O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI Kurs ishi SHAYBONIYLAR HUKMRONLIGI DAVRIDA XIVA XONLIGI Toshkent-2023 1 MUNDARIJA KIRISh………………………………………………………………… 3 I–BOB. XIVA XONLIGIGA ASOS SOLINIShI VA DAVLATNI MUSTAHKAMLASh UChUN KURASh (XVI–XVIII ASRLAR) 1.1. Xorazmda o‘zbek xonligining tashkil topishi vaqtidagi siyosiy ahvol. Xiva shahrining poytaxt etib tanlanishi…………………….........................12 1.2. Arab Muhammadxon va uning avlodlari davrida xonlikning mustahkamlanishi hamda siyosiy inqiroz oqibatlari.......................................25 II-BOB. XIVA XONLIGINING TASHQI SIYOSIY ALOQALARI VA MADANIY HAYOTI 2.1. Xiva xonligining tashqi siyosiy aloqalari boshlanishi……………………………………………………………..……36 2.2. Xiva xonligida ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti…………………………......................................................................48 XULOSA……………………………………………………………………57 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………..60 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Istiqlol sharofati bilan tiklanayotgan qadriyatlar va Vatanimiz tarixini xolisona o‘rganish bilan bog‘liq ijobiy jarayonlar milliy o‘zligimizni anglash va mustaqilligimizni yanada mustahkamlashga chuqur zamin yaratmoqda. O‘zbekistonning istiqboldagi taraqqiyoti haqida Prezidentimiz I.A.Karimov: “Avvalambor shu yurtda yashayotgan har qaysi inson o‘zligini anglashi, qadimiy tariximiz va boy madaniyatimiz, ulug‘ ajdodlarimizning merosini chuqurroq o‘zlashtirishi, bugungi tez o‘zgarayotgan hayot voqeligiga ongli qarab, mustaqil fikrlashi va diyorimizdagi barcha o‘zgarishlarga daxldorlik tuyg‘usi bilan yashashi zarur”1, ― deb yozadi. Mamlakatimiz tarixining tarkibiy qismi bo‘lgan Xiva xonligining 400 yildan ziyodroq vaqt mobaynida mavjud bo‘lib turgan davrda o‘zbek davlatchiligi boshqaruv tizimi va milliy–madaniy qadriyatlari, an’analari mujassamlashtirilgan, ayni paytda hududiy jihatdan o‘ziga xos jihatlari saqlab qolingan. XVI asr boshlarida vujudga kelgan Xiva xonligida siyosiy, ijtimoiy– iqtisodiy jarayonlar bilan bir qatorda, san’at, adabiyot, me’morchilik kabi sohalar izchil rivojlandi. “Xorazm va Xiva tarixi,— degandi Prezidentimiz I.A.Karimov,— xalqimizning yozuv, ilm-fan, san’at, madaniyat va ma’naviyat sohalaridagi yuksalish bosqichlarini o‘zida mujassam etadi”2. Darhaqiqat Xiva xonligida davlatchilik asoslarining mustahkamlanishi bilan bir qatorda madaniyat va ma’rifat, me’morchilik va san’at yuksalib bordi. Qo‘li gul ustalar betakror me’moriy obidalar tikladilar, mahoratli hunarmandlar sopol, yog‘och, metalldan noyob buyumlar yasadilar, adabiyot va san’at nomoyondalari yirik tarixiy va badiiy asarlar, musiqa va raqs namunalarini ijod qildilar. Natijada Shermuhammad Munis, Muhammadrizo Ogahiy, Muhammad Rahimxon Feruz, Muhammad Yusuf Bayoniy kabi Xorazmlik allomalarning hayoti va ijodiy faoliyati Xiva xonligi tarixini butun dunyoga ko‘z-ko‘z qilishga zamin yaratdi.1 1 1 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat — yengilmas kuch. — Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – B. 17. 2 Karimov I.A. Xiva shahrining 2500 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi tabrik so‘zi // Asarlar. 6–jild. — Toshkent: O‘zbekiston, 1998. — 375–bet. 3 “Ayniqsa, Xorazmning shonli tarixi bizda o‘tmish merosimiz bilan haqli ravishda faxrlanish tuyg‘usini uyg‘otadi,― degan edi Prezidentimiz I.A.Karimov. ― Chunki Xorazm tarixi o‘zbek davlatchiligi tarixining uzviy qismidir, uning qudrati va qadimiyligi timsolidir. Ana shu bebaho meros bugungi avlod zimmasiga buyuk ajdodlarimizga munosib voris bo‘lishdek ulkan mas’uliyat ham yuklaydi”1. O‘zbek davlatchiligi tarixida Xiva xonligining ham o‘rni bor. O‘z davlat hujjatlarini o‘zbek tilida olib borgan mazkur davlat tarixining siyosiy jihatlarini (aspekti) o‘rganish o‘zbek davlatchiligi tarixini yoritishdagi muhim vazifa hisoblanadi. “Madomiki, o‘z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat olgan xalqni yengib bo‘lmas ekan,— degandi Prezidentimiz I.A.Karimov,— biz tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan qurollantirish, yana bir bor qurollantirish zarur”2. Mamlakatimizning istiqboldagi taraqqiyoti asoslariga qaratilgan ushbu muhim fikrlar biz tanlagan dissertatsiya mavzusining o‘ta dolzarb ekanligini ham tasdiqlaydi. Tadqiqotning davriy chegarasi. Kurs ishining xronologik chegarasi sifatida 1511-1770 yillar voqealari tanlandi. Bu davplarda Xorazm hududidagi siyosiy birlashma goh markazlashgan kuchli qudratli davlat sifatida namoyon bo‘lgan bo‘lsa, ba’zan qo‘shni davlatlarga qaram, vassal davlat sifatida faoliyat olib bordi. XVI asr boshlariga qadar parchalangan, qaram hudud bo‘lib kelgan Xorazmda ko‘chmanchi o‘zbeklar yordamida yangi mustaqil davlat tiklanganligi ham ilmiy ishimizning xronologik chegarasini shunday belgilashimizni taqozo qildi. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Xiva xonligi tarixida bo‘lib o‘tgan siyosiy jarayonlar besh asrga yaqin davrni o‘z ichiga oladi hamda uning manbashunosligi va tarixshunosligi masalasi alohida bir tadqiqot yo‘nalishini tashkil qiladi. Xiva xonligi tarixini o‘rganishga birinchi navbatda mahalliy tarixchilar jiddiy e’tibor qaratishgan. Ular orasida Xivada yashagan va xonlikda amalga oshirilgan iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy jarayonlarning shaxsan guvohi bo‘lgan, Abulg‘ozi Bahodirxon, Munis, Ogahiy, Bayoniy, Komyobning ilmiy 4 merosi muhim o‘rin egallaydi. Xorazm tarixnavislik maktabining asoschisi haqli ravishda Abulg‘ozi Bahodirxon hisoblanadi. Uning “Shajarayi turk” va “Shajarayi tarokima” asarlari Xiva xonligining XVI-XVII asrlar tarixini o‘rganishda muhim manba hisoblanadi. Uning asarlaridagi ma’lumotlar xonlikning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va etnik jarayonlari masalalariga tegishlidir. “Firdavs ul-iqbol” nomli asar muallifi bo‘lgan Munis Xorazmiy Abulg‘ozi Bahodirxondan keyin Xorazm tarixini xronologik asosda yozgan yirik muarrix hisoblanadi8. Uning qo‘lyozmalari voqea va hodisalar bayoniga xolisona yoshdoshganligi hamda yoritilayotgan voqealarning haqqoniyligiga erishganligi bilan ajralib turadi. Munis tarixiy voqealar va