O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG`BEK NOMIDAGI O`ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI Tarix fakulteti O‘zbekiston tarixi kafedrasi Kurs ishi SHAYBONIYLAR DAVLATIDA QO‘SHIN TUZILISHI VA HARBIY ISH Bajardi: Tekshirdi: Toshkent-2023 yil 2 Mundarija: Kirish…………………………………………………………………..…………..3 I-BOB. Shayboniylar davlatida qo‘shin tuzilishi.……………………………....7 1.1. Shayboniylar davlatida qo‘shin tarkibi…..………………………….……….... 7 1.2. Shayboniylar olib borgan harbiy yurishlar…………………………............…10 II-BOB. Shayboniylar davlatida harbiy ish …………………………….…..….19 2.1. Shayboniylar davlatida jang qilish taktikasi..........………...................…...…..19 2.2.Shayboniylar davlatida harbiy unvonlar....................................………………25 Xulosa…………………………………………………………………..…..…….31 Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati……………..………………………… 32 3 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Jаmiyatimiz mа‘nаviyatini yuksаltirishgа ustuvor yo`nаlish berilayotganligining аsl boisi ham shundаki, har tomonlаmа tаrbiya ko`rgаn, mа‘rifаtli, mа‘nаviyati yuksаk milliy g`oya vа milliy istiqlol mаfkurаsi g`oyalаrini o`z ongidа qаror toptirgаn komil insonlаrni voyagа yetkаzib borish ko`p jihatdаn mа‘nаviyat sohasidagi sаy-harаkаtlаr tizimidа yoshlаrgа, tаlаbаlаrgа tаriх tа‘limini berish, O`zbekiston tаriхi fаnini o`qitish, bu fаndаn tа‘lim berish sifаtini dаvr tаlаblаri dаrаjаsigа ko`tаrish alohida o`rin tutаdi. Shu munosаbаt bilаn mustаqillik yillаridа bu borаdа qаtor muhim tаdbirlаr аmаlgа oshirildiki, ulаr o`zining ijobiy sаmаrаsini berа boshlаdi. XV asr oxirlariga keiib temuriyzodalaning o‘zaro taxt taiashishlari Xuroson va Movarounnahr ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga salbiy ta‘sir ko`rsatdi. Siyosiy tanglik avj olib, madaniy hayotizdan chiqdi. Dehqonchilik, savdo-sotiq va boshqa hududlar bilan bo‘ladigan madaniy aloqalarga putur yetdi. Movarounnahr mayda hokimliklarga bo`linib ketdi. Kurs ishi mavzusining o`rganilishi darajasi. Muhammad Shayboniyxon va uning O’zbek davlatchiligi tarixida tutgan o’rni bugungi kunga qadar alohida tadqiqot ob’yekti sifatida o’rganilamagan bo’lasada bir guruh mahalliy va xorijlik tadqiqotchilarning asarlarida mavzuga oid qimmatli ma’lumotlar uchraydi. Xususan, Ahmad Zaki Validiy To’g’on, Muhammad Fuod Ko’prulu, K.Eraslon, M. Kafali, Ya.Qoraso’y, N.N. Tumanovich, Tanju O’ral Seyhan, Charlz R’yo, amerikalik olim A.Bodrogligeti, amerikalik taniqli turkiyshunos olim E.Olvort, R.Grosset, major olimlaridan H.Vamberi, Ya.Ekmann, rus sharqshunoslaridan V.V.Bartold, A.A.Semenov, B. D.Grekov, A. Yu.Yakubovskiy va boshqalarning tarixiy asarlari kiritishimiz mumkin. Bundan tashqari shu davrgacha Shayboniyxon ijodini tadqiq qilingan Akbiyik O’zay, Temur Xo’ja o’g’li dissertatsiya ishlarini kiritishimiz mumkin. Kurs ishining davriy chegarasi sifatida. Muhammad Shayboniyxon yashagan va hukmronlik qilgan davr oralig’idagi 1451 – 1510-yillar belgilangan. Bu 4 davrda ro’y bergan voqea-hodisalar, siyosiy jarayonlar, murakkab tarixiy jarayonlar tarixi yoritib berilgan. Kurs ishining maqsad va vazifalari. Muhammad Shayboniyxon shaxsi, uning hukmronlik davri tarixi, davlat boshqaruvi va siyosiy jarayonlar, bu masalaning davlatchilik, madaniy hayot rivojida tutgan o’rnini ilmiy tadqiq etish va umumlashtirish bitiruv malakaviy ishning asosiy maqsadi hisoblanadi. Kurs ish doirasida quyidagi ilmiy vazifalarni hal etish rejalashtirilgan: – Muhammad Shayboniyxonning hayot yo’li yoritilgan manbalarni tahlil qilish; – XV asr oxiri – XVI asr boshlarida Dashti Qipchoq va Movarounnahrdagi siyosiy ahvolni o’ranish; – Muhammad Shayboniyxonning markazlashgan davlatga asos solishi va uning ahamiyatini ko’rsatib berish; – Muhammad Shayboniyxonning harbiy yurishlari va sarkardalik faoliyatini yoritish; – Muhammad Shayboniyxon hukmronligi davrida davlat boshqaruvi soxasidagi o’zgarishlarni tahlil qilish; – Muhammad Shayboniyxon hukmronligi davrida Movarounnahr va Xurosondagi ijtimoiy-iqtisodiy hayotni ko’rsatib bersih; – Muhammad Shayboniyxon hukmronligi davrida madaniy hayot va me’morchilikka berilgan etiborni aniqlash; – Muhammad Shayboniyxonning ilm-fan sohasiga qo’shgan hissasini ko’rsatib berish; – Muhammad Shayboniyxonning hayot yo’lini ilmiy adabiyotlar va manbalar orqali yoritish. 5 Kurs ishining ob’yekti va predmeti. Muhammad Shayboniyxon faoliyati tadqiqotning ob’yekti sifatida belgilandi. Muhammad Shayboniyxon davrida yuz bergan siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jarayonlardagi o’zgarishlarni ko’rsatib berish ilmiy tadqiqot ishining predmeti qilib tanlab olindi. Kurs ishining manbaviy asoslari. Kurs ishinig manbaviy asoslarini XV – XVI asrlarda mahalliy mualliflar tomonidan yozilgan asarlar tashkil qildi. Xususan, turkiy tilida yozilgan Muhammad Solihning “Shayboniynoma Zaxiriddin Muhammad Boburning “Boburnom” , Xondamirning “Habib us-siyar fi axbori afrodi bashar, Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” asarlari bitiruv malakaviy ishining asosiy manbasi bo’lib xizmat qildi. Kurs ishining nazariy va uslubiy asoslari. Kurs ishini o'rganish va tahlil qilishda dialektikaning umumfan – mantiqiy, tizimli yondashuv va analiz-sintez uslublari hamda maxsus tarixiy – tarixiy-genetik, xronologik va tarixiy qiyoslash uslublaridan foydalanildi. Shuningdek, tarixiy bilmoqning xolislik, sababiylik (determinizm), tarixiylik va tizimlilik (sistemali) tamoyillaridan ham foydalanildi. Turli manba va ma'lumotlarni tahlil qilishda ularga qiyosiy va tanqidiy nuqtayi nazardan yondashildi. Davr xususiyatlarini nazarda tutgan holda voqealar tarixiylik, tadrijiylik, sivilizatsion yondashuv usullari asosida umumlashtirildi va tahlil etildi. O`zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A. Karimov va O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev tomonidan ilgari surilgan ilmiy-nazariy ko'rsatmalar, turli tadbir, marosim va tantanalarida so'zlagan nutqlari, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarorlarida belgilangan muhim vazifalar haqidagi ko'rsatmalardan foydalanildi. Kurs ishining ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: – Muhammad Shayboniyxonning hayot yo’li yoritilgan manbalarni tahlil qilish; 6 – XV asr oxiri – XVI asr boshlarida Dashti Qipchoq va Movarounnahrdagi siyosiy ahvol ko’rsatib berildi; – Muhammad Shayboniyxonning markazlashgan davlatga asos solish jarayoni yoritildi; – Muhammad Shayboniyxonning harbiy yurishlari, sarkardalik mahoratlari yoritib berildi; – Muhammad Shayboniyxonning davlat boshqaruvi soxasidagi isloxotlari aniqlandi; – Muhammad Shayboniyxon hukmronligi davrida Movarounnahr va Xurosondagi ijtimoiy-iqtisodiy hayot ko’rsatib berildi; – Muhammad Shayboniyxon hukmronligi davrida madaniy hayotning ahvoli aniqlandi; – Muhammad Shayboniyxonning ilm-fan sohasiga qo’shgan hissasini ko’rsatib berildi. Kurs ishi natijalarining ilmiy-amaliy ahamiyati. Ushbu Kurs ishda turli ilmiy ma’lumotlarni hisobga olgan holda, yangi uslubiy va nazariy yondashuvlar asosida Muhammad Shayboniyxon davrining o’ziga xos xususiyatlari o’rganilib umumlashtirildi. Bu ishning ilmiy ahamiyatini belgilab beradi. Shuningdek, ushbu tadqiqot natijalaridan, oliy o’quv yurtlarida talabalarga ma’ruzalar o’qish jarayonida, O’zbekiston tarixining tegishli bo’limlari, darsliklar va o’quv qo’llanmalari yozishda, maxsus kurslarda qo’llanma, monografiya va risolalar tayyorlashda, O’zbekistonda tarixiy-madaniy merosni o’rganish va targ’ib qilishda foydalanish mumkin. Ishning hajmi: Ushbu kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan tashqari 32 betdan iborat. 7 I.BOB.Shayboniylar davlarida qo‘shin tuzilishi. 