxsning o’z ustida sistematik ravishda ishlashidir. Agar odam o’z ustida muntazam ishlashni davom yettirmasa, undagi talantlilik sifati susaya boradi va sinadi. Talant o’zining geniy, genial kabi darajalariga yegadir. Xar tomonlama taraqqiy yetgan, avlodlar tajribasini ijodiy o’zlashtiradigan, uni o’z davriga tadbiq yetib, yangi bilim va tajriba bilan boyitadigan, mustaqil fikrlar asosida yaratuvchilik ijodkorlik xususiyatiga yega bo’lgan, optimistik goya bilan sugorilgan, vatan va jamiyat nuqtai nazaridan ish tutadigan, ilg’or dunyoqarash yegasi bo’lgan, o’zining ijtimoiy burchiga hamma vaqt sodik bo’lgan shaxslar geniy shaxslardir. Geniy shaxslar garmonik rivojlangan shaxslar bo’lib, ijtimoiy hayot voqealarini, ilm-fanni xar tomonlama va chukur o’zlashtirgan bo’ladilar. Geniy shaxslarning ijtimoiy hayotni o’rganish sohasida tuplagan tajriba va bilimlari insoniyat tarixida misli kurilmagan o’zgarishga olib keladi. Ular uz xalklari va Vatanlari uchun baxtli va farovon hayotni xadya yetish bilan birga, bu hayotning kelajagi, istikboli. va taraqqiyoti qonuniyatlarini xam kashf yetadilar. Geniylikning yana bir muxim tomoni shundaki, bunday shaxslar tabiiy va ijtimoiy fanlar sohasida kelgusi-avlod uchun bitmas tuganmas nazariyalar yaratadilar. Bu nazariyalar kelgusi avlodlar ko’lida goyaviy qurol bo’lib xizmat keladi. Imom Buxoriy, Alisher Navoiy, Maxdumi A’zam yoki A.S.Pushkin, I.P.Pavlovning geniyligi fan sohasida, Michurinning geniyligi tabiatni o’zgartirishda, K.E.Siolkovskiyning geniyligi planetalararo kosmik uchish masalalarida namoyon bo’ladi. Yuksak talant yegasi bo’lgan bu daxolarning fan sohalarida yaratgan yangiliklari keyingi avlodlar uchun abadiy bilim manbaidir. O’rta Osiyoning mashxur mutafakkirlari Abu Ali Ibn Sino, Forobiy, Beruniy, Al Xorazmiy kabi mashxur olimlar fan olamida geniylikning yuksak chukkisiga ko’tardilar.SHunday kalib, shaxsning geniy yoki geniallik sifati uzoq muddat mobaynvda uz ustida samarali mexanat kalishning, o’qib-o’rganishning natijasidir. Mashxur rus yozuvchisi M.Gorkiy xaqli ravishda ta’kidlaganidek shaxsning individual sifatlari mexnat jarayonida yuzaga keladi. Shaxsning qobiliyati tug’ma layoqat asosida muxitga, ta’lim-tarbiyaga bog’liq holda o’sib boradi. Xar bir odam bolasi «mudrab yotgan» layoqat (tug’ma imqoniyat) bilan dunyoga keladi. Undan so’ng u mansub bo’lgan ijtimoiy muxit bu layoqatni yuzaga chiqaradi. Layoqat ayniqsa yoshlik chog’larda jadal riiojlanadi. Masalan, Seryoja Xalyapin (Moskva shaxri) 14 yoshida maktabni tamomlab, A.I.Mendeleev nomli Moskva Ximiya-texnologiya institutining talabasi bo’ladi. Amerikalik Mayk Grost 11 yoshida Michigan uniiersitetiga qabul qilingan. Angliyalik Maybelle 4 yoshida 1 sinf o’quvchisi bo’ladi. Yerevanlik Adiva Aruponyan 12 yoshida politexnika institutining kibernetika fakultetiga qabul qilinadi. Olti yoshli qirg’iz yigiti Asilbek Saydanov mashxur yepos - «Manas»ni yoddan aytib, respublika ko’rigida birinchi darajali diplom bilan taqdirlangan. Meksikalik Antonio Xuares yesa, bir vaqtning o’zida ispan tilida gaplashib turib, ingliz tilidagi tekstni bemalol yoza oladi. Bunday masalalarni kattalar hayotidan xam keltirish mumkin. Chunonchi, Toshmuhammad Sarimsoqov 30 yoshga to’lmay akademik bo’ladi, Nikolay Nazarov 14 yoshda ToshDUni bitirdi. SHavkat Alimov va Raxim Xayitov 25 yoshida professor bo’ladi. Ilxam Mamadov 20 yoshida fan nomzodi bo’ladi va h.k. Bu kabi o’ta qobiliyatli bo’lishning poydevori oilaviy muhit hisoblanadi. Oila muhiti ularni qiziqtirgan narsa ustida jiddiy bosh qotirishga undashi tufayli doimo aqliy ozuqaga tashnalik yuzaga keltirgan. Natijada boshqalar uchun murakkab hisoblangan aqliy mushohada ular uchun odatiy va oson bo’lib qolgan. Har bir shaxsning o’zi faol harakat qilgandagina ijtimoiy muxit, ta’lim va tarbiya uning layoqati, istedod hamda qobiliyatini o’stirmog’i mumkin. Agar shaxs o’z kasbini sevib, unga kuchli mehr qo’ysa, uning qobiliyati tez o’sadi. Kishining qobiliyati uning qiziqishlari bilan mustaxkam bog’liq bo’lib, qiziqishlar ta’sirida qobiliyat o’sadi va u boshqa individual sifatlar mazmuniga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Mavzu yuzasidan nazorat savollari: 1. Temperament so`zining lug`aviy ma`nosi? 2. Gippokrat bo`yicha temperament tiplari? 3. Xarakter deganda nimani tushunasiz? 4. Xarakter qanday shakllanadi? 5. E.Krechmer bo`yicha qanday xarakter tiplari mavjud? 6. Xarakter nimalarda namoyon bo`ladi? 7. Geniallik deganda nimani tushunasiz?