Xiva xonlari shajarasini 1812 yilgacha yoritgan9. Muarrixning 1829 yilda vafot qilishi natijasida to‘xtab qolgan ishlarni jiyani Muhammadrizo Ogahiy davom ettirgan. Ogahiy “Firdavs ul-iqbol”ning 2–qismini yakunlagandan keyin «Riyoz ud- davla” (“Baxt saodat bog‘lari”)1, “Zubdat ut–tavorix” (“Tarixlar qaymog‘i”)2, “Jomi’ ul-voqeoti sultoniy” (“Sulton voqealari yig‘indisi”)3, “Gulshani davlat” (“Davlat gulshani”)4, “Shohidu–l–iqbol” (“Iqbol shohidi”)5 kabi tarixiy asarlar yozgan. Ularda 1813–1872 yillar oralig‘idagi xonlik hayoti, yirik siyosiy arboblar to‘g‘risidagi ma’lumotlar xronologik tarzda mohirona joylashtirilgan6.2 “Munis va Ogahiyning asarlari adabiy va tarixiy asar sifatida biroz nuqsonlari bo‘lsada,— deb yozgandi akademik V.V.Bartold,— bu asarlar bayonotining mukammalligi va haqiqiy materiallarning miqdori jihatidan Buxoro va Qo‘qon xonliklarining tarixiga doir bizning davrimizgacha saqlanib kelgan 2 1 Ogahiy Muhammadrizo mirob. Riyoz ud-davlat // Qo‘lyozma. O‘zR. FAShI. ― № 821/II, 5364/II, 7474. Yana qarang: Miyan Buzruk. O‘zbek tarixiga oid to‘rt muhim kitob. – B. 57-61; Izvlecheniya iz “Riyaz ad-davla” A.K.Borovkova / MITT. – T. II. ― M.,–L. 1938. – S. 427-475. 2 Ogahiy Muhammadrizo mirob. Zubdat ut-tavorix // Qo‘lyozma. O‘zR. FAShI. ― № 821/III. Yana qarang: Miyan Buzruk. O‘zbek tarixiga oid to‘rt muhim kitob. – B. 57-61; Izvlecheniya iz “Zubdat at-tavorix” Z.Aksakova / MITT. – T. II. ― S. 477-499. 3 Ogahiy Muhammadrizo mirob. Riyoz ud-davla // Qo‘lyozma. O‘zR. FAShI. ― № 9786. Yana qarang: Izvlechenie iz “Djame al-vakeat-i sultani” / Materialы po istorii turkmen i Turkmenii (MITT). — T. II. – S. 500-558; Ogahiy asarlarining tavsifi (katalog. № 28-30). 4 Ogahiy Muhammadrizo mirob. Gulshani davlat // Qo‘lyozma. O‘zR. FAShI. – № 7572; Yana qarang: Sultonova Q. “Gulshani davlat” muhim adabiy manba. Filol. fan. nom. … diss. ― Toshkent, 1993. 5 Muhammadrizo Erniyozbek o‘g‘li Ogahiy. Shohidu–l iqbol. ― Toshkent: Muharrir, 2009. – 335 b. 5 , hamma asarlardan ustun turadi”. Xiva xonligi tarixini to‘laqonli yoritishga intilgan muarrixlar orasida shubhasiz Muhammad Yusuf Abdulkarimbek o‘g‘li Bayoniy yuqori o‘rinlardan birini egallaydi. 1911 yilda Xiva xoni Asfandiyorxon amaldor Avazberdi eshon o‘g‘li Tolib xo‘ja tavsiyasi bilan Bayoniyga buyuk Munis va Ogahiydan meros qolgan ishlarni davom ettirish hamda xonlik tarixini yangi avlod tushunadigan tilda yozishni buyuradi. Natijada 1914 yilda 16 bobdan iborat katta tarixiy asar yaratiladi. Unda bashariyatning vujudga kelishidan tortib, to XX asr boshlarigacha bo‘lgan davrda Xorazm zaminida ro‘y bergan voqealar aks ettiriladi. Keyinchalik muallif o‘z izlanishlarini davom qildirgan bo‘lsa–da, 1923 yildagi vafoti oqibatida, mo‘ljallagan rejalari amalga oshmasdan qolgan. Bayoniyning 508 varaqdan iborat “Shajarayi Xorazmshohiy” asari qo‘lyozmasini o‘rgangan akademik Muhammadjon Yo‘ldoshev shunday deb yozgandi: “Bu asar bayonotining mukammalligi va haqiqiy materiallarning ko‘pligi jihatidan Munis va Ogahiyning ko‘p tomlik qo‘lyozmalaridan ko‘p marta ustun turadi”3.1. Bayoniyning zamondoshi bo‘lgan Sayyid Homid to‘ra Komyob ham o‘zining “Tavorix ul-xavonin” (“Xonlar tarixi”)2 asarida Xiva xonligi siyosiy tarixidan o‘rin olgan yirik arboblarning hayotini yoritgan. Yuqorida tilga olingan xorazmlik solnomachilar va muarrixlar asarlarida: Xiva xonligining ma’muriy boshqaruv tizimi, unvon va mansablar; yerga egalik munosabatlari; sug‘orish ishlari; soliq masalalari; jug‘rofiy ma’lumotlar; qo‘shni davlatlar bilan elchilik va savdo–sotiq aloqalari; qoraqalpoqlar bilan munosabatlarga aniqlik kirituvchi faktlar; xonlik aholisining etnik tarkibi va etnomadaniy jarayonlar, obodonchilik masalalari, madaniy hayotga doir noyob ma’lumotlar bor. Xiva xonligi tarixini o‘rganish va yoritishga rus hamda ingliz tadqiqotchilari katta hissa qo‘shganlar. Ularning ayrimlari sayyoh va diplomat sifatida xonlik 3 1 Yo‘ldoshev M. Xiva xonligida feodal yer egaligi va davlat tuzilishi. ― Toshkent: O‘zdavnashr, 1959. – B. 70. 2 Sayyid Homidjon to‘ra Komyob. Tavorix ul-xavonin. — Toshkent: Akademiya, 2002. – 116 b. 6 hududlariga kelgan vaqtda yo‘llar, quduq, manzil- makonlar, istehkomlarni sinchkovlik bilan kuzatib, barcha belgilarni eslab qolishga harakat qilganlar. Natijada Xiva xonligi haqidagi josuslik ma’lumotlari to‘plana boshlangan va ulardan kelgusida amalga oshiriladigan harbiy maqsadlarda keng foydalanilgan. Bunday manbalar qatoriga Rossiyadagi ingliz savdo agenti A.Jenkinsonning xotiralari A.Bekovich–Cherkasskiy harbiy ekspeditsiyasi haqidagi ma’lumotlar harbiy vrach Blankennagel1 va kapitan N.Muravevning sayohati tafsilotlari hamda podpolkovnik G.I.Danilevskiy va polkovnik N.P.Ignatev ekspeditsiyalarining hisobotlari kiradi. Ularning diplomatik niqoblar ostidagi barcha harakatlarida josuslik ma’lumotlari to‘plashga uringanliklari ko‘rinib turadi. Xiva xonligi tarixini o‘rganishni yangi sahifasi chor Rossiyasi bosqinidan keyin boshlandi. Ruslar bilan Xivaga kelgan sharqshunos A.L.Kun, Y e .Jelyabujskiy, general-leytenantlar V.N.Troskiy, M.A.Terentev, shuningdek polkovniklar L.F.Kostenko, F.I.Lobыsevich, K.Abaza, V.Lobachevskiy, A.Shepelev amerikalik jurnalist A.Ya.Mak- Gaxan o‘zlarining taassurotlari asosida yozgan asarlarida qiziqarli tarixiy ma’lumotlar uchraydi. Xiva xonligi tarixini haqqoniy yoritish ishiga taniqli rus olimlaridan akademik V.V.Bartold katta hissa qo‘shdi. Uning qalamiga mansub asarlarda Xorazm tarixining ko‘plab sahifalari xolisona yoritildi9. Bundan tashqari, V.V.Bartoldning shaxsiy fondidagi (68–fond) hujjatlar orasida Xiva shahri tarixi va xonlikning hayotiga oid 200 varaqdan ko‘proq noyob materiallar saqlanmoqda. Xiva xonligi tarixini yoritishda 1914 yildan Rossiya Fanlar akademiyasi muxbir a’zosi Nikolay Ivanovich Veselovskiy (1848–1918) ning xizmatlari alohida tahsinga sazovordir. 1873 yilda Peterburg universitetini tugatgan tadqiqotchi uzoq yillar olib borgan izlanishlaridan keyin, magistrlik dissertatsiyasi matni asosida “Xiva xonligi haqida qadim zamonlardan hozirgacha tarixiy-geografik ma’lumotlar4 ”11 nomli kitobini nashr qildirdi. Shu bilan bir qatorda u o‘z asarida Xorazm vohasi va Xiva xonligi tarixiga oid to‘plangan 4 11 Veselovskiy. N.I. Ocherki istoriko-geograficheskix svedeniy o Xivinskom xanstve ot drevshix vremen do nastoyaщego. — SPb., 1877. – S. 7. 