1.1 Shayboniylar davlatida qo‘shin tarkibi. Tarixdan ma'lumki, XI-XVI asrlarda g'arbda Dnepr daryosi va Qora dengiz, shimoli-sharqda Irtish daryosi va Balxash ko'ligacha, janubda esa Xorazm va Sirdaryoning quyi oqimlari oralig'idagi yerlar Dashti Qipchoq deb yuritilgan. Bu hududda dastlab Jo'ji ulusi norai bilan Oltin O'rda xonligi tashkil etilgan.1XIV asr oxirlarida Oltin O'rda xonligi Amir Temur tomonidan tor-mor etilganidan so'ng parchalanib, bir necha xonliklarga bo'linib ketdi. Volga daryosining o'rta va quyi oqimlarida Qozon va Ashtarxon (Hojitarxon) xonliklari, Qrim yarim orolida Turkiya ta'sirida bo'lgan Qrim xonligi vujudga keldi. Dashti Qipchoqning sharqiy qismida esa Oq O'rda tashkil topdi. Bu katta hududda qiyot, mang'it, do'rmon, qushchi, o'rtachi, nayman, tuba, toyraas, jot, xitoy, uyg'ur, qorluq, ushun (usun), karlavut, ichki, ming, tan gut, qo'ng'irot va boshqa qabilalar yashagan. Bu ulus O'zbeklar davlati, uning aholisi «o'zbeklar» deb atalgan. Dashti Qipchoqning sharqiy qismi, ya'ni Oq O'rdada2 shayboniylardan bo'lgan Abulxayrxon (1428-1468) tarqoq bo'lgan mayda xonliklarni birlashtirib, katta davlatga asos soldi. Keyinchalik mang'it urug'lari ham Abulxayrxon qo'l ostiga birlashtirildi. Qozoq urug'lari XV asrning 40-yillarida Abulxayrxonga bo'ysunishdan bosh tortib Chu va Yettisuv vohasiga ko'chib ketdilar va keyinchalik Qozoq xonligiga asos soldilar (1465).Dashti Qipchoqda siyosiy tartibsizliklar, katta yer egalari bilan dehqonlar va chorvadorlar o'rtasida ichki ziddiyatlar kuchayishi natijasida davlat zaiflashib bordi. Ana shunday sharoitda hokimiyatni qo'lga olgan Abulxayrxonning nabirasi Muhammad Shayboniyxon (1451-yilda tug'ilgan, yoshlik yillarida Samarqand va Buxoro madrasalarida o'qigan) Dashti Qipchoqdagi3 qabilalarni birlashtirib, davlat hokimiyatini yanada mustahkamlaydi. 1 Abdullanoma 2 kitob T-2000 2 Buxoro yoxud MOvarounnahr tarixi Toshkent G`.Gulom nomidagi Adabiyot va san`at nashriyoti-1990 3 Mirza Muhammad Haydar tarixiy Rashidiy 8 Amir Temur vorislari o'rtasida olib borilgan to'xtovsiz feodal urushlar temuriylar davlatining kuchsizlanishiga olib keldi va birin-ketin ular qaramidagi davlatlar va mulklar ajralib chiqib ketdi. Xorazmdan Astrobodgacha bo'lgan keng raasofada joylashgan turkmanlar bir necha qabilalardan tashkil topgan bo'lib, ko'pincha o'zaro kelisha olmas edilar. Lekin ular qulay vaziyatdan foydalanib Temuriylar davlatidan ajralib chiqdilar. Farg'ona vodiysi ham ajralib mustaqil davlat tashkil etdi. Bundan tashqari forsiy dehqon aholi joylashgan Hisor va Badaxshon ham mustaqil davlatga aylandi. Movarounnahrda temuriy hukmdorlarning o'rnini Abulxayrxonning nevarasi Shayboniy asos solgan o'zbeklar davlati egalladi.Temuriylar davlatining zaiflashganligi, tarqoqlikning kuchayishi va hokimlikka da'vogarlarning o'zaro to'xtovsiz urushlari shayboniylarning Turkistonga hujumi uchun zarur shart-sharoitlar yaratdi. Shayboniyxon XV asr oxirlarida Turkistonga bir necha bor yurishlar qilib O'tror, Sabron, Yassi (Turkiston) shaharlarini bosib oldi.U 1499-1507-yillarda Buxoro, Samarqand, Toshkent, Shohruhiya, Farg'ona, Qunduz, Xorazm, Balx va Hirotni ishg'ol qilib, Movarounnahr va Xurosonda o'z hokimiyatini o'rnatdi.Muhammad Shayboniyxon4 boshchiligidagi ko'chmanchi o'zbeklar XVI asr boshlarida Movarounnahr va Xurosonni egallab, temuriy shahzodalar hukmronligiga chek qo'ydilar va bu ulkan hududda o'zlarining markazlashgan davlatiga asos soldilar. Bu davlat poytaxti avval Samarqandda bo'lgan bo'lsa, XVI asr o'rtalaridan boshlab Buxoroga ko'chiriladi. Shundan keyin bu davlat Buxoro xonligi deb ham atala boshladi. Butun XVI asr mobaynida hokimiyatni o'z qo'llarida saqlab kelgan shayboniylar sulolasi hukmronligi o'zbek davlatchiligi tarixida katta ahamiyatga ega bo'lib, xuddi shu davrda o'zbek xalqining etnik Shakllanishidagi uchinchi davr boshlandi. Dashti qipchoqlik o'zbeklar Movarounnahr va Xurosondagi mahalliy turkiy xalq o'zining azaliy qon-qarindoshlari bilan qo'shilib ketdi va ularga ham o'zining nomini berdi.Tarixiy manbalar va tadqiqotlarda XV asrning 20-yillarida Qipchoq dashtining Sharqiy yerlarida tashkil topgan, qirq yildart ziyodroq hukm surgan Abulxayrxon 4 Shayboniylar davlati va huquqi Toshkent “Adolat” 2007 9 (1428-1468) hamda Movarounnahrda tashkil topgan Muhammad Shayboniyxon (1450-151.0) davlatlarini ko'chmanchi o'zbeklar davlati deb atashgan. Ammo bu unchalik to'g'ri emas, chunki ushbu davlatlarning asosiy aholisi mol chorvachiligi bilan shug'ullangani holda, ular tarkibiga, shuningdek, Sirdaryoning quyi qismida, qisman Xorazm vohasining chekkalarida hunarmandchilik, dehqonchilik bilan shug'ul-lanuvchi urug' va qabilalar ham kirgan. Qipchoq Dashtida o'z taʻsirini kuchaytirib Sirdaryo bo'ylaridagi shahar va qalʻalar-ni qayta qo'lga kiritib mustahkam o'rnashib olgach, qulay fursat kutib turgan Muhammad Shayboniyni 1499-1507 yillarda Buxoro, Samarqand, Toshkent, Shohruxiya, Farg'ona, Xoraemni ishg'ol qilib, Movarounnahrni to'la o'z qo'liga kiri tishga imkon berdi.1505 yilning kuzida Shayboniyxon qo'shinlari Xurosonni zabt etib qo'lga kiritish harakatlarini boshlab Maymana va Foryob gacha bordi. 1506 yil 5 mayda Sulton Husayin Boyqaro vafot etdi. Shundan keyin barcha temuriylar o'e kuchlarini birlashti rib shayboniylarga zarba berish o'rniga hokimiyatni Badiuzza mon Mirzo va Husayin Muzaffar Mirzo bo'lishib olib ikki hokimiyatchilik vujudga keldi 1506 yilda Balx shahri temuriy larning birlashgan kuchlari etib kelmasdanoq shayboniylarga taslim buldi.Shuni taʻkidlash lozimki, M.Shayboniyxon Xurosonga5 qarshi keskin harbiy harakatlarni boshlashdan oldin dastlab o'zining piri Mavlono Muhammad Xitoyini elchi qilib yuborib, temu riy mirzolarning jang qilmasdan bo'ysunishlarini taklif qiladi Elchi har ikkala Mirzolartomonidan Bog'i Jahonro ulangi da qabul qilinadi. «Shayboniyxon aytadiki, — deydi elchi, — sizning ota-bobolaringiz boshiga og'ir kunlar tushganda, qiyin voqealar yuz berganda (Sulton Abusaid Mirzo, Sulton Husayin Boyqaro nazarda tugilmoqda — Z.M.) bizning ulug' darajali xo nadonimiz hoqonlari (Ulug'xon Abulxayrxon)ga borib, itoat shartlarini bajardilar. 5 Muhammad SHayboniyxon va uning o`zbek davlatchiligi tarixida tutgan o`rni-2018 10 1.2Shayboniylar olib borgan harbiy yurishlar Ma’lumki, XIV asr boshlariga kelib, 1236 yilda Botuxon tomonidan asos solingan Oltin O‘rda davlati ikki qismga bo‘linib ketadi va uning sharqiy qimida Oq O‘rda davlati tashkil topadi. Ayrim tarixiy manbalarda bu hududlar “O‘zbeklar mamlakati” deb ham eslatiladi. XV asrning o‘rtalariga kelib Sharqiy Dashti Qipchoq hududlarida Jo‘jixonning beshinchi o‘g‘li Shaybon urug‘idan bo‘lgan Abulxayrxon ko‘chmanchi o‘zbeklar davlatiga asos soldi. Movarounnahrdagi o‘zaro kurashlardan foydalangan Abulxayrxon Sirdaryoning o‘rta oqimidagi bir qancha shaharlarni, Xorazmning bir qismini bosib olishga erishdi.Manbalarning (Mulla Shodi, “Fathnoma”)6 ma’lumot berishicha 864 hijriy (1459-1460 yy.) yilda Abulxayrxonning katta o‘g‘li Shohbudog‘ vafot etadi. Undan qolgan sakkiz yoshli Muhammad va besh yoshli Mahmud uyg‘ur Boyshayx ko‘kaldosh tarbiyasiga beriladi. Shohbudog‘ning katta o‘g‘li Muhammad Shohbaxt keyinchalik Shayboniylar davltiga asos soladi. Manbalarning ma’lumot berishicha, Muhammad Shohbaxt Shayboniyxon iste’dodli shoir va sarkarda, zamonasining o‘qimishli va bilimdon kishilaridan bo‘lgan. XV asrning so‘nggi choragiga kelib temuriy shahzodalar o‘rtasidagi toj-taxt uchun o‘zaro kurashlar avj olgan edi. Ko‘pgina mulklar va viloyatlar, xususan, Farg‘ona, Hisor, Samarqand bilan Buxoro, Toshkent, Xorazm o‘zlarini mustaqil hisoblab,ko‘p hollarda bir-birlari bilan kurash olib borar edilar. Shuning uchun ham Movarounnahrdagi temuriylar saltanati amalda mustaqil boshqariladigan kichik-kichik viloyatlarga bo‘linib ketgan edi. Shayboniyxon esa temuriylar hukmronligiga barham berish uchun bunday vaziyatdan ustalik bilan foydalanishga harakat qildi. Temuriylar o‘rtasidagi sulolaviy urishlar, keyinroq esa Shayboniyxon qo‘shinlarini qo‘llab-quvvatlashda Toshkent mulki zodagonlari katta rol o‘ynadilar. 1485 yilda Toshkent hokimiyatini mashhur diniy arbob Xo‘ja Ahror yordamida Yunusxon egallagan bo‘lsa, uning vafotidan so‘ng o‘g‘li Mahmudxon(1487-1503yy) Toshkent taxtini egallaydi. Mahmudxon temuriylarga qarshi kurashda Shayboniyxon ittifoqini 6 Ahmedov.B. O‟zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 yil 11 umid qilgan bo‘lsa-da, niyatiga yeta olmadi. 1494 yilda Samarqand hukmdori Sulton Ali Mirzo vafot etgach, temuriylar o‘rtasidagi nizolar yanada kuchayib ketdi. Bundan foydalangan Shayboniyxon 1497 va 1499 yillarda Samarqandga hujum uyushtirib, uni ikki marta qamal qildi.1500 yilda Andijon hokimi Bobur Mirzo7 Samarqandga yurish qildi. Ammo, Shayboniyxon undan oldinroq harakat qilib Samarqandni qamal qildi hamda shahar hokimi Sulton Ali bilan kelishib, Samarqandni egalladi. Boburning Samarqandni egallash borasidagi harakatlari zoye ketdi. Bunga qadar Shayboniyxon Buxoroni ham qo‘lga kiritgan edi. Shundan so‘ng Shayboniyxon 1503 yil bahorida asosiy qo‘shinlari bilan Toshkent hokimi Mahmudxon va Farg‘ona hokimi Ahmadxonlarga qarshi yurish qilib Toshkent viloyatidagi Shohruhiya va boshqa ko‘pgina qal’alarni bosib olishga erishadi. Farg‘onadagi Arxian qal’asi yonida bo‘lgan shafqatsiz jangda Maxmudxon halok bo‘ladi va Toshkentda qoldirilgan uning o‘g‘li Muhammad Sulton Shayboniyxon qo‘shinlari yaqinlashishi bilan Toshkentdan qochib ketadi.Toshkentga mustahkam o‘rnashib olgan Shayboniyxon qo‘shinlarining katta qismi uning ukasi Mahmud Sulton boshchiligida Xorazmga yurish boshladilar. Kat va Buldumsoz qal’alarini egallagan Mahmud Sulton bu hududlardagi bir qism aholini majburan Buxoroga ko‘chirishga buyruq beradi. 1505 yilda o‘n oylik qamaldan so‘ng ko‘chmanchi o‘zbeklar Urganch shahrini egallaydilar.Shayboniyxonning o‘zi katta qo‘shni bilan 1504 yilda Hisor viloyatiga yurish qildi. Bu paytdagi Hisor viloyatining hokimi Xusravshoh ancha katta harbiy kuchga ega bo‘lsa-da, Shayboniyxonga jiddiy qarshilik ko‘rsata olmadi. Buning natijasida Hisor viloyati barcha tog‘li tumanlari bilan birga Shayboniyxon ixtiyoriga o‘tdi va Qunduz, Tolqon, Badahshon hamda Balx ishg‘ol etildi.Shaybonixonning markazlashgan davlat tuzish yo‘lidagi raqiblaridan biri Dashti Qipchoqdagi qozoq sultonlari edi. XVI asrning boshlarida qozoq sultonlari Shayboniyxonning janubga qilgan harbiy yurishlaridan foydalanib Movarounnahrga bir necha marta bosqinchilik urushlari uyushtiradilar, Buxoro va Samarqandni talon-taroj qilib, aholini asir qilib olib ketadilar. 1509 yilda 7 Z.M.Bobur Boburnoma “Yulduzcha” nashriyoti, 1989 12 Shayboniyxon qozoq sultonlari Jonish Sulton, Burunduqxon va Qosim Sultonlarga qattiq zarbalar berib, buning natijasida Sig‘noq, Yassi, Savron shaharlarini qo‘lga kiritadi hamda Turkistondagi Xo‘ja Ahmad Yassaviy maqbarasini ta’mirlashga buyruq beradi. Shayboniyxon 1509 yilning yozida Marvni egallashga muvaffaq bo‘ldi. Uning bu davrga qadar bo‘lgan yurishlari natijasida Dashti Qipchoq, Xorazm, Movarounnahr va Xurosonning katta qismi Shayboniylar qo‘l ostida birlashtirildi. Marv shahrini egallagan Shayboniyxon Eronning kichik viloyatlariga yurish qiladi hamda Mashhad va Tus shaharlarini egallab, ulardagi muqaddas joylarni ziyorat qilib, ba’zi me’moriy inshootlarni ta’mirlashga buyruq beradi. Mashhad va Tus shaharlarini egallagan Shayboniyxon Erondogi Shoh Ismoil asos solgan Safaviylar davlatiga xavf soladi. 1510 yilda Erondan orqaga qaygan Shayboniyxon uning izidan katta kuch bilan yetib kelgan Eron shohi Ismoil Safaviy qo‘shinlari bilan jangga kirishdi. Marv yaqinida bo‘lib o‘tgan bu jangda Shayboniyxonning kam sonli qo‘shinlarimag‘lubiyatga uchradi hamda zamondoshlari tomonidan “Xalifa ur-Rahmon va Imom az-Zamon”8 deb ulug‘langan Muhammad Shohbaxt Shayboniyxon bu jangda halok bo‘ldi.Marv yaqinidagi g‘alabadan so‘ng Shoh Ismoil Shayboniylarga qarshi kurashda temuriy shahzoda Zahiriddin Bobur bilan ittifoqchilikni taklif etdi. Undan tashqari, Shayboniyxon o‘limidan keyinoq o‘zbek sultonlari orasida boshlangan kelishmovchiliklar davlatni zaiflashuviga olib keldi hamda shayboniylar keyingi janglarda mag‘lubiyatga uchray boshladilar. Natijada Huroson va Xorazm qo‘ldan boy berildi. Bobur 1511 yilda Shoh Ismoil qo‘shinlari yordamida shayboniylar qo‘l ostidagi Hisor, Ko‘lob, Qunduz, Badaxshon va Qarshi yerlarini egallab, Samarqandni ham uchinchi marta qo‘lga kiritdi. Movarounnahrni butunlay qo‘lga kiritish niyatida bo‘lgan Boburga Safaviylarning tajribali sarkardasi Najmiddan Soniy boshchiligidagi 12 ming qo‘shini kelib qo‘shildi.Boburning ittifoqchilari, shia mazhabidagi eroniy qizilboshlilarning9 talon-tarojlari (ayniqsa, Samarqand va Qarshi shaharlarida) tufayli mahalliy aholi Boburni qo‘llab-quvvatlamadi. Bobur va 8 Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi Toshkent G`.Gulom nomidagi Adabiyot va san`at nashriyoti-1990 13 eroniylarning birlashgan qo‘shinlari bilan Shayboniylar o‘rtasidagi hal qiluvchi jang 1512 yilning noyabrida G‘ijduvon yaqinida bo‘lib o‘tadi. Mazkur jangda Shayboniyxonning jiyani, Sulton Mahmudning o‘g‘li Ubaydulla Sulton tomonidan ittifoqchilar qo‘shnini tor-mor etildi. Bu mag‘lubiyatdan so‘ng Bobur Movarounnahrdan butunlay chiqib ketdi va Qobul hamda uning atroflarida o‘z hukmronligini to‘la mustahkamladi. 1526 yilning boshida Bobur Hindistonga yurish boshladi va u yerdagi Ibrohim Lo‘diyning qo‘shinlarini to‘la tor-mor keltirib, yangi saltanat-Boburiylar saltanatiga asos soldi. Bu saltanat Hindistonda 332 yil (1526- 1858 yy) hukmronlik qildi.Muhammad Shayboniyxonning vafotidan so‘ng davlatdagi markaziy hokimiyat anchagina zaiflashdi. Beklar (amirlar) va sultonlarning ko‘pchiligi Shayboniyxondan keyingi bir nechta xonlarga nomigagina bo‘ysundilar. Shayboniyxon vafotidan so‘ng uning jiyani Sulton Mahmudning o‘g‘li Kuchkunchixon (1510-1530 yy.) taxtga o‘tirdi. Aynan Kuchkunchixon davrida sultonlarning mustaqilligi kuchaya borib, ular orasida Buxoro mulki hukmdori Ubaydulla Sultonning obruyi ancha baland edi. Kuchkunchixondan keyingi hukmdor Abu Sa’id (1530-1533 yy.) ning qiska hukmronligi davrida Movarounnahr va Xurosonda markaziy hokimiyat zaiflashib, amirlar va sultonlar o‘rtasidagi nizolar yanada kuchaydi. Bu paytda Xorazm mustaqil davlat bo‘lib ajralib chiqdi va Turkiston yerlari parchalana boshladi.O‘zaro urushlarga birmuncha barham berishga erishgan Ubaydulla Sulton 1512 yilda Buxoro hukmdori bo‘lgan bo‘lsa, 1533 yildan butun markazlashgan o‘zbek davlatining oliy hukmdori etib saylanadi. Ubaydullaxon paytaxtni Samarqanddan Buxoroga ko‘chiradi. O‘sha paytda Samarqand hukmdori bo‘lgan Kuchkunchixonning o‘g‘li Abdulla Sulton ham Ubaydullaxon hokimiyatini tan olishga majbur bo‘ldi.XVI asrning 40-yilariga kelib yirik zadagonlar va sulolalar o‘rtasida Movarounnahrning poytaxt shaharlari va mulklari uchun o‘zaro kurashlar yana avj oldi. Hukmdor xonadoni vakillari o‘rtasida ayniqsa Buxoro va Samarqand uchun kurash kuchaydi. Bu davrda Samarqandda Kuchkunchixonning uchinchi o‘g‘li Abdullatifxon (1541-1552 yy.) Buxoroda esa Ubaydullaxonning o‘g‘li Abdulazizxon (1540-1550 yy.) hukmronlik qilib har ikkalasi ham o‘zini rasmiy xon deb hisoblar edi. O‘zaro hamda sulolaviy 14 kurashlar davom etayotgan bir sharoitda Shayboniyxonning nabirasi Muhammad Yorsulton bir necha oy taxtni boshqarganidan so‘ng amaldagi hokimiyat Baroqxon (Navro‘z Ahmadxon, 1551-1556 yy.) qo‘liga o‘tdi. Toshkent va Sirdaryo bo‘yidagi shaharlar hukmdori bo‘lgan Navro‘z Ahmadxon Buxoroda o‘z hokimiyatini tan oldirish uchun Samarqand va Movarounnahrning boshqa shaharlariga bir necha marta yurishlar qilib turdi.1556 yilda Navro‘z Ahmadxon vafot etgach Balx hukmdori Pirmuhammadxon (1556-1561 yy.) Buxoro taxtiga o‘tiradi. Shunga qaramasdan 1556 yilda Axsi va Andijon mulki hukmdorlari Buxoroni egallashga harakat qilib ko‘rdilar. Ammo, o‘sha paytda juda katta nufuzga ega bo‘lgan jo‘ybor shayxi Xo‘ja Islom tomonidan qo‘llab quvvatlangan shayboniy Iskandar Sultonning o‘g‘li Abdulla Sulton bunga yo‘l qo‘ymadi. Pirmuxammadxon Balxda qolib taxtni boshqarayotgan, uning nomiga xutba o‘qitilib, tangalar zarb etilayotgan bo‘lsada, 1557 yildan Buxoroda Abdulla Sulton hukmronlik qila boshlaydi.Mustaqil mulklar va yirik zadagonlarning o‘zaro urushlaridan ularning o‘zlariga qarshi foydalangan Abdullaxon II10 asta-sekinlik balan Movarounnahr va Xuroson yerlarini o‘z hokimiyati ostiga birlashtira boshladi. Uning bu harakatlarini jo‘ybor shayxlari Xo‘ja Islom hamda uning o‘g‘li Xo‘ja Sa’dlar faol qo‘llab-quvvatlab turdilar. 