7 ma’lumotlarning yetarli darajada emasligini ta’kidlagan. Keyingi yillarda Turkiston hayoti bilan bevosita tanishgan prof. N.I.Veselovskiy o‘zining bir qator tadqiqotlari natijalarini nashr qildirishga erishdi1. Xiva xonligining Rossiya bilan olib borgan 300 yillik savdo-sotiq va diplomatlik munosabatlari sahifalari prof. S.V.Jukovskiyning 1915 yilda nashr qilingan asaridan o‘rin egalladi. Mazkur rus olimining ushbu asari biroz shovinistik qarashlardan xolis bo‘lmasada Xiva xonligi tarixini yoritishda juda katta ahamiyat kasb etadi. Sho‘rolar davrida Xiva xonligi tarixini o‘rganish ishiga Ya.G‘.G‘ulomov, P.P.Ivanov, M.Yo‘ldoshev, O.Sodiqov, I.V.Pogorelskiy, G‘.Napesov, Q.Muhammadberdiev, N.Qalandarov, T.G.To‘xtametov kabi olimlar ham katta hissa qo‘shdilar. O‘z davrida arxivlarda saqlangan xujjatlarni o‘rgangan va ularni taxlil qilish asosida ilmiy asarlar yozgan mazkur olimlar ob’ektiv voqelikni yoritishga erishganlar. Manbalar va ilmiy adabiyotning bir turkumi Xivaning qo‘shni mamlakatlar bilan olib borilgan munosabatlari va aloqalariga bag‘ishlangan. Xivaning xalqaro miqyosidagi faoliyati va o‘rnini ko‘rsatish uchun ulardan keng foydalanildi. Xiva xonligini qo‘shni davlatlar, jumladan, Eron, Rossiya, Buxoro va Qo‘qon xonligi o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarning ayrim jihatlarini aks ettirgan ilmiy adabiyotlarda4 Xiva xonligi va Eronning ichki siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayoti; ikki davlatning o‘zaro siyosiy aloqalari; iqtisodiy aloqalar; ikki davlatning etnomadaniy hayotida yuz bergan jarayonlar hamda o‘zaro aloqalarga xizmat qilgan karvon yo‘llari tarixi yoritiladi. Chor Rossiyasiga qaramligi davrida Xiva xonligida yashagan turkman va qoraqalpoq xalqlari tarixini chuqur o‘rgangan taniqli tadqiqotchi Yu.E.Bregel1 keyingi yillarda, yuqorida ta’kidlanganidek, AQSh ning Blumington universiteti qoshidagi Ichki Osiyo instituti direktori lavozimida ishladi. Shu davrda uning sa’yii-harakatlari bilan Munis va Ogahiyning “Firdavs ul-iqbol” (1988) nomli asari to‘laqonli ravishda nashr etildi2 hamda “Musulmon Markaziy Osiyosi”3 nomli fundamental bibliografik ma’lumotnoma va bir qator maqolalar nashr 8 qilindi4. Xiva xonlarining qoraqalpoqlar bilan munosabatlarini yoritish masalasiga akademik S.Kamalov ulkan hissa qo‘shdi. U 1953 yilda “Xiva xonligidagi qoraqalpoqlar Rossiyaga qo‘shib olinishidan oldin (1800-1873 yy.)” mavzusida nomzodlik va 1969 yilda “Qoraqalpoqlar XVIII-XIX asrlarda (Rossiya va O‘rta Osiyo xonliklari bilan munosabatlari tarixidan)” mavzusida doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi. Keyingi yillarda olimning “Qoraqalpoqlarning XIX asrda Xiva xonlariga qarshi xalq ozodlik harakatlari”, “Xorazm vohasi xalqlarining do‘stligi haqida”, “XVIII asrdagi qoraqalpoq – rus munosabatlari” kabi nomli maqolalari nashrdan chiqdi va ulardan biz dissertatsiya ishimizda foydalanishga harakat qildik. Akademik S.Kamalovning ijodiy faoliyati ayniqsa mustaqillik yillarida sermahsul bo‘ldi. Shu davrda uning Xiva xoni va uning amaldorlari zulmiga qarshi xalq ozodlik harakatlari va qoraqalpoqlarning xalq sifatida shakllanishi bilan bog‘liq bir qator monografiya va maqolalari e’lon qilindi Bundan tashqari so‘nggi yillarda “O‘zbekistonning yangi tarixi” nashrining “Turkiston chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida” nomli birinchi kitobida, O‘zbekiston Respublikasi FA Tarix instituti tomonidan “Mustabid tuzumning O‘zbekiston milliy boyliklarini talash siyosati: tarix shohidligi va saboqlari”.51 nomli kitobning yozilishi katta ahamiyatga ega. Mavzuni yoritishda O.Qo‘shjonov va N.Polvonovning “Xorazmdagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar va harakatlar”2 nomli monografiyasi muhim rol o‘ynadi. Unda XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning birinchi choragidagi Xorazm vohasidagi ro‘y bergan ijtimoiy-siyosiy jarayonlar arxiv hujjatlari, qo‘lyozma asarlar, xotiralar va boshqa manbalar asosida yoritilgan. Asarning muhim jihati shundaki, unda tarixshunoslik va manbashunoslik masalalariga alohida e’tibor qaratilgan bo‘lib, ayrim mualliflarning asarlarida yo‘l qo‘yilgan 5 1 Mustabid tuzumning O‘zbekiston milliy boyliklarini talash siyosati: tarix shohidligi va saboqlari (1865–1990 yillar). ― Toshkent: Sharq, 2000. 2 Qo‘shjonov O., Polvonov N.. Xorazmdagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar va harakatlar. ― Toshkent: Abu matbuot- konsalt MChJ, 2007. – 387 b. 9 kamchiliklar va xatolar tanqidiy nuqtai nazardan tahlil qilingan. Xiva xonligi tarixi yoritilgan yangi nashrlar orasida professor O.Masharipovning “Xorazmnoma” rusumidagi uchinchi kitobi muhim o‘rin egallaydi. Unda Xorazmda XIV asrning ikkinchi yarmidan XX asrning boshlarigacha bo‘lgan davrdagi ijtimoiy – siyosiy, madaniy hayotga oid yangi ma’lumotlar berilgan3. Mavzuning o‘rganilish darajasi tahlili shuni ko‘rsatdiki, Xiva xonligi tarixini tashkil topgandan to tugatilgungacha bo‘lgan davri, undagi siyosiy jarayonlar alohida tadqiqot ob’ekti sifatida o‘rganilmagan. Shu sababli, o‘ta murakkab bo‘lsa–da, Xiva xonligi tarixining ayrim qirralarini oydinlashtirish mazkur tadqiqotning asosiy vazifalari va maqsadining shakllanishiga turtki bo‘ldi. Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Xiva xonligi tarixining siyosiy qirralarini yaxlitlikda manbalar asosida chuqurroq o‘rganish va xolisona yoritish asosiy maqsad qilib qo‘yildi. Tadqiqot jarayonida quyidagi muammolarni hal qilish asosiy vazifalar qilib belgilandi va ular tubandagi qismlarga bo‘lib yoritildi: — XVI asr boshlarida Xorazmdagi siyosiy vaziyatni tahlil qilish; — Xorazmda o‘zbeklar boshqaruv tizimining o‘rnatilishi va Xiva shahrining poytaxt etib tanlanishi muammosini yechishga harakat etish; — Xiva xonligi tarixida Arab Muhammadxon va uning avlodlari ma’muriy boshqaruv hamda davlatni mustahkamlash sohasidagi xizmatlarini dalillar asosida ko‘rsatish; — Xiva xonligining Rossiya, Eron va Buxoro bilan tashqi munosabatlari sahifalarini yoritish; — Qo‘ng‘irotlar sulolasining hokimiyatni egallashi sabablarini manbalar asosida yanada aniqlashtirish; — Xivaning qo‘ng‘irotlar davrida qo‘shni mamlakatlar bilan munosabatlarini tahlil etish; — Xivaning qo‘ng‘irotlar davrida qoraqalpoqlar bilan o‘zaro aloqalari tarixiga ba’zi chizgilar berish; 10 — XIX asr boshlarida Xiva xonligi siyosiy va iqtisodiy yuksalishining ob’ektiv ham sub’ektiv sabablarini aniqlash; — Xiva xonligining chor Rossiyasi tomonidan istilo qilinishi va yarim mustamlaka davlatga aylantirilishi sabablari va oqibatlarini ko‘rsatish; — XIX asrning oxirgi choragida Xiva xonligidagi ijtimoiy–iqtisodiy va madaniy ahvolni tafsiflash; — Xiva xonligida iqtisodiy-ijtimoiy islohotlar va ularning natijalarini ko‘rsatish; — Xiva xonligida siyosiy munosabatlarning keskinlashishi va xonlikning tugatilishi sabablarini yangi davr xujjatlari asosida o‘rganish va boshqalar. Kurs ishining nazariy-uslubiy asoslari: Kurs ishining materialari tarixiylik, haqqoniylik prinsiplari, tadqiqotni tarixiy solishtirish, statistik, analiz va umumlashtirish usullari tashkil etadi. Milliy istiqlol g‘oyasi bilan sug‘orilgan umuminsoniy qadriyatlar tadqiqotning asosiy yo‘nalishi bo‘lib xizmat qiladi. Shuningdek, tadqiqotlar davomida tarix fanining davriylik, uzviylik, mantiqiy qiyoslash, taqqoslash, haqchillik kabi tamoyillariga amal qilindi. Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi o‘z oldiga qo‘ygan maqsad va vazifalardan kelib chiqqan holda kirish, ikki bob, to’rt paragrif, xulosa, va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 11 I–BOB. XIVA XONLIGIGA ASOS SOLINIShI VA DAVLATNI MUSTAHKAMLASh UChUN KURASh (XVI – XVIII asrning 60–yillari) 1.1. Xorazmda o‘zbek xonligining tashkil topishi. Xiva shahrining poytaxt etib tanlanishi Mo‘g‘ullar davrida bo‘lib tashlangan, Temuriylar davrida goh Samarqand, goho Xurosonga bo‘ysungan Xorazm ahli ko‘chmanchi o‘zbeklar (1505) va Eron qizilboshlari (1510) bosqiniga duch kelib, Shaybonixon vafotidan so‘ng tez orada ozodlik uchun kurashni boshladi1. Xorazm vohasi va uning atroflaridagi hududlarda xalq ozodlik harakati 1511 yilda boshlandi. Vazir shahri ulamolari madad so‘rab Abul Mansur Elbarsxon ibn Berke sulton o‘g‘liga murojaat qildilar. O‘zbeklarning shaharga yaqinlashib kelayotganidan xabar topgan aholi kechasi qizilboshlarni o‘ldira boshladilar. G‘alaba haqida Abulg‘ozi shunday yozadi: “Ulug‘ to‘y qilib, o‘zbek va sart barchasi yig‘ilib, ittifoq bilan tarix to‘qqiz yuz o‘n birda va qo‘y yilinda Elbarsxonni xon ko‘tardilar”2. Vazirga qaram Yangi shaharga Bilbars, Tirsakka esa yana bir o‘zbek hokim etib tayinlandi. Elbars va Bilbars Jo‘jining beshinchi o‘g‘li Shaybonning vorisi Arabshoh avlodlaridan bo‘lganligi bois ularning xonlik sulolasi Arabshohlar deb ham nom oldi. O‘zbek xonligi tashkil etilib, oradan uch oy o‘tgach, Elbars Urganchni egallash maqsadida qo‘shin tortib keldi. Shahardan yarim farsax masofada6 bo‘lgan jangda Elbarsxonning qo‘li ustun kelib, hokim Subxonquli boshliq qizilboshlar va ularning ittifoqchilari yengildi. Urganchni egallagan Elbarsxon Dashtda qolgan Yodgorxon o‘g‘lonlariga chopar jo‘natdi. Oradan sal vaqt o‘tib, Abulaqxonning bir o‘g‘li va Amnakxonning olti o‘g‘li eldoshlari bilan birga Xorazmga keldilar. Ularning kuchiga tayangan Elbarsxon qisqa muddatda Xiva, Hazorasp, Katni oldi. Kelajakda inisi Bilbars lashkarlari ko‘magida Elbarsxon Xurosonning Mahnacha va Durun degan yerlari hamda turkmanlarning Abulxon 6 1 Munirov Q. Munis, Ogahiy va Bayoniyning tarixiy asarlari. — Toshkent Fan, 1960. – B. 6. 2 Abulg‘ozi Bahodirxon. Shajarayi turk. — Toshkent: Cho‘lpon, 1992. – B. 121. 12 va Mang‘ishloq hududlariga tez-tez bosqinchilik yurishlari qilib turdi. Shunday qilib, Elbarsxon davrida davlatning siyosiy geografiyasi shakllanib, janubda Xuroson, shimolda Orol, g‘arbda Kaspiy, sharqda Buxoro xonliklari bilan chegaradosh bo‘ldi1. Xorazmga kelib joylasha boshlagan o‘zbek urug‘–qabilalari vakillari turk- mo‘g‘ul an’analariga asoslangan boshqaruv tizimini joriy etib, xonlikning ijtimoiy-siyosiy holatiga katta ta’sir eta boshlashdi. Bu davrda o‘z hududlarini kengaytirish va daromadliroq mulklarni egallashga intilgan o‘zbek sultonlari o‘rtasidagi o‘zaro kurashni avj oldirishga turtki bo‘lgan udel–mulk tizimining salbiy jihatlari yaqqol qo‘zga ko‘rina boshladi. Akademik Ya.G‘ulomov to‘g‘ri ta’kidlaganidek, boshqaruvning udel tizimi birlashishga yordam berish o‘rniga Xorazmdek hosildor mamlakat xo‘jaligining tushkinlikka uchrashiga olib kelgan edi2.7 1516 yilda Elbarsxonning vafotidan keyin farzandlari o‘rtasida taxt va mansab uchun kurash boshlandi. Bu davrda Yodgorxonning nabiralari orasida Berkening o‘g‘li Sultonhojidan yoshi ulug‘i yo‘q edi. Shu bois uni Vazirga keltirib, xon qilib ko‘tardilar. Sultonhojining qo‘shini oz bo‘lib, atrofdagi dushmanlariga qaqshatqich zarba bera olmadi. Uning vafotidan keyin esa taxtga Abulakxon o‘g‘li Hasanquli ko‘tarildi. Endilikda yangi xon taxti Vazirda emas, balki Urganchda joylashgandi. Shu davrga qadar Urganchda ark bo‘lmagan. Eshsulton degan amaldor shahar arkini qurdirgan. Oradan biroz vaqt o‘tgach, barcha o‘zbek sultonlari Urganchga xujum uyushtirib, qamal qildilar. “Urganch ulug‘ shahar,— deb yozgandi Abulg‘ozi. — Tez-o‘q qahatlik bo‘la qoldi. Bir eshakning kallasi qirq-ellik tanga bo‘ldi, topilmadi”3. O‘ta og‘ir muhtojlikni boshidan kechirgan Urganch aholisi 4 oy davomidagi qamaldan so‘ng taslim bo‘ldi. Shahar olingach, Hasanquli va uning katta o‘g‘li Bilol Sulton o‘ldirildi. 7 1 Qarang: Abulgazi. Texte. Perevod Sablukova (18161 g.)..— Kazan, 1897. – P. 225-227.. 2 Gulyamov Ya. Istoriya orosheniya Xorezma … – S. 190-191. 3 Abulg‘ozi Bahodirxon. Shajarayi turk. — Toshkent: Cho‘lpon, 1992. – B.125. 