1561 yilda Abdullaxon II Pirmuxammad bilan aloqalarni uzdi va otasi Iskandar Sultonni (1561-1583 yy.) xon deb e’lon qildi. Iskandar Sulton nomigagina xon bo‘lib, mamlakatni boshqaruv ishlariga deyarli aralashmas, hokimiyat amalda Abdullaxon II qo‘lida edi. 1583 yilda Iskandar Sulton vafot etgach Abdullaxon II rasmiy xon deb e’lon etildi.Shayboniy hukimdorlari orasida Abdullaxon II o‘zining qat’iyatliligi, yaxshi siyosatchi va sarkardalik qobiliyati bilan ajralib turadi. U markazlashgan shayboniylar davlatini tiklash maqsadida bebosh va o‘zlarini mustaqil hisoblaydigan amirlar, sultonlar, mulklar hukmdorlari bilan tinimsiz kurash olib borishga majbur bo‘ldi. Tinimsiz urushlar natijasida 1573 yilda Farg‘ona, 1574 yilda Shahrisabz Qarshi, Hisor viloyatlari, 1578 yilda Samarqand, 1582 yilda Toshkent, Shohruhiya, Sayram, Ohangaron, 1583 yilda Balx, 1584 yilda 10 Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi Toshkent G`.Gulom nomidagi Adabiyot va san`at nashriyoti-1990 15 Badaxshon, 1588 yilda Hirot va uning atroflari,1595 yilda Xorazm Abdullaxon II hokimiyati ostiga birlashtirildi. Tinimsiz urushlardan charchagan joylardagi mahalliy aholi ko‘p hollarda Abdullaxon II ning markazlashtirish siyosatini qo‘llab- quvvatlar edi. Abdullaxon II uzoq yillik olib borilgan urushlardan so‘ng butun Movarounnahr, Hisor, Xurosonning katta qismi, Xorazm va Turkistonni qo‘lga kiritib Shayboniyxon tuzgan davlatni qayta tiklashga erishdi. Ammo, hududiy jihatdan juda katta bo‘lgan bu davlat siyosiy jihatdan o‘ta mustahkam emas edi. Bu davlatning kuch-qudrati hokimiyat tepasida turgan hukmdorning shahsiy fazilatlariga11 suyanar hamda unda mustahkam davlatchilik tizimi yaratilmagan edi. Aynan shuning uchun ham 1598 yilda Abdullaxon II vafot etgach, oradan qisqa muddat o‘tib qiyinchiliklar va jangu-jadallar natijasida tiklangan bu davlat inqirozga yuz tutda, hamda hokimiyat tepasiga boshqa sulola vakillari keldilar.Ularning ko`plari Shayboniyxon Buxoro va Samarqandda bo`lgan paytda u bilan tanishgan edilar. Ayrim Temuriylar ham bosqinchilarning qo`shinlariga qat`iy qarshilik ko`rsatdilar. Vujudga kelgan tahlikali holatlarda shu paytgacha bir biriga dushman bo`lgan feodallarni vaqtinchalik bo`lsada Temuriylar tevaragida birlashishiga olib keldi. 12XVI asr boshlarida zaiflashib borayotgan Temuriylar saltanatiga Dashti qipchoq tomondagi o`zbeklar hukmdori Muhammad Shohbaxt Shayboniy hujumi boshlandi. Shayboniyxon 1500 – 1501 yillarda Samarqand va Buxoroni, 1504-yilda Hisor viloyatini, 1504 – 1505-yillarda Urganchni, 1506 – 1507-yillarda Xuroson poytaxti Hirot hamda Balxni, shuningdek, Marv, Mashhad va Nishopur shaharlarini zabt etdi. Toshkent, Farg’ona va Sirdaryo yerlari ham Muhammad Shayboniyxonga qaram bo`lib qoldi. Shunday qilib, Movarounnahr va Xuroson birlashtirildi va Shayboniylar sulolasi hukmronligi qaror topdi. 1469-yildа Sulton Аbusаyid vafotidan so’ng temuriylаr sаltаnаti yanа ikki qismgа bo’linib ketganligi tarixdаn mа’lum. Movarounnahrdа Sulton Аbusаyid аvlodlаri nаvbаt bilаn hukm surdilаr. Dаstlаb uning o’g’li Sulton Ahmad Mirzo (1469 – 1494), so’ngrа Sulton Mаhmud Mirzo (1494 – 1498) vа nihoyat Mahmudning o’g’li Sulton 11 Mirza Muhammad Haydar tarixiy Rashidiy 12 Ahmedov.B. O‟zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 yil 16 Аli Mirzo (1498 – 1500) mustаqil hukmronlik qilаdilаr. Fаrg’onаdа Umarshayx hokimlik qilаr edi. Bu hukmdorlаr orаsidа аyniqsа Sulton Ahmad uquvsiz, sustkаsh vа buning ustigа sаvodsiz bo’lgаn. Uning dаvridа siyosiy tаrqoqlik vа toj-u taxt uchun kurash аvjigа mingаn. 1494-yildа Sulton Ahmad Mirzo Mo’g’iliston xoni Sulton Mahmud o’zаro ittifoq bo’lib, lashkarlаrini Fаrg’onаgа yuborgаn bir pаytdа Umarshayx fojiаli halok bo’lаdi. Bu haqida Bobur quyidagicha yozadi “ ... bu asnoda g’arib voqea dast berdi, ma’lum bo’ldiki Axsi qo’rg’oni baland jar ustida bino bo’libdir, imoratlar jar yoqasida erdi. Ushbu tarixda dushanba kuni ramazon oyining to’rtida Umarshayx Mirzo jardin kabutar va kabutarxona birla uchib shunqor bo’ldi. Unda o’ttiz to’qquz yashar erdi”13. Bu dаvrdа Bobur Mirzo endiginа 12 yoshgа to’lgаn edi. U ulug’ sohibqiron bobosi dаvlаtini birlashtirishni o’zining ezgu niyati deb bilаr edi. Аnа shu ezgu mаqsаd bilаn harаkаt qilgаn Bobur Mirzo boshchiligidаgi Аndijon qo’shinlаri 1495–1496-yillarda Samarqandga ikki marta muvaffaqiyatsiz yurish qiladi. 1497-yil kuzida u Sаmаrqаnd atrofidagi bir qancha joylarni va yetti oylik qamaldan so’ng Samarqandni egаllаydi, Boysung’ur Qunduzga qochadi. Zahiriddin Bobur bobosi Аmir Temurning rаsmiy poytaxti Sаmаrqаnddа bor yo’g’i yuz kunginа hukmronlik qiladi, xolos. U tez orаdа Аndijongа qаytishgа mаjbur bo’lаdi. Buni muаrrihlаr har xil sаbаblаr bilаn shаrhlаydilаr.Birinchi sаbаbi, Sаmаrqаnd uzoq vаqt qаmаl qilingаnligi oqibаtidа shаhardа oziq-ovqаt tаnqisligi kuchaygan. Ikkinchi sаbаbi esа, Bobur Mirzoning yo’qligidаn foydаlаngаn mаhalliy hukmdorlаr Аndijondа qo’zg’olon ko’tаrаdilаr vа shаharni qo’lgа olаdilаr. Bobur Mirzo Аndijondаgi o’zboshimchа beklarni tаnobini tortib qo’yish mаqsаdidа Sаmаrqаnddаn chiqib Аndijon sаri otlаnаdi. Sаmаrqаnd yosh shаhzodа xotirаsidа judа chuqur iz qoldiradi. Bu Bobur Mirzoning Movarounnahr poytaxtigа birinchi bor qаdаm qo’yishi edi. 1498-yildа Buxorodа turgаn temuriylаrdаn bo’lmish Sulton Аli Sаmаrqаndgа kirib kelаdi. Uning ixtiyorida qurolli kuch yo’q bo’lib u аmirlаr qo’lidа shunchaki bir qo’g’irchoq edi, xolos. Mаmlаkаtdаgi bundаy boshboshdoqlik, boshqaruv tizimining tez-tez bir qo’ldаn ikkinchi qo’lgа o’tib turishi, xalqning og’ir iqtisodiy ahvoli Movarounnahr 13 Fan va turmush jurnali. 2000 – 2006 yillar. 17 tuprog’idаn temuriylаrni surib chiqаrishni o’z oldigа vаzifа qilib qo’ygаn boshqa bir turkiy qabila – Dashti Qipchoqdagi chorvador o’zbek nomi bilan ataluvchi qavm va qabilalarning Muhammаd Shayboniyxon boshchiligida bu hududlаrni egаllаb olishlаrigа yordаm berdi. Muhammаd Shayboniyxon 1500-yildа jаngsiz Sаmаrqаndni egаllаdi. U shaharni tаlаydi, temuriy shahzodаlаrni qilichdаn o’tkаzadi. Аholigа kаttа vа og’ir soliqlаr solinadi. Bu hol Sаmаrqаnd shаhri аholisining norozilik qo’zg’olonigа sаbаb bo’ldi. Qo’zg’olongа Аbulmаkаrim boshchilik qiladi. Shayboniyxon bu davrda Samarqandda 600 kishini qoldirib o’zi Ko’limalikda dam olayotgan edi. Shunda Samarqand shаhri аhli 19 yoshli Bobur Mirzoni Sаmаrqаndgа chorlab, shаhar dаrvozаlаrini ungа ochib berdilаr. Shayboniyning Sаmаrqаnd shаhridа qoldirib ketgan 600 kishidan iborаt аskаrlаri qirib tаshlаndi. Bobur Mirzo shoh etib ko’tаriladi. Sаmаrqаnd tumаnlаri, Qarshi, G’uzor hududlаri ham Bobur Mirzo hukmronligini tаn oldi. Sаmаrqаnddа sodir bo’lgаn voqealаrdаn xabar topgаn Muhammаd Shayboniyxon Turkiston аtroflаridаn kаttа qo’shin to’plаb yana Sаmаrqаnd sаri yurdi. Bu dаvrdа Sаmаrqаnddа og’ir vаziyat vujudgа kelgan edi. Qurg’oqchilik tufаyli shаhar oziq-ovqаt vа yem-xаshаk tаnqisligigа uchrаdi. Nаtijаdа Bobur Mirzo lashkarlаrining bir qismini tаrqаtib yuborishga majbur bo’ladi. U oz sonli qo’shin bilаn qolgаn edi. Bundаn foydаlаngаn Shayboniyxon hujum boshlаydi. Bobur Mirzo Kesh, Toshkentdаn kelayotgan yordamchi kuchlаrni kutmаsdаn jаnggа kirаdi. Zarafshon qirg’og’idа bo’lgаn jаngdа Bobur Mirzo yengilаdi vа Sаmаrqаnddа yashirinаdi. Shayboniyxon Sаmаrqаndni uzoq vаqt qаmаl qilаdi. Shаhardа misli ko’rilmаgаn og’ir ahvol yuzаgа keldi. Bobur Mirzo och-yalаng’och qolgаn Sаmаrqаndni yarim tundа tashlab Toshkent tomon otlаndi. U tog’аsi Toshkent hokimi Sulton Mahmudxon huzurigа Sаmаrqаndni qаytаrib olishdа yordаm so’rаb borаdi. Biroq Muhammаd Shayboniyxon Bobur Mirzo, Sulton Mahmudxonning birlashgan qo’shinlаrini yengadi. Bobur Mirzo Mo’g’ilistongа qochishdаn boshqa chora topа olmаdi. Bu dаvrdа Аndijon ham Shayboniylаr tomonidаn egаllаngаn edi. Muhammаd Shayboniyxon 1505-yilgа kelib butun Movarounnahrni egаllаb bo’lib, Xurosonni qo’lgа kiritish mаqsаdidа tаyyorgаrlik ko’rаyotgаn edi. Bobur Mirzo 1504–1507- yillar oralig’ida 18 Mo’g’iliston vа Movarounnahr yerlаridа quvg’inda yuradi vа nihoyat oz sonli lashkar bilаn Hisor tog’lаridаn oshib, Qobul shаhrini egаllаydi. U boshidаn judа og’ir kunlаrni o’tkаzdi. Bobur Mirzo Аfg’onistondаgi tаrqoq qаbilаlаrni birlashtirdi. Qobuldаn so’ng G’аznа egаllаndi. Qobul Bobur Mirzo dаvlаtining poytaxti edi. U 1508-yildа rаsmiy surаtdа o’zini Аfg’oniston dаvlаtining podshosi deb e’lon qiladi. Hatto Xuroson hukmdori Husаyn Boyqаro Bobur Mirzo bilаn birgаlikdа Muhammаd Shayboniyxongа qarshi jаnggа otlаnishgа o’zаro kelishib olgаn edi. Fаqаt Husаy Boyqаro Mirzoning 1506-yildagi kutilmаgаn bevаqt o’limi bu rejаning аmаlgа oshuvigа imkon bermаdi. Muhammаd Shayboniyxon Movarounnahr so’ng Xurosonni egаllаb, bu hududlаrni temuriylаrdаn tortib oldi. Xurosonning ham bo’ysundirilishi bilan amalda Muhammad Shayboniyxon butun mintqani yagona bir markaz Samarqand qo’l ostida birlashtira oldi. Binobarin u temuriyzodalar amalga oshiraolmagan ishni bajara oldi. Bu uning davlatchiligimiz oldidagi hizmatidir. Shu tariqa Movarounnahr, Xorazm va Xurosonni o’z ichiga olgan hududda Muhammad Shayboniyxon hukumronligi o’rnatildi va davlatchiligimiz tarixida Shayboniylar sulolasi hukumronligi davri boshlandi. Shayboniyxon tobora davlati sarxadlarini kengaytirishga urindi.Bu orada Eronda Safaviylar sulolasiga asos solgan Eron shohi Ismoil ziyrаklik bilаn Shayboniyxon harakatlarini kuzаtib turаr vа u Shayboniyxonning bu harаkаtini to’xtatishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ygan edi. Shoh Ismoil bilаn Shayboniyxonning to’qnаshuvi аniq bo’lib qoldi. Eron hukmdori Ismoil (Xatoiy taxallusi bilan she’r yozgan) Аrdаbel shahridagi safaviylаr xonadonidаn edi. U Ozarboyjondаgi turk qаbilаlаri ko’mаgidаn foydаlаnib uncha kаttа bo’lmаgаn, biroq kuchli vа tаrtib-intizomli qo’shin tuzа oldi. 1510-yildа Sirdаryo bo’ylаridа mo’g’ullаr bilаn qozoqlаrning birlashgan kuchlаridаn tаlofаt ko’rgаn Shayboniyxonning 17 ming kishilik qo’shini Mаrvgа kirib Movarounnahrdаn keladigаn yordаmni kutаdi. Bundаn xаbаr topgаn shoh Ismoilning 70 ming kishilik qo’shini Mаrv qo’rg’onini qurshovga oldi. Biroq Shayboniyxon tomonidаn qаttiq mudofаа qilingаn shаharni qo’lgа olа olmаgаn Ismoil hiylа ishlаtdi vа qal’ada himoyalanayotgan Shayboniygа: “Аgаr mаrd bo’lsаng tashqarigа chiqib, men bilаn mаydondа olishаsаn”, deydi. 19 II-bob Shayboniylar davlatida harbiy ish. 2.1 Shayboniylar davlatida jang qilish taktikasi. Ma’muriy boshqaruv. Mansab va unvonlar. XIV asrning boshlarida Movarounnahrning Muhammad Shayboniyxon tomonidan bosib olinishi bu hududlarning xon urug‘i vakillari bo‘lgan o‘zbek sultonlari tomonidan bo‘lib olinishiga sabab bo‘ldi. Ayrim hollarda Shayboniyxon ba’zi qabila boshliqlariga ma’lum mulklarni ham bergan. XVI asrning 60-yilllaridan boshlab Buxoro shayboniylar davlatining ma’muriy-siyosiy markazi sifatida e’tirof etilgannidan so‘ng qonun kuchiga ega bo‘lgan barcha hujjatlar Buxorodan chiqarilgan. Davlatdagi murakkab boshqaruv apparatini tashkil etgan ko‘p sonli amaldorlar guruhi ham aynan Buxoroda markazlashgan.Ma’muriy jihatdan Buxoro xonligi viloyatlar va tumanlarga bo‘lingan. Mirza Devonning ma’lumot berishicha, Buxoro xonligi boshqaruvida o‘ziga xos an’ana va qonunlar o‘rnatilgan bo‘lib, joylardagi yuqori mansabga ega bo‘lgan zodagonlar davlat boshlig‘i tomonidan hokimlikka ko‘tarilgan. Yirik hududlarda tashkil topgan shayboniylar davlati xon14 tomonidan boshqarilgan. Xonlikning siyosiy tizimida o‘zbek davlatchiligining somoniylardan temuriylargacha bo‘lgan davrida qaror topgan davlat boshqaruvi qonun-qoidalari hamda xususiyatlari bilan birgalikda ko‘chmanchilarga xos an’analar ham mavjud bo‘lgan. Xon-cheklanmagan hokimiyatga ega bo‘lib, u o‘z atrofida viloyat, tuman hokikimlari hamda nufuzli qabila boshliqlarini birlashtirganidan so‘ng mustaqil siyosat olib borgan. Ammo, ayrim viloyat hokimlari mavqei kuchayib markaziy hokimiyatga bo‘ysunmay qo‘ygan holatlar ham bo‘lib turgan. Bunday holat ayniqsa Abdullaxon II davrida kuchayib bo‘lib, u buysunmas hokimlarning barchasini zo‘rlik bilan bo‘ysundirgan edi. Shayboniylar davlati boshqaruvida islomiy odat va shariat qonun-qoidalariga qattiq rioya qilingan. Davlatdagi oliy hukmdorlik otadan bolaga emas, balki suloladan eng ulug‘ yoshli shaxsga o‘tish tartibi dastlabki shayboniylar davrida 14 Ibrohimov. A. Bizkim o‟zbeklar. Toshkent, 1999 yil 20 saqlanib qolgan bo‘lsada, XVI asrning 40-yillaridan15 boshlab vorisiylikda otadan bolaga o‘tish an’anasi kuchayadi hamda Abdullaxon II davrida aniq bir shaklga tushadi. Ammo, bu holat uzoq davom etmadi.Davlat boshqaruvida xon saroyidagi oliy darajali amaldorlardan tashkil topgan markaziy boshqaruv hamda viloyatlar va tumanlar qo‘lida mahalliy boshqaruv asosiy o‘rinda turar edi. Tabiiyki, xon ular yordamida hamda bevosita ishtirokida davlatdagi ma’muriy boshqaruvni amalga oshirgan.Ilgarigi sulolalar davrida bo‘lgani kabi shayboniylar davrida ham eng oliy davlat idorasi-dargoh hisoblangan. Dargoh tepasida xon turgan bo‘lib, bu idora saroy devonida jamlangan hamda davlatning ichki va tashqi hayotiga oid barcha masalalarni hal qilgan. Chunonchi, davlatning oliy darajali amaldorlari a’zo hamda odatda bosh vazir tomonidan boshqariladigan bu mahkama davlatning siyosiy, moliyaviy, harbiy, tashkiliy va boshqa masalalarini ko‘rib chiqar edi. Bu yerda qabul qilingan qarorlar xonning tasdig‘i bilan kuchga kirib, hayotga tadbiq etilgan. Ta’kidlash joizki, ko‘plab ko‘kaldosh, otaliq, naqib, vaziri a’zam, vazir, devonbegi kabi oliy darajali saroy amaldorlari, nuyon, tug‘begi, kutvol, dorug‘a, qurchiboshi kabi harbiy amaldorlar, jo‘ybor shayxlari, sadrlar, shayxulislom kabi diniy ulomolarning fikrlari va manfaatlari ham qarorlar qabul qilinishida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan.Shayboniylar davlat boshqaruvidagi muhim vazifalardan biri naqib hisoblangan. Naqiblik mansabi xon huzurida juda katta vakolatlarga ega bo‘lib, naqib xonning eng yaqin va ishonchli kishilaridan hisoblangan. Manbalarga ko‘ra, rasmiy qabul marosimlarida naqibning oliy hukmdordan chap tomonda birinchi bo‘lib joy olishi naqibning dargohdagi yuksak martabasidan dalolat beradi. Shuningdek, xon tomonidan chiqarilgan farmon va yorliqlarda ham naqibning nomi birinchi bo‘lib zikr etilgan. Naqibga davlatning ichki va tashqi siyosati hamda harbiy masalalarda oliy hukmdorning birinchi maslahatchisi sifatida qaralgan. Ayrim hollarda harbiy muzokaralar uchun ham xon raqiblar tomonga o‘z naqibini jo‘natgan.Harbiy yurishlarni uyushtirish, urushlarni davom ettirish yoki to‘xtatish, raqib tomonning harbiy-strategik tomonlarini o‘rganish kabi vazifalar ham naqibga yuklatilgan hamda xon uning maslahatlari bilan qaror qabul qilgan. Manbalarga 15 M.Bobur Boburnoma “Yulduzcha” nashriyoti, 1989 21 ko‘ra, naqiblarga o‘ta ma’suliyatli bo‘lgan elchilik vazifalari ham yuklatilgan. Shayboniy hukmdorlari naqiblik lavozimiga asosan payg‘ambar avlodlari hisoblangan sayidlar xonadoniga mansub shaxslarni tayinlaganlar. Xon yasovuli lavozimidagi shaxslar sulola ichki munosabatlariga oid bo‘ladigan tadbirlarni boshqarib turgan. Chunonchi, oliy hukmdor bilan shahzodalar o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rnatilgan tartib asosida yo‘lga qo‘yish, xonning shahzodalarni qabul qilishi, ularning arzlari, iltimoslarini xonga yetkazish kabi tadbirlar shular jumlasidandir.Shayboniylar xonlari hayotida ovchilik muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Shuning uchun ham xon huzuridagi qushbegi yoki amiri shikor lavozimi