13 Urganchda So‘fiyon xon deb e’lon qilindi. Vazir, Yangishahar, Tirsak, Xuroson, Durun, Mang‘ishloq turkmanlarining ko‘pgina ovullarini boshqarish Sultong‘ozi boshliq Berke sulton nabiralariga topshirildi. Amudaryoga yaqin Xiva, Hazorasp, Kat, Bo‘ldumsoz va Ingichka, Kopettog‘ yon bag‘ridagi Bog‘obod, Nisoy, Obivard, Chahordeh, Mahna, Chacha aholisi hamda daryo irmoqlari bo‘yida o‘tirgan Abulxon va Dehistondagi turkmanlar Amnakxonning to‘rt o‘g‘li tomonidan bo‘lib olindi. Xon topshirig‘i bilan barcha amaldorlar soliq yig‘ishi va poytaxtga yuborib turishi lozim edi. Xorazmda vatan tutgan o‘zbeklar hukmdorlari bilan turkmanlar orasidagi munosabatlar asta-sekin keskinlashib bordi. Ayniqsa esari, adaqli, xizir, ali eli, tevachi kabi turkman urug‘lari oqsoqollari elati gardaniga yuklangan soliqlardan norozi edilar. Sababi katta–kichik elatlarga soliq to‘plash uchun yuborilayotgan amaldorlarning soni 40 dan oshib, ularning xarxashasi haddan tashqari ko‘payib ketdi. Soliq yig‘uvchilarning o‘ldirilgani haqidagi xabar So‘fiyonning to‘rt inisi bilan turkmanlar ustiga qo‘shin tortishiga turtki bo‘ldi. Ersari elatiga yetib kelgan Sufiyon qo‘shinlari aholining katta-yu–kichigini ayamasdan qira boshladi. O‘ldirilgan 40 o‘zbeklar xuni uchun turkmanlarga 40 ming qo‘y o‘lpon to‘lash majburiyati yuklandi38 1522 yilda So‘fiyonxon vafot qilgach, Urganchdagi xon taxtiga Buchg‘axonni keltirib o‘tqazdilar. Uning davrida Buxoro xonligi lashkarlarining Eron hududlariga ko‘plab yurish qilganligi sababli Eron shohi Tahmosp Buchg‘axon bilan yaqin qarindosh tutinish uchun uning akasi So‘fiyonning Oyshabegi ismli bo‘yi yetgan qiziga uylandi. Bu Eron va Xorazm o‘rtasidagi munosabatni yaxshiladi. Buchg‘axon 1526 yilda vafot etgach, Urganch taxti Avanishxon qo‘liga o‘tdi. Urganchga kelgan Durun hokimi Muhammadg‘ozining Avanishxonning katta o‘g‘li Dinmuhammad tomonidan o‘ldirilganligi Amnakxonning o‘g‘illari hamda Elbarsxonning avlodlari o‘rtasidagi qonli to‘qnashuvga sabab bo‘ldi. 8 3 Firdavs al-Ikbal. Sochinenie Munisa i Agaxi. // MITT.― T. II. – S. 324-325. 14 Avanishxon Vazir yaqinidagi Qumkend degan joyda Sultong‘ozining tarafdorlarini yengdi va Elbarsxon avlodidan bo‘lgan 16 ta xonni o‘ldirdi. Qarindoshlari bilan Buxoroga ketgan Sultong‘ozining katta o‘g‘li Umarg‘ozi ukasi Sherg‘ozi bilan birga, Ubaydullaxon saroyida tarbiyalana boshladi, ular biroz ulg‘aygach, otalari mulkiga da’vogarlik qildilar. Vaziyatdan foydalangan Ubaydullaxon Toshkentdan Baroqxon, Samarqanddan Juvanmardxon, Hisordan Hamza Mahdiy sultonning lashkarlarini Buxoroga to‘pladi. 1538 yilda Buxoro qo‘shinlari kelayotganidan xabar topgan Xiva va Hazoraspda o‘tirgan Amnakxonning o‘g‘illari Avanishxonning oldiga qochib bordilar. O‘z navbatida, xon Urganchni tark etib, Ustyurt tomon jo‘nadi. Orqasidan yetib kelgan qo‘shin Avanishxonni Bayot qiri etagida asirga oldi. Ubaydullaxon uni Umarg‘oziga berdi va u o‘ch olish niyatida Avanishxonni o‘ldirdi. Ubaydullaxon Urganchni boshqarishni o‘g‘li Abdulazizga topshirdi. Yangi hukmdor bilan birga to‘rt qismga ajratilgan o‘zbek urug‘larini boshqarish uchun Hisor, Samarqand, Toshkent to‘ralari va Buxoro amaldorlari qoldirildi. Ubaydullaxon o‘zi bilan Aqatoyning bir gala xotin bola chaqalarini ham olib ketdi. Ammo ulardan biri — 18 yashar Hojimxon Xorazmda yashirinib qoldi. Kelgusida u Durun hokimi Dinmuhammad bilan maslahatni o‘rtaga qo‘yib, Urganchga yurish rejasini tuzdi. Lashkar Qurdush degan joyga kelganida unga xizir eli, adoqli turkmanlaridan 1000 kishi qo‘shildi. Shahar olingach, dorug‘a va uning o‘nga yaqin amaldori qatl etildi. Hazorasp dorug‘asi qochdi. Ushbu voqealardan xabar topgan Abdulaziz ham Urganchni tark etib, otasi oldiga shoshildi. Buxoro xoni Ubaydulla 40 ming lashkarlik katta qo‘shinni Xorazmga jo‘natdi. Buxoroliklar Hazoraspni egalladi degan xabarni eshitgan Dinmuhammad o‘zining 3 ming kishilik qo‘shini bilan jangga kirishni niyat qildi. “Buxoro qo‘shinlari kunduzi dam oladi va kechalari yuradi”1 degan ma’lumot asosida Shikast ko‘li yaqinidagi yo‘lning ikki yoqasida pistirma qo‘ygan Dinmuhammad va Yusuf sultonning lashkarlari buxoroliklar ustiga qo‘qqisdan xujum qilib, bosqinchilarning ustidan g‘alaba qozondi. Asir olingan Buxoro 15 amaldorlari Xorazmdan haydab ketilgan barcha o‘zbek sultonlari va oila a’zolarini qaytarishga va’da berdilar. Ularni olib kelish vazifasi Hojimxonga topshirildi2. Buxoroga borgan Hojimxonni Ubaydullaxon yaxshi qabul qildi, otasi va qarindoshlarini olib ketishga ruxsat berdi3. Undan keyin Hojimxon Samarqanddan Jumanmardxon va Hisordan Kolxon hamda uning otasi Aqatoyxonni olib, Urganchga qaytdi. 1547 yili Urganchda xon taxtiga ko‘tarilgan Kolxon zamoni tinch va obodonchilik davri bo‘ldi. “Kolxon xon bo‘ldi, bir pulga bir non bo‘ldi dedilar’9,— deb yozgan Abulg‘ozi. Kolxon otasi Aqatoyxonni Vazirga hokim qilib tayinladi. Xiva va Hazoraspni boshqarish Buchg‘axonning o‘g‘illari Esh va Do‘stga berildi. Ammo vaqt yetib ulg‘aygan Amnakxonning nabiralari orasida birlik bo‘lmadi. Ular bir–biriga xavf tug‘dirib, ayrimlari Buxoroga qochib ketdilar. Bu vaqtda Buxoroda So‘fyonxonning Yunus ismli o‘g‘li ham bor edi. “Yunusxon aqlli va juvonmard va g‘ayur, yorliqi qatti kishi erdi”1,— deb yozgandi u haqda Abulg‘ozi. Yunusxon Mang‘it hokimi Ismoilbiyga kuyov bo‘lib, 1556 yilda qaynotamni ko‘rib kelaman deb 40 yigiti bilan Xorazmga yo‘l oldi. To‘q qal’asiga yaqin kelgan Yunusxon Urganch shahri devorlarini ko‘rdi. Kun botgach, uning yigitlari shahar qal’asi devorlarini mash’ala ko‘tarib qo‘riqlayotgan soqchilardan bir nechtasini o‘ldirib, shahar ichiga kirdilar. Nochor ahvolga tushib qolgan shahar hokimi Mahmud sulton Vazirga qochib, Aqatoyxon huzuriga bordi. Aqatoyxon qo‘shini Urganchga kelgach esa, Najmiddin Kubro maqbarasi yaqinida qonli jang bo‘ldi. Unda yengilgan Aqatoyxon o‘ldirildi va jasadi Vazirga jo‘natildi. Aqatoyning katta o‘g‘li Hojimxon Xurosondagi ukalari bilan askar yig‘ib, Urganch yaqinida Amudaryodan kechib o‘tdi. Bunday xabar topgan Yunusxon shaharni tashlab Buxoroga qochdi, uning o‘g‘li Qosim sulton esa o‘ldirildi2. Vaqt o‘tib So‘fyonxon va Kolxonning barcha farzandlari o‘ldi hamda 9 1 Abulg‘ozi Bahodirxon. Shajarayi turk. – B. 137. 2 Munis va Ogahiy. Firdavs ul-iqbol // Qo‘lyozma. O‘zR. FAShI. № 5364/I. – B. 70-71. 16 ulardan nasl qolmadi. Avanishxonning o‘g‘illari Xurosonda va Aqatoyxonning o‘g‘lonlari Xorazmda hukmdorlik qilardilar. Buchg‘axonning Esh ismli o‘g‘li Xivani, Do‘st — Hazoraspni, Buram esa Katni boshqardi. 