ma’suliyatli hisoblangan. Amiri shikorning vazifasi xon va sultonlarning ovlarini uyushtirib turish bo‘lgan. Ov qilinadigan joy atrofidagi qishloqlar aholisi o‘z ot-ulovi, qurol-aslahasi bilan kelib xon va sultonlarning ov o‘tkazishlarida ularga yordam berish, ular qo‘nib qolganlarida qo‘noq hamda oziq- ovqat bilan ta’minlash ishlari ham qushbegining vazifasi hisoblangan. Manba tili bilan aytganda, “turli ovchi qushlar (lochin, burgut-E.B.), tozi itlar va boshqalar” ni tayyorlash ham amiri shikorning zimmasida bo‘lgan. Davlat dargohidagi xavfsilikni ta’minlash, ichki tartib qoidalar, keldi-ketdidan xabardorlik eshikog‘aboshi lavozimidagi shahs zimmasida bo‘lgan. Ushbu mansab chap eshikog‘aboshi, o‘ng eshikog‘aboshi, eshikog‘aboshi kabi lavozimlarga taqsilanib, bu xizmat vakillari urush paytlarida oliy hukmdorning eng muhim harbiy topshiriqlarini ham bajarib borganlar.Umuman olganda, A.Ziyo tadqiqotlariga ko‘ra, o‘sha zamonlarga xos ravishda davlatning biror-bir xizmat idorasi, xizmat turi namoyondalari urush paytlarida o‘zlarining to‘g‘ridan-to‘g‘ri vazifalariga qo‘shimcha ravishda harbiy faoliyat bilan ham shug‘ullanib kelganlar. Bu holatni miroxo‘r (oliy hukmdorga tegishli yilqi, ot-ulov, ularning ta’minoti kabilarga mas’ul), shig‘ovul ( chet el elchilarini qabul qilish bo‘yicha maxsus xizmat boshlig‘i), qushbegi, chuhraboshi (maxsus harbiy qism boshlig‘i), bakovul, dasturxonchi kabi xizmatlar faoliyati orqali ham ko‘rishimiz mumkin. YA’ni, ular o‘z idoraviy vazifalaridan tashqari harbiy yumushlarni ham bajarib 22 kelganlar. Mamlakatning siyosiy hayotida, davlat boshqaruvida harbiy ma’muriy amaldorlar, yirik sarkardalar, qo‘shin boshliqlarining (umaro) ham o‘rni katta edi. Dargohdagi harbiy ishlar bilaan bog‘liq chuhraboshi va qurchiboshi (qurol- aslaha xizmati boshlig‘i) vazifalaridan tashqari jibachi, jarchi, qorovulbegi, tug‘begi kabi xizmatlar ham bo‘lgan. Ichki va tashqi xavfni bartaraf etishda, yangi yerlarni bosib olish uchun qilinadigan istilochilik yurishlarda qo‘shinlarning soni, harbiy tayyorgarligi, qo‘shin boshliqlarining qo‘mondonlik mahorati kabilar katta ahamiyat kasb etgan.Shayboniylar davlati boshqaruvida harbiy-ma’muriy amaldorlardan tashqari, ulamolar, shayxlar va xojalarning ham mavqei katta bo‘lgan. Eng kuchli hukmdorlar ham ulamolar bilan hisoblashishga majbur bo‘lganlar. XVI asrning boshlarida Shayboniyxon yirik din peshvolarning davlat ishlariga siyosiy ta’sirini anchagina pasaytirishga muvaffaq bo‘lgan va diniy hamda dunyoviy hokimiyatni o‘z qo‘l ostida birlashtirgan edi. Oradan ko‘p o‘tmasdan Buxoro xonliligining siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotida, ayniqsa Buxoro shahrida yirik din peshvolarining ta’siri yana kuchayadi. Bu davrda ayniqsa, Buxoro yaqinidagi Jo‘ybor qishlog‘idan chiqqan xojalarning mavqei juda oshib ketadi.XVI asrning o‘rtalaridan boshlab Jo‘ybor shayxlari oliy hukmdor taqdirini hal qilish darajasidagi mavqega ko‘tariladilar. Qishloqlarda katta-katta yerlarga, shaharlarda esa yirik ko‘chmas mulklarga ega bo‘lgan shayxlar yirik zodagonlar va amaldorlarga ham o‘z ta’sirini o‘tkazganlar. Manbalarga ko‘ra, zabardast shayboniylar hukmdorlaridan biri bo‘lgan Abdullaxon II ham avval Xoja Islom, keyin esa Xoja Sa’dlarning siyosiy va xo‘jalik faoliyatini qo‘llab-quvvatlashga majbur bo‘lgan. Shayx-ul-islom16 ham jo‘ybor shayxlari xonadonidan saylangan. Din peshvolari orasida shayx ul-islom, sadr, qozi kalon, mufti kabi diniy mansablarning mavqei ancha yuqori bo‘lgan. Harbiy qurilish va boshqaruv. Shayboniylar davlatida, siyosatida, boshqaruv ishlarida yirik sarkardalar, qo‘shin boshliqlari, qo‘mondonlar va 16 Ahmedov.B. O‟zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 yil 23 amirlarning harbiy mahorati katta ahamiyatga ega edi. Barcha shayboniy hukmdorlari harbiy siyosatni Dashti Qipchoq o‘zbeklarining an’analariga asoslanib olib borganlar hamda bu jarayonda zarur hollarda zudlik bilan to‘planadigan ko‘p sonli qo‘shinlarga tayanganlar. Undan tashqari shayboniylar ichki va tashqi xavfni bartaraf etishda, davlat sarhadlarini kengaytirish uchun qilinadigan yurishlarda qo‘shinlarning soni, harbiy tayyorgarligi, jang usullari, qurol-yarog‘lar, qo‘shin boshliqlarining harbiy mahorati kabilarga ham katta e’tibor qaratganlar. Shayboniylar qo‘shini asosan qalb deb ataluvchi markaziy qism, barong‘or (o‘ng qanot) va javong‘or(so‘l qanot) qismlaridan va hirovul (qo‘shinning orqa qismi) dan tashkil topgan. Qo‘shin oldida manglay deb ataluvchi harbiy qism yarim doira shaklida saf tortib borgan. Uning olidida esa tez harakatlanuvchi kichik jangovor qism ilg‘or bo‘lgan. Shuningdek, umumiy qo‘shin oldida qorovul deb ataluvchi maxsus qism, qo‘shinning o‘ng va so‘l qanotlari oldida boruvchi kichik g‘o‘l deb nomlanuvchi bo‘linmalar hamda qo‘shin ortidan boruvchi maxsus yordamchi bo‘linma-chanox harakat qilgan.Qo‘shin tarkibida tug‘chi qism, ya’ni, bayroq ostida zahirada turuvchi (tug‘ni qo‘riqlovchi) 20-30 ming kishilik jangovar harbiy bo‘linma hamda zabongiri, ya’ni, dushman tomonidan “til” to‘tib keluvchi maxsus bo‘linma va xabargiri-dushman to‘g‘risida ma’lumot keltiruvchi (razvedka) maxsus bo‘linmalar ham bo‘lgan. Harbiy yurishlar paytida xon uchun rasmiy qabul marosimlari o‘tkaziladigan joy-bargoh deb atalgan. Qo‘shinda saralangan o‘zbek navkarlaridan tuzilgan xonning xos soqchilari ham katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Qo‘shinni yig‘ish va yurishga tayyorlash, ularning maoshini to‘lash hamda boshqa tashkiliy ishlar bilan maxsus amaldor-tavochi shug‘ullangan. Qo‘shinni qurol-yarog‘ bilan ta’minlashga ma’sul bo‘lgan amaldor jevachi bo‘lib, u xonning qurol-aslahalariga ham javobgar bo‘lgan. Xon va qo‘shin boshliqlarining alohida topshiriqlarini bajaruvchi shahslar yasovul (Abdullaxon II davrida-muboshir) deb atalgan. Xonning shahsi va saroyni qo‘riqlovchilar qurchi, xon bayrog‘ini ko‘tarib yuruvchilar yalov bardor deb nomlangan. 24 Abdullaxon II davrida qo‘shinga zambaraklar joriy etilgan bo‘lib, qo‘shinda to‘pchiboshi mansabi paydo bo‘ladi. Harbiylar ustidan qattiq nazorat o‘rnatilgan bo‘lib, ular sodir etgan jinoyat va jazo turlari maxsus harbiy sudyalar-qozi askar hamda mufti askar tomonidan ko‘rib chiqilgan. Qo‘shin tarkibiga ko’ra, asosan, otliq va piyoda askarlardan iborat edi. Katta va kichik g'ullar esa maxsus qism bo'lib, Oliy bosh qo‘mondon (xon) va sarkardalarni himoya qilgan. Chanoh esa qo‘shinning o‘ng va chap qanotlarini qo‘riqlovchi maxsus qism edi. Barcha qismlar o‘rtasida maxsus choparlik xizmati tashkil etilgan.Bu xizmat Oliy bosh qo‘mondonning buyruq va ko'rsatmalarini sarkardalarga yetkazib turardi. Qo‘shin tarkibida tug'chi qism ham bo‘lib, u davlat bayrog‘ini qo‘riqlagan. Manglay avangard ( ) QALB Markaziy qism Barong ’ or O ’ ng qanot Javong ’ or Chap qanot Hirovul Orqa qism Ch A N O H Ilg ’ or 25 Bundan tashqari, zabongiri (dushman tomonidan asir olib keluvchi) hamda xabargiri (razvedka) deb ataluvchi maxsus bo‘linmalar ham bo‘lgan. Ba’zan vaziyat taqozo etganida bu maxsus xizmatlar qo‘shinning ilg‘or yoki qorovul qismi tomonidan ham amalga oshirilgan. 26 2.2 .Shayboniylar davlatida harbiy unvonlar. Shayboniylar davlati huquqining asosiy belgilari Shayboniylar davlati islom davlati edi. Shu sababli unda islom huquqi asosiy huquq manbayi hisoblangan. Shuningdek, odat huquqi va xonlarning turli farmonlari ham huquq manbalarini tashkil qilgan. Huquq manbalari orasida odat huquqining ahamiyati ancha katta bo'lgan. Muhammad Shayboniyxon markazlashgan davlatni tuzish bilan birga unda huquq-tartibotning mustahkamlanishiga ham e'tibor beradi. Tarixchi Ro'zbexon Isfaxoniy «Mehmonnomayi Buxoro»17 asarida yozishicha, Ungacha Samarqand atrofidagi katta yo'llarda talonchilar va zo'ravonlar j^o'payib, hatto Samarqanddan Turkiston yo'li bo'ylab «xon hazratlarining a'srga tatigulik davlati paydo bo'lgunga qadar to'rt farsax uzoqlikda joylashgan Aliobodga biror kishi bora olmay qolgan.»' U davlat yo'llarini ana shu talonchi va bosqinchilardan tozalab, yo'llarning xavfsizligini ta'minlaydi. Muhammad (Shohbaxt) Shayboniyxon o'qimishli, shariat huquqi bobida o'z zamonasining bilimdon kishilaridan bo'lganligi uchun qonunchilik va yuridik masalalarni ulamolar bilan maslahatlashib hal etishga e'tiborli bo'lgan. Uning huzurida hech qachon shariat huquqi va qonunlariga zid majlis bo'lmagan.Isfaxoniy xonning topshirig'iga binoan 1513-1515-yillarda unga bag'ishlab davlatni boshqarishga oid qisqa hajmli axloqiy-yuridik «Suluk al-muluk» - «Podsholarning xulq-atvorlari» nomli qo'llanma yozadi. Unda davlat ishlari, musulmonlar bilan o'zaro munosabatlarda, dorug'alar tayinlashda, xiroj, ushr, juz'ya kabi soliqlar yig'ib olishda nimalarga asoslanish lozimligi yoritib berilgan. 15 bobdan iborat mazkur asarda mansabdorlarni tayinlash, ularning huquq va majburiyatlari, soliqlarni yig'ish tartibi, qo'zg'olonlarni bostirish haqidagi qoidalar keltirilgan. 17 Muhammad SHayboniyxon va uning o`zbek davlatchiligi tarixida tutgan o`rni-2018 27 Ashtarxoniylardan Subxonqulixon davrida (1680-1702) ham uning farmoniga ko'ra turli yuridik masalalarni hal etish uchun qabodiyonlik muftiy tomonidan musulmon huquqining asosiy qoidalaridan iborat to'plam tuzilgan.Garchi Markaziy Osiyoda huquqning asosiy manbayi shariat bo'lsa-da, u odat huquqining yashashiga chek qo'ya olmagan edi. Ilmiy adabiyotlarda huquqiy odatlar va huquqiy bo'lmagan odatlar bir-birlaridan farqlanadi. Davlat tomonidan tan olinib, mustahkamlangan va o'z sanksiyasiga18 ega bo'lgan odatlargina yuridik odatlar hisoblanadi.Akademik V.V.Bartoldning ko'rsatishicha, turkiy tilda xalq ma'nosini «budun» degan so'z anglatib, «to'ra» davlat ma'nosida ham ishlatilgan. «To'ra» - qonun bilan birlashgan xalq ommasi, qonun degan ma'nolarni anglatgan.Markaziy Osiyoda hukmron sulola bo'lgan turk-o'zbek o'troq va chorvador xalqlari orasida juda ko'p turli odatlar, ayniqsa, davlat huquqiy odatlari mavjud bo'lib kelgan.Turkiy xalqlarning davlat huquqiy odatlari xon ko'tarish, voris tanlash, vassallikni rasmiylashtirish kabilarni tashkil qilib, ularning paydo bo'lishi eng qadimgi davrlarga borib taqaladi.Turkiylar xonni taxtga o'tkazishda maxsus marosim o'tkazganlar: amaldorlar bo'lajak xonni kigizga o'tkazib, quyosh yurishi bo'ylab to'qqiz marta aylantirishgan.Temur davrida ham davlat boshlig'ini saylashda shunday odat bo'lgan.Oq kigizga o'tqazib xon ko'tarishdek turk odati o'zbeklarda XIX -XX asrlarda ham mavjud bo'lgan.Ko'rinib turibdiki, xonlik - davlat boshlig'i mutlaq vorislik bilan emas, ma'lum ma'noda nasabli va mansabli kishilar kengashida tanlanib, saylanib, keyinchalik huquqiy odat bilan rasmiylashtiriladigan lavozim bo'lgan.Turk xalqlarida taxtga vorislik masalasida uni egallash tartibi bo'yicha ham o'ziga xos odat bo'lgan.Bu odat «zinapoya usuli» deb atalib, mohiyati shundan iborat bo'lganki, ota vafot qilganidan keyin o'g'il taxtga vorislik qila olmaydi, balki vafot qilgan xonning ukasi bo'lmagan taqdirdagina o'g'li da'vogar bo'lishi mumkin. Shu odat Shayboniy o'zbeklarida ham saqlanib qolgan.Tarxonlik instituti yirik askarboshi, mansabdor shaxslar, ba'zan fuqarolarning bir guruhiga beriladigan odat huquqidan kelib chiqqan institut bo'lib, keyinchalik ulardan maxsus imtiyozli tabaqa - tarxonlar vujudga kelgan.O'tmishda jangovor, harbiy harakatlarda mohir bo'lgan turkiy xalqlarda harbiy 18 Muhammad Solih. Shayboniynoma. Toshkent, 1988 yil 28 odatlarning ustuvor mavqeyi bois harbiylar hayotiga oid ayrim masalalar odat huquqlari bilan tartibga solingan. Jumladan, dasht o'zbeklarida biron-bir xursandchilik munosabati bilan katta bayramlar uyushtirish, undan keyin janqi (yoki chang'i) qurish va unda yaqin orada bo'ladigan muhim rejalarni, masalan, biror davlatga qarshi urush harakatlarini olib borishni muhokama qilish odati bo'lgan.O'zbek qo'shinlarida garovga olib turish ham juda keng qo'llanilib, garovga olingan shaxslarni o'ldirish, qul qilish, sotib yuborish yoki boshqa shaxslar bilan kelishib, qo'yib yuborish mumkin bo'lmagan. Garovga olish ba'zi hollarda «oq uylik qilib olib ketish»19 deb atalib, uzoq muddatlarga - oylar va yillarga cho'zilgan.Markaziy Osiyo musulmon aholisi orasida islomga umuman aloqasi bo'lmagan odatlarning ham mavjudligi ko'zga tashlanadi. Masalan, dehqon don ekinlarini o'rib, yanchib bir uyum xirmon qilgach, bu uyum sarkorning kelishiga qadar daxlsiz hisoblangan. Uning vazifalaridan biri g'allaning soliq sifatida olinadigan qismini o'lchashdan iborat edi. Ammo, odatga ko'ra, sarkor o'z vazifasiga kirishmasidanoq don yetishtirgan dehqon uning bir qismini o'z qishlog'iga yoki mahalla masjidiga yoxud o'zi e'tiqod qiladigan biror mozor shayxi hissasi (haqqi- ulli)ga ajratgan. Qur'onda bu haqda hech narsa deyilmagan bo'lsa-da, yangi yetishtirilgan shu yo'l bilan poklab olinadi, deb hisoblangan. Vaqt o'tishi bilan Osiyoda Xudo yo'liga olinadigan bu ushr solig'i xiroj va tanob kabi oddiy davlat soliqlariga aylandi, birinchisi ekin maydonlaridan, ikkinchisi bog'lardan, uzumzorlardan, poliz va bedazorlardan olingan hosilning beshdan bir, hatto uchdan bir qismigacha to'g'ri kelgan.Har bir madrasa (oliy diniy o'quv yurti) unga asos solgan kishi tomonidan berilgan yoki aholi o'z xohishi bilan in'om etgan va ko'p hollarda qo'zg'almas mulk tarzida bo'lgan vaqfga ega bo'lgan. Vaqfni boshqarish mutavallilarga topshirilgan bo'lib, ular mulkning foydalanilishi, qo'riqlanishi, ijaraga berilishi, vaqf daromadlarining bo'linishi ustidan nazoratni amalga oshirganlar. Ko'pincha, daromadning taqsimlanishi vaqfni vasiyat qilgan shaxs tomonidan tuzilgan vaqfnomada ko'rsatilgan. Ana shu yorliqqa asosan, mutavalli vaqf mulkining bir yillik yangi daromadidan undan bir hissasini xizmat haqiga 19 Muhammad Solih. Shayboniynoma. Toshkent, 1988 yil 29 olgan. Shu bilan birga, madrasa mutavallilarining ishini asta-sekinlik bilan nazorat qilish maqsadida bosh mutavalli mansabi joriy qilindi, ammo ularning maoshi to'g'risida gapirilmaydi. Hukumat unga maosh to'lamagan, odatga ko'ra, mutavalliboshi o'ziga bo'ysungan har bir mutavalli yillik daromadining o'ndan bir qismini olgan.Turk xalqlarida oila-nikoh munosabatlari shariat huquqi bilan tartibga solingan, ammo shunga qaramasdan, bu borada ham ko'pgina odatlar mavjud edi. Jumladan, oilaga, xotinlarga til tekkizish katta gunoh hisoblangan. Hatto xotin- qizlarning ismlari talaffuz qilinmay, har birini boshqa bir ibora bilan atashgan. Masalan, xotinlarni bosh farzandining ismi bilan chaqirish odati bizgacha saqlanib qolgan. «Xotinlarga til tekkizish chig'atoylarda va turk qabilalarida eng katta gunoh bo'lib, oila haqiga qilingan xiyonatdan ham azimdir.»' Bu qadimiy odat barcha turkiy xalqlar, jumladan, o'zbeklar ongidan hozirgacha chuqur joy olib kelmoqda.Turkiy oilalarda vafot etgan akaning oilasini saqlab qolish, bolalarini boqib, katta qilish uchun uning beva qolgan xotiniga ukalaridan bin uylangan. Bu eski odat hatto turkiy xalqlarning qadimgi avlodlari -xunnlarga borib taqaladi. Qishloq xo'jaligiga oid odatlar suv, yer o'lchamlari, ularni yuritishda odat huquqiga rioya qilish, hamma joyda yagona, hatto bir odatga emas, qaysi jug'rofiy hududda qanday odat bo'lsa, o'shanga rioya qilish haqidagi ko'rsatmalarni o'z ichiga olgan.Qovun sotish. Poliz boshida qovun sotish odat bo'lmay, u yerga kelgan kishi to'ygunicha yeb ketishi rasm bo'lgan, olib ketishi mumkin emas edi. Bu haqda «Boburnoma»da ham ma'lumot bor. Jumladan, Bobur Andijon qovunlarini maqtab: «Qovun mahalida poliz boshida qovun sotmoq rasm emas», - deb yozadi.1Yurtchilik odati. Bu odat qarzini to'lay olmagan qarzdorning qarzlarini uning qarindoshlari o'zaro bo'lib olib, to'lashlari bilan belgilanadi. Bundan bosh tortgan qarindosh lozim hollarda o'zi ham ana shunday yordam olish huquqidan mahrum bo'lgan.O'zaro yordam. O'zbek- qozoqlarda amalda bo'lib, jilu odati deb yuritilgan. Bu qahatchilik yoki tabiiy ofat oqibatida o'z