1557 yilda Do‘stni xon ko‘tardilar, ammo uni Hojimxon tan olmadi. Bundan aziyat chekkan Eshsulton qo‘shin to‘plab, Urganch ustiga yurdi. Ammo Qumqal’a yaqinidagi Churnuk degan joyda bo‘lgan 8 kunlik jangda Hojimxonni yenga olmadi4. Xivaga qaytgan Eshsulton uyg‘ur va naymanlarni yerlaridan quvdi. Ularning yerlarini do‘rmon urug‘iga berdi. Yangi qo‘shin bilan kelib Urganch va To‘q qal’asi orasidagi maydonda Hojimxon bilan yana bir hafta urishdi. Ammo hech bir taraf g‘olib kelolmadi. Shunda Eshsulton kechasi qo‘shini bilan yashirin holda Urganchga bordi. Qal’adagi uyg‘ur va naymanlardan boshqa aholiga tegmadi. Bir qism aholi Vazirga qochdi. Hojimxon Aqatoyxon o‘g‘lonlarini yordamga chorlab, Urganchni 4 oy qamal qildi va oxiri oldi. “Urganchda Eshsultonni o‘lturub va Hevaqda Do‘st sultonni o‘lturub oq kigizning bir kunjini Ali sulton va uch kunjini inisi tutib Hojimxonni o‘rtada yerda o‘lturtub, o‘ttiz to‘qqiz yoshina yetganda yilqi yilinda tarix to‘qqiz yuz oltmish to‘qquzda Urganch viloyatinda xon ko‘tardilar”10.1 Muarrix Munisning xabar berishicha, Hojimxon o‘zining 42 yillik hukmronligi davrida goh Urganch, goh Xivada yashagan. 1558 yilda Xorazmga Antoniy Jenkinson ismli elchi keldi. Rus podshosi Ivan Grozniydan ruxsat olgan va "London–Moskva" savdo kompaniyasi agenti bo‘lgan ushbu ingliz o‘z vaqtida Yevropa, Osiyo va Afrikaning ko‘pgina mamlakatlariga sayohat qilgan va 1557–1572 yillarda Rossiyaga 4 marta kelgan edi. Xorazmdan keyin Buxoroga borib qaytgan Jenkinson, qish fasli boshlanganligi sababli Urganch va Vazir shaharlarida 4 oy davomida qolib ketadi. Keyinchalik o‘z xotiralarida Xorazm vohasi haqida qiziqarli esdaliklar qoldiradi2. Jumladan, u Ko‘hna Urganch haqida shunday yozgandi: "Urganch qal’asi tekislikda joylashgan va loy devor bilan o‘ralgan. Uy-joylar ham loydan 10 Abulg‘ozi Bahodirxon. Shajarayi turk – B.150. 3 Djenkinson A. Puteshestvie v Srednyuyu Aziyu 1558-1560 gg // V kn.: Angliyskie puteshestvenniki v Moskovskom gosudarstve v XVI v. Perevod s angliyskogo L.Gote. ― L., 1932. – S. 167-215. 17 tiklangan, ammo tartibsiz qurilganday ko‘rinadi. Keyingi yetti yil ichida, o‘zaro nizolar natijasida, qal’a to‘rt marta qo‘ldan-qo‘lga o‘tgan, shu sababli bu yerda savdogarlar kam. Shaharda usti bostirilgan bitta uzun ko‘cha bor va u bozor vazifasini ham o‘taydi"4. Jenkinson Amudaryoning o‘zani o‘zgarib borayotgani sababli Vazir va Urganch shaharlarining yaqin kelajakda mushkul ahvolda qolishini to‘g‘ri bashorat qilgandi1. 1573 yilda Buxoro hukmdori Abdullaxon katta qo‘shin bilan Xorazmga yurish boshladi. Bundan xabar topgan Temur sulton Kubatog‘ (Mang‘it yaqinida) dan tortib, Toshsoqa qirlarigacha bo‘lgan o‘zbek va sartlarni Xivaga to‘pladi. Vazir halqi ham kelib Xiva qal’asiga qamaldi. Buxoro qo‘shinlarining boshi Yangiariqga yetgan vaqtda Abdullaxon Qulanchi degan joyga kelib to‘xtadi. O‘n kundan keyin “Hoji Muhammadxon Xurosondan qo‘shin bilan kelayotir” degan xabar tasdiqlandi. Ushbu vaziyatda Abdullaxon Xivaga chopar jo‘natib, Po‘lat va Temur sultonlarga sulh taklif qildi. Ikki o‘rtada bir–birovga dahl qilmaslik haqida kelishilganidan so‘ng, Buxoro qo‘shinlari orqaga qaytdi2. Keyingi yillarda ham Xiva shahri Buxoro bilan munosabatlarda muhim rol o‘ynadi. 1595 yilda Buxoro hukmdori Abdullaxon ikkinchi bor Xorazmga yurish qilgan vaqtda Hazorasp hokimi Muhammad sulton a’yonlarini olib Xivaga qochdi. Bu yerga to‘plangan o‘zbeklarning yetakchilari bir–biriga ishonmasdan Pahlavon Mahmud maqbarasiga borib, Qur’oni Karimni o‘rtaga qo‘yib, ont ichsalarda, birika olmadilar. Natijada Temur sulton va Po‘lat sultonning o‘g‘illari 2 ming uylik qavmi bilan Vazirga yo‘l oldilar. Ertasiga Buxoroning 3 ming kishilik qo‘shinlari yo‘lga tushgan xivaliklar izidan Olmaotishgan qal’asi yaqinida quvib yetdi. Xivaliklar aravalarni bir joyga to‘plab, mudofaa janglari boshladilar. Juda ko‘p moli va odamlaridan ajralgan xivaliklarning bir qismi Vazirga qochib borishga muvaffaq bo‘ldilar. Ularning izidan kelgan Abdullaxon qo‘shinlari Vazir qal’asini bir oy davomida qamal qilib turdilar. Qal’ani olishga ko‘zi yetmagan Abdullaxon sulx taklif qildi. Qaytish vaqtida Urganch o‘zbeklari davlatmand amaldorlarining mol–mulki tortib olindi va kishi boshiga 30 tangadan o‘lpon solindi. Pul topa bilmay o‘g‘il–qizini sotib 18 berganlar ko‘p bo‘ldi, deb yozgandi Abulg‘ozi1. Buxoroliklar bosqini vaqtida 3 ming kishilik askar bilan Xurosonning Durun degan joyida turgan Hojimxon o‘z o‘g‘illari va qarindoshlari bilan Qazvinga borib, shoh Abbos huzuriga qo‘ndi. Shoh Hojimxonni yaxshi qabul qildi va unga iltifot ko‘rsatdi. Buxoro hukmdori Abdullaxonning o‘g‘li Abdulmo‘min boshliq lashkarlar Xurosonning barcha hududlarini egalladi va Asfaroyin degan joyda qizilboshlar qamalda qoldi, degan xabarni olgan shoh Abbos katta qo‘shin bilan Bastomga ketdi2. Shu vaqtda Hojimxon Urganchda buxorolik sipohlardan 40 va Xivada 60 kishigina qolganligini eshitib, tezda Astrobodga yo‘l oldi. Quran tog‘iga yetganida Hojimxonga taka va yovmut turkmanlaridan 50-60 kishi qo‘shildi. O‘rta quduq degan joyda ularga yana shuncha esari turkmanlari qo‘shildi. Qo‘shini soni ortgan Hojimuhammadxon o‘g‘illari Arab Muhammadxon va Muhammadquli bilan Urganchga, Po‘lat sulton o‘g‘li Bobo sulton esa Xivaga qarab ketdilar. Urganchga kelgan Hojimxon hokim Sari sulton va uning navkarlarini o‘ldirtirdi. Xiva devorlarini buzib, qal’aga kirgan Bobo sulton lashkarlari esa Berdi Manglishbiy ismli arbob va unga qarashli 100 dan ortiq navkarlarni o‘ldirdilar. Shundan keyin yordam bergan turkmanlarga sovg‘a-salomlar berib orqasiga qaytardilar. Bobo sulton Hazoraspga va inisi Hamza sulton Xonqaga bordilar. Xorazmdagi ahvoldan xabar topgan Buxoro xoni Abdullaxon Xo‘jamquli qushbegiga Hazoraspga borishni buyurdi. Kutilmaganda yovning qal’a oldida paydo bo‘lganidan xayratga tushgan Bobo sulton 15 navkari, 3 ta esari turkmani va qal’adagi sartlar bilan mudofaaga kirishdi. Hazoraspga yetib kelgan Abdullaxon qal’ani 4 oy qamal qildi va Bobo sultonni taslim bo‘lishga majbur etdi. Bu voqea 1598 yilda ro‘y bergan edi.11.3 11 1 Abulg‘ozi Bahodirxon. Shajarayi turk. – B. 154. 2 Firdavs al-Ikbal. Sochinenie Munisa i Agaxi // MITT.― T. II. – S. 85-86. 3 O‘sha joyda. – S.88.. 19 Oradan biroz vaqt o‘tgach, Abdullaxon dunyodan o‘tdi. Bu haqda Bistomda turgan Hojimxon xabar topgach, shoh Abbosdan ruxsat olib Xorazmga qaytishga shoshildi va sakkiz kun deganda Urganchga yetib keldi. Yangi sharoitda u Urganch bilan Vazirni boshqarishni o‘ziga olib, Xiva bilan Katni Arab Muhammadxonga, Hazoraspni esa Isfandiyor sultonga berdi. Ikki yildan keyin Hojimxon Urganch va Vazir qal’alarini boshqarishni Turkiyadan kelgan o‘g‘liga topshirdi. O‘zi esa Xivada kichik o‘g‘li Arab Muhammadxon oldida turdi. Hojimxon davrida Xorazmda o‘rnatilgan osoyishtalik bois qishloq xo‘jaligi va irrigatsiya qurilishi ishlariga e’tibor kuchaydi. Urganch va Kat hokimi Ali Sulton tashabbusi bilan Yangiariq va Tosh Yormish ariqlari qazildi. Ko‘p voqealarning shaxsan guvohi bo‘lgan Hoji Muhammadxon 1601 yili 83 yoshida dunyodan o‘tdi2. Tarixiy manbalarda Hojimxon nomi bilan Xiva shahrining Xorazm xonligi poytaxti qilib belgilanganligi qayd qilinadi. Shu davrdan boshlab rus manbalarida Xorazmdagi davlatning nomi Xiva xonligi deb yozila boshlandi. Xorazm xonligiga asos solingan tarixiy sana haqida taniqli olimlar o‘z fikrlarini bildirganlar. Xususan, akademik V.V.Bartold “Xorazm xonligiga asos solinishi, aftidan 1511 yilga to‘g‘ri keladi”12,1 ― deb yozgandi. Akademik Ya.G‘ulomov esa “Elbarsxonning Xorazmshox qilib tayinlanishiga Shayboniyxonning o‘limidan keyin muvaffaq bo‘lindi va bu voqea 1511 yoki 1512 yilda sodir bo‘lgan deb qaralishi lozim”2,― deb ta’kidlagandi. Xiva shahrining xonlik markaziga aylangan sanasi haqida turlicha fikr va xulosalarni asoslashga intiladilar. Ushbu masalaga birinchilar qatorida e’tibor qaratgan olimlardan biri — akademik Ya.G‘ulomov hisoblanadi. U fan nomzodi vaqtida, ya’ni 1941 yilda nashr qildirgan maqolasida Munis Xorazmiyning Do‘stxon “Poytaxt shahar Xivada birinchi bo‘lib taxtga o‘tirgan kishi”3 degan fikrlariga tayangan holda 12 Bartold V.V. Ocherk istorii turkmenskogo naroda // Sochinenie. ― T. II. ―Ch. I. ― M.: Nauka, 1963. – S. 596 13 G‘ulomov Ya. Xorazmning sug‘orilish tarixi…― Toshkent: O‘zFAN, 1959. – B. 184. 14 Munis. Firdavs al-ikbal // Materialы po istorii kazaxskix xanstvo XVI-XIX vv. ― Alma-Ata, 1969. – S. 445. 20 “1556 yilda Do‘stxon Bo‘chg‘axon o‘g‘li Xiva shahrini o‘zining poytaxti qildi”3, ― deb yozgandi. Ushbu xulosaning shakllanishiga balki Abulg‘ozi Bahodirxonning “Bo‘chg‘axonning o‘g‘lonlari Esh, Do‘st va Buram Hevaq, Hazorasp va Katda bo‘ldi. Do‘stni xon ko‘tardilar. Faqir va nihol kishi erdi. ...Esh sultonning xotiri uchun akasi Do‘stni xon qildilar”, ― degan so‘zlari ham ta’sir o‘tkazgan bo‘lsa ajab emas. Xiva shahridagi yodgorliklar tarixini chuqur o‘rgangan tadqiqotchi K.Xudoyberganov ham Xiva shahrining poytaxt sifatida tanlangan vaqti muarrix Munis va akademik Yaxyo G‘ulomov kabi, 1556 yil deb belgilash lozimligini isbotlashga harakat qildi. Uning fikricha, Xiva shahri Do‘stxon Bo‘chg‘axon o‘g‘li davrida poytaxt qilib tanlangan va Arab Muhammadxon davridan boshlab, Xiva shahri markaz bo‘lgan davlat – Xiva xonligi nomini olgan. 1959 yilda professor Ya.G‘ulomov o‘zining 17 yil oldin belgilagan sanasidan farqli o‘laroq “Arab Muhammadxon davrida markazni Xiva shahriga ko‘chirganlar, shu davrdan boshlab xonlik Xiva xonligi nomini olgan”,― degan boshqa bir fikrni ilgari suradi. Arab Muhammadxon Xiva xonligi taxtida 1602- 1621 yillarda o‘tirganligini hisobga olsak, Ya.G‘.G‘ulomov belgilagan xronologik sanalar orasida salkam 50 yillik farq borligi ayon bo‘ladi. Akademik Ya.G‘.G‘ulomovning keyingi fikrlariga yaqinroq sanalarni yoqlagan tarixchi G.A.Agzamova shunday yozadi: “Xivaning Xorazmni poytaxtiga aylanishi 1611-1612 yillarga to‘g‘ri kelib, bu davrda davlatni boshqargan Arab Muhammadxon hukronligi bilan xarakterlanadi. XIX asr muarrixi Munis: “Arab Muhammadxon otasidan so‘ng poytaxt shahar Xivada hukmron bo‘ldi” , deb qayd qilib o‘tadi. Akademik B.Ahmedov o‘rta asr tarixchilari Muhammad Tohir va Mahmud ibn Valining ma’lumotlariga tayangan holda “Xiva XVII asr boshlarida, taxminin 1610-1612 yillarda Xorazmning poytaxtiga aylangan”, ― deb yozadi. Tarixchi A.Abdurasulov xonlik poytaxtining Xivaga ko‘chirilgan davridan boshlab, to feodal davlat tugagunga qadar taxtga o‘tirgan xonlar shajarasidagi birinchi hukmdori Hoji Muhammad Aqatoy xon va uning boshqaruv davrini 1557-1603 21 yillar deb ko‘rsatadi3. Ko‘rinib turibdiki, “O‘zbekiston tarixi” kitoblarining ko‘p nashrlaridan o‘rin olgan Xiva shahrining 1598 yildan boshlab, xonlik poytaxti ekanligi haqidagi sanani aniqlash uchun qo‘shimcha tadqiqotlar o‘tkazishga katta zaruriyat sezilmoqda. Xiva xonligining dastlabki mashhur hukmdorlari orasida Hojimxon (1519- 1602) muhim o‘rin egallaydi. Asli ismi ― Hoji Muhammadxon Aqatayxonning katta o‘g‘li bo‘lib, u 1560-1602 yillarda Xorazm xonligini boshqargan. Tarixchi Munisning guvohligicha, u o‘zining 42 yillik hukmronligi davrida goh Urganch, goh Xiva shahrida istiqomat qilgan4. Yuqorida zikr qilingan Do‘stxon vafotidan keyin Hojimxon taxtni egalladi. Bu haqda Abulg‘ozi Bahodirxon shunday yozadi: “Bu voqeot hijriy to‘qquz yuz olmish beshda, yilqi yilining oyoqi erdi. Taqi Vazirni berdilar. Urganch va Hazorasp va Katni Ali sultonga berdilar”1. Demak, Hojimxon xon taxtini ilk bor egallagan vaqtda Xiva shahri hali poytaxt emas, balki Vazirning mavqei balandroq bo‘lgandi. Hojimxon 1595 yilda Buxoro hukmdori Abdullaxon ibn Iskandarbek bilan urushda yengilib, Kazvin shahrida Eron shohi Abbos xuzuriga borib yashadi. 1598 yilda Xorazmga qaytib, Urganch bilan Vazirni o‘zi olib, Xiva bilan Kotni o‘g‘li Arab Muhammadxonga, Hazoraspni esa — nevarasi Asfandiyor sultonga (Arab Muhammadxon o‘g‘li) berdi. Tarixiy manbalarda uning nomi bilan Xiva shahrining xonlik poytaxti qilib belgilanganligi qayd qilinadi2. 1595 yilda Xorazmni bo‘ysundirgan Buxoro hukmdori Abdullaxon II 1598 yilda vafot qildi. Bundan foydalangan Xorazm o‘z davlat mustaqilligini tikladi, Xiva esa uning muhim markaziga aylandi. 