mol-holini yo'qotgan, qiynalib qolgan qarindoshlarga qoramollar berib yordam ko'rsatish odatini bajarishdan bosh tortgan qarindosh zarur bo'lganda o'zi ham shunday yordamdan mahrum etilgan.Hamkorlik (o'rtoqlik) odati - jamoa yoki qarindoshlar o'rtasida ko'proq qo'l mehnati talab qiladigan ishlarni bajarishda, 30 masalan, beda o'rish, quduq yoki hovuz qazish, uy-joy qurishda (hashar deyiladi) yordam ko'rsatishdan iborat. Undan bosh tortish, o'z navbatida, shunday yordam olish huquqidan mahrum qilgan.Davlat va jamiyat hayotini tartibga soluvchi muhim manbalardan bo'lib xizmat qilib kelgan o'zbek odat huquqi normalari vaqt o'tishi bilan o'z o'rnini zamonaviy huquq qoidalariga bo'shatib berdi. Ular o'rnini turli qonunlar egalladi.Turkistonning o'rta asrlardagi ijtimoiy-siyosiy va huquqiy tarixini o'rganishda XV-XVI asrlardagi Samarqand (vaqf) hujjatlari to'plami diqqatga sazovor manbalardandir.Hujjatlar to'plami mazmuniga ko'ra, o'sha davrdagi fuqarolik huquqiy munosabatlari, xususan, vaqf mulkining huquqiy holati hamda uning sud va davlat puli bilan himoya qilinishi masalalari, ish yuritish hamda hujjatlarning shakllarini o'rganishda muhim manba sifatida ishonchli ma'lumotlar beradi.O'zbekiston davlati va huquqi tarixiga oid yuridik hujjatlar orasida eng ko'p tarqalganlari vaqfnomalar bo'lib, yuzlab yillar o'tganligiga qaramay, bizgacha hatto ularning asl nusxalari yetib kelgan. Ular orasida «Vaqfnoma» yoki «Hazrat Shayboniyxon vaqfnomasi» deb ataluvchi hujjat o'zining davri, ta'sis etilishi, shartlari va tuzilishi jihatidan alohida ajralib turadi, u bizgacha yuz sahifadan ortiq kitobcha shaklida muqovalangan holda yetib kelgan murakkab tuzilishdagi hujjatdir.Vaqf mulklarini boshqarish jarayonida ularni hissador foydalanishi uchun ijaraga berish orqali daromad olish mumkin bo'lgan. Bunda vaqf mulkining ijarasi uch yildan oshmasligi, shuningdek, ijara haqi belgilanganidan oshiq yoki kam bo'lmasligi lozim edi. Mazkur hujjatning o'ziga xos shartlari ham bor. Masalan, ishlanadigan yerlar har qanday davr va vaqtda ham xonlar, sultonlar, amirlar xizmatida bo'lgan kishilar, suyurg'oldan foydalanuvchi amaldorlar tomonidan ishlanishi mumkim bo'lmagan.Vaqf mulkidan20 keladigan daromadlar shu mulkni rivojlantirish, kengaytirishga, madrasalarni ta'mirlash, ashyolar bilan ta'minlashga, mudarrislar, talabalar, hofizlarga maosh tayinlashga sarflangan. Hujjatning so'nggi, tasdiqlovchi qismida har o'n yilda xon huzurida - bosh qozi, shayxulislom hamda o'sha davrning taniqli kishilari oldida uning aslidan nusxalar ko'chirilib, yangitdan tasdiqlanishi lozimligi ko'rsatilgan. Bunda vaqf ta'sis qilish vaqtida qo'yilgan 20 Muhammad Solih. Shayboniynoma. Toshkent, 1988 yil 31 shartlar o'zgarmasligi mustahkamlangan.bois O’tror, Sovron, Sig’noq21 shaharlarini ularga berib, rozi qilish lozim ko’rildi. Keyinchalik g’oyatda kengayib ketgan Shayboniy davlati shu tarzda ta’sis etildi”; – ba’zi asarlarda Shayboniyxonga nisbatan “yarim sahroyi” iborasi ishlatildi. Muhammad Shayboniyxon yarim sahroyi emas. U Buxoroda ilm o’rgangan, ko’ngli she’riyat va ilm-fanga payvand inson edi. Muhammad Shayboniy nafaqat kuch-qudratli sarkarda, shuning barobarida sahovatkor ilm-u ma’rifat homiysi va benazir ijodkor sifatida ham kuch-qudratli shaxs edi. U shoir sifatida Shayboniyxon, Shohbaxt, Shoyboq, Shoybek, Sheboni, Shohibek, Shayboniy taxalluslari bilan she’rlar yozgan, kamdan-kam ijodkorga nasib etadigan rutba – “Devon” egasi bo’lgan. Bu devon 300 dan ortiq g’azal, ruboiy, tuyuq, chiston, ta’rix va boshqa janrdagi asarlarni o’z ichiga olgan; ma’lumotlarga ko’ra, Muhammad Shayboniyxon islom ulamolariga behad katta hurmat ko’rsatgan. U barcha harbiy safarlarida o’zi bilan kichkina go’zal kutubxonasini olib yurar va Amir Temur kabi Damashqu Halab ulamolari bilan diniy munozaralarga qatnashgan. Hirotning peshqadam tafsirchilari bo’lgan Qozi Ixtiyor va Muhammad Yusuf bilan Qur’onning ba’zi bir oyatlari borasida bahsu muloqotda bo’lgan. Shuning uchun Shayboniyni “Xalifa ur-Rahmon” va “Imom az-Zamon” ya’ni “Davr imomi”» va “Tangrining yerdagi xalifasi” deb ulug’laganlar;Mirzo Bobur bilan Shayboniyxon ziddiyatida ikki muhim omil mavjud: bu Mirzo Bobur uchun salbiy, Muhammad Shayboniy uchun ijobiy nuqta bor. Hokimiyati uchun kechgan kurash davomida Mirzo Bobur yoshligi va tajribasizligi, eng avvalo, harbiy kuch- qudratining zaifligi tufayli xatoga yo’l qo’yadi: u shia mazhabli safaviylar hukmdori Shoh Ismoil bilan ittifoq tuzib, Samarqand taxtini begona kuchlar yordamida qo’l olishga urinadi, hatto Samarqandni so’nggi marta qo’lga kiritgach, shoh Ismoil nomiga xutba o’qitib,shia imomlari nomi bitilgan tanga zarb etdiradi. 21 Ahmedov.B. O‟zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 yil 32 Xulosa Buxoro amirligining Shayboniylar davri (16-18 asrlar) qóshin tuzilishi va harbiy boshqaruvi Buxoro xonligining qanday rivojlanishi va qudratining mustahkamligi bilan bog'liq bo'lgan asosiy jarayonlardan biri edi.Shayboniylar davrida Buxoro amirligi kuchli voqeaning kelishiga qarshi o'zlarini himoya qilish uchun bir nechta qóshinlar va harbiy tuzilmalar yaratdi. Bu qóshinlar amirlar va urushchi haydovchilar tomonidan boshqarilgan. Ularga amirlik nomi bilan "ulus" deb atalgan bo'lib, ularga jizzaxir, mirlan, bendir, qoshna, bog'bon, yatagan va boshqa zamonaviy silahlarni ta'minlaydilar.Harbiy boshqaruvning asosiy qismi esa amirlarning kelishuvlari va topshirishlariga asoslangan edi. Buxoro amirligi uchun harbiy qo'shimchalarni tayyorlash, harbiy strategiyalarni rivojlantirish va muhim harbiy qarorlarni qabul qilish masalalari bo'yicha boshqaruvchi organlar tashkil etilgan.Buxoro amirligining Shayboniylar davrida qóshin tuzilishi va harbiy boshqaruvi amirlar uchun katta ahamiyatga ega edi. Bu tuzilmalar va boshqaruv usullari Buxoro amirlikning qudrat va mustahkamligini ta'minlash, urush va qo'shimchalarning jangda samaradorlikni oshirish va Buxoro hududida xalqaro xayoti saqlashga imkoniyat yaratishga xizmat qilgan.Muhammad Shayboniy o’zini Amir Temur davlatining vorisi hisoblagan. Ayni shu sababdan u mamlakat boshqarishda Sohibqirondan ibrat oladi. Shayboniyxon va sulolasi hukmronligi davrida Samarqand va Buxoroda obodonchilik ishlari, hoziri kunimizgacha yuksak milliy me’morchiligimiz namunalari hisoblangan ko’plab binolar tiklanadi. Xususan, shayboniylarning so’nggi vakili Abdullaxon II davrida Mavorannahr tarixida e’tiborga loyiq yuksalishlar yuz beradi. Ayni shu ishlari va yuqorida aytib o’tgan fazilatlari, qoldirgan boy merosi sababidan Muhammad Shayboniyni “yarim sahroyi” deb atash behad katta xato bo’ladi deyish mumkin. Muhammad Shayboniyxon 1510-yil Marv yaqinida Eron shohi Ismoil Safaviy bilan bo’lgan jangda halok bo’ldi. Jangdan so’ng uning jasadi askarlar jasadlari orasidan topilgan va dushmanlari tomonidan boshi kesib olingan. 33 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI 1. Hofiz Tanish Buxoriy.Abdullanoma 1kitob T., ―Universitet‖ 1999. 2. Hofiz Tanish Buxoriy.Abdullanoma 1I kitob T., ―Universitet‖ 1999. 3.B.Muhammadiyev. Shayboniylar davlati va huquqi T.“Adolat” 2007 4.I.Yo‘lsoshev.Buxoro yoxud Movaraunnahr tarixi Toshkent G`.Gulom nomidagi Adabiyot va san`at nashriyoti-1990. 5.M.M. Haydar” Tarixiy Rashidiy”.T., ―Universitet‖ 2007. 6.Z.M.Bobur Boburnoma “Yulduzcha” nashriyoti, 1989. 7.A.Zamonov. Muhammad SHayboniyxon va uning o`zbek davlatchiligi tarixida tutgan o`rni-T.Sharq.2018 8. Ahmedov.B. O‟zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, O‘qituvchi.2001. 9. Ahmedov.B. Tarixdan saboqlar. T, Sharq.1994. 10. Axmedov.B. O‟zbek ulusi. T, Universitet.1992. 11. Bobur.Z.M. Boburnoma. T, Sharq.1989. 12. Fan va turmush jurnali. 2000 – 2006. 13. Ibrohimov A. va boshqalar. Vatan tuyg‟usi. T, O‘zbekiston.1996. 14. Ibrohimov. A. Bizkim o‟zbeklar. T, O‘zbekiston.1999. 15. Ma‟rifat gazetasi. 2000 – 2006. 16.Muhammad Solih. Shayboniynoma. T.G‘ofur G‘ulom. 1988. 17. www.ziyonet.uz 18.www.ziyouz.com