1598 yili Xiva shahri tarixida yangi davr boshlandi – shahar xonlik markazi sifatida tanlandi3. Haqiqatan ham 1572–1573 yillarda Amudaryo o‘zanining keskin o‘zgarishi natijasida voha atrofidagi ko‘pgina shahar va qishloq aholisi daryoga yaqinroq joylarga ko‘cha boshlaydi. Natijada Gurlan yaqinida Vazir va Xiva bilan Amudaryo oralig‘ida Yangi Urganch shaharlariga asos solinadi. Poytaxt Gurganch shahri taqdiri haqida Abulg‘ozi quyidagilarni yozib qoldirgandi: “Biz 22 dunyoga kelmasdan o‘ttiz yil ilgari Amu suvi, Xost kinorasining yuqorisini Qora ayg‘ir to‘qayi derlar, ul yerdin yo‘l yasab oqib, Tuk qal’asini borib, Sir tengizina quygan ekandur. Ul sababdin Urganch cho‘l bo‘lubti. Ra’iyat Urganch cho‘l ham bo‘lsa o‘lturub, xon boshliq sipoh xalqi yoz Amu suvining yoqasinda munosib yerlarda ekin ekib o‘lturub, ekkanini olg‘andin Urganch borurlar erkandur”1.13 Ushbu so‘zlardan ko‘rinib turibdiki, Amudaryo o‘zanining o‘zgarishi bilan xonlik markazi birdaniga boshqa joyga ko‘chirilmagan. Ammo bu holat uzoqqa cho‘zilmagan. Xon va uning amaldorlari oilasi uchun ichimlik suvi bilan ta’minlangan, shu bilan birga osoyishta qarorgoh kerak edi. Vohadagi boshqa shaharlarga qaraganda qulayroq deb Xiva shahri tanlangan. XVII asr muarrixi Mahmud bin Vali o‘zining “Bahr ul-asror” asarida: “Xorazm beshinchi iqlimdagi katta mamlakatdir. Obu-havosi salqin. Qadimgm fors podsholari davridan to bundan yigirma yil muqaddam bo‘lgan vaqtgacha uning poytaxti Urganch bo‘lgan. Hozir esa undan Jayhun dayorsining yiroqlashishi sababli mamlakat poytaxti unga tobe bo‘lmish Xivaga ko‘chirilgan. Xiva – katta shahar, iqlimi toza”2, ― deb yozadi. XVII asrda yashagan yana bir tarixchi – Muhammad Tohir o‘zining “Ajoyib at-taboqat” asarida “Xorazm shaharlaridan biri Xivaq bo‘lib, u yerda shayx Najmuddin Kubro tug‘ilgan. Hozirgi zamonda Xiva poytaxt shahardir”,― deb yozgandi. Xiva shahri va atrofidagi yerlar Polvonyop arig‘idan suv bilan ta’minlanganligi bois, bu yerda xon saroyi va boshqa mustahkam imoratlar qurilishi davom ettiriladi. Shaharda hunarmandchilik va savdo-sotiq ishlari kengaya boradi. 1616 yilda Arab Muhammadxon Xorazm xonligi markazining Gurganchdan Xivaga ko‘chirilganligi sharafiga katta madrasa barpo qildirdi3. Maydoni 43,0x43,0 m. bo‘lgan va dastlab bir qavatli qilib qurilgan ushbu madrasa 13 1. Abulg‘ozi. Shajarayi turk. – B. 167. 2 Mahmud bin Vali. More tayn otnositelno doblestey bagorodnыx. Geografiya. Perevod B. Ahmedova. — Toshkent: Fan, 1977. – S. 43; Ahmedov B.A. Tarixdan saboqlar. – B. 332; A’zamova G.A. Xivaning xonlik poytaxtiga aylanishi va rivojlanishiga oid ba’zi ma’lumotlar (XVI–asrning birinchi yarmi) // O‘zbekistonda ijtimoiy fanlar. ― Toshkent, 1997. – № 7-8. – B. 85. 3 Ahmedov B.A. Tarixdan saboqlar. – B. 332. 23 yonida Olloqulixon madrasasi qad ko‘targandan keyin, 1838 yilda Arab Muhammadxon madrasasining ikkinchi qavati ham tiklandi. XVII-XVIII asrlarda Xivaning Ichan qal’a qismidagi tiklangan Ko‘hna Ark saroyi devorlari ustida 2 qavatli va ayvonli Oq shayx bobo imorati quriladi. Bino o‘z vaqtida katta karomatlar ko‘rsatgan dindor shayx yashagan joy o‘rnida barpo etilgan. Rivoyatlarga qaraganda XIV asrda Xivada yashagan ushbu dindor shaxsning ismi-sharifi ― Shayx Muxtor Vali bo‘lgan1. Xorazm vohasidagi xalq ozodlik harakati kuchaygan bir sharoitda vujudga kelgan xonlikning mustahkamalanishi murakkab bir siyosiy vaziyatga to‘g‘ri kelgan. Yangi davlatni boshqarishga bosh bo‘lgan arboblar va ularning avlodlari orasidagi doimiy nizolar kuchaygan bir vaqtda, Mavorounnahrda eng kuchli saltanat shaklida tan olingan Buxoro xonligi bilan munosabatlar o‘ta keskin bir vaziyatlarni vujudga keltirgan. Natijada ikki o‘rtadagi harbiy to‘qnashuvlar minglab odamlarning taqdiriga halokatli ta’sir ko‘rsatgan. Xorazmga ko‘chib kelgan va soni ortib borayotgan o‘zbek urug‘lari orasidagi ziddiyatlar mahalliy aholi (sart) lar va turkmanlarning o‘zaro munosabatlariga ham salbiy ta’sir ko‘rsatgan. Amudaryo irmoqlariga yaqin yerlarni o‘zlashtirgan mahalliy o‘troq aholi dehqonchilik bilan shug‘ullanib, bog‘u–rog‘lar, bug‘doyzorlar barpo etgan bir vaqtda asosan chorvachilik bilan mashg‘ul ko‘chmanchilarning hayoti, turmush tarzi, urf–odatlari yangi bir etnik muhitni shakllantira boshladi. Xiva xonligining dastlabki salkam bir asr davomidagi ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy taraqqiyoti negizida boshqaruv tajribasi to‘plandi. Unga asoslangan holda Xorazm vohasi va uning atrofidagi hududlarda markazlashgan boshqaruv usullarining kuchayishi va davlatchilik asoslarini mustahkamlash uchun sharoit ham yetila boshladi. Ushbu holat birinchi navbatda yirik davlat arboblarining siyosiy maydonga kirib kelganligida ko‘rinadi. 24 1.2. Arab Muhammadxon va uning avlodlari davrida xonlikning mustahkamlanishi hamda siyosiy inqiroz oqibatlari. 1602 yilda Xiva xonligi taxtiga Arab Muhammadxon ko‘tarildi. Shu yili saratonda Urganchga 1000 ga yaqin O‘rol kazaklari hujum qildilar1. Shaharda oddiy xalqdan boshqa odam yo‘q edi. Yov mingdan ortiq odamlarni o‘ldirdi, yana shuncha qiz–juvonlarni olib ketishga hozirlandi. Ammo ular yurtiga qaytib ketishga ulgurmadilar. Urganch fojeasi haqida xabarni olgan Arab Muhammadxon lashkarlari bilan 7 kun deganda yetib keldi. Xon qo‘shinlari dushmanni ta’qib etib, To‘q qal’asi atroflariga quvib chiqardi. Bosqinchilar bu yerda yog‘ochdan istehkom qurib, baliq ovlab tirikchilik qilib turdilar. Ularni qamal qilgan Arab Muhammadxon 15 kun deganda tor–mor keltirdi2. Urganch va Mizdahqon oralig‘idagi unumdor yerlarni ko‘rgan xon, qozongan zafari sharafiga yangi yerlarni o‘zlashtirish maqsadida To‘q qal’asi yaqinida katta kanal qazdirdi3. Muarrix Abulg‘ozining yozishicha, 1603 yilda shimoliy Xorazmga qolmiqlar bostirib keldi. Ular Xojako‘li va Shayx Jalil tog‘ining orasidan o‘tib, to To‘q qal’asigacha daryoning ikki tarafida o‘tirgan elni bosdi. Dushmanga qarshi harakat qilgan Arab Muhammadxon Aburichi degan joygacha qolmiqlarni quvib borib, asir va mollarni olib qaytdi4. Yana 10–12 yildan keyin qolmiqlar Xorazmga ikkinchi marta bostirib keldilar. Qolmiqlar ketidan yuborilgan askarlar bosqinchilarga yeta olmasdan orqaga quruq qaytdilar. Arab Muhammadxon hukmronligining dastlabki yillarida toju–taxt uchun kurash davom etdi. Nayman urug‘i vakillari xon o‘rniga Xisrav sulton ismli Elbarsxon avlodiga mansub amaldorni qo‘yishni rejalashtirdilar. Movarounnahrdan Xivaga keltirilgan Xisrav sultonni taxtga ko‘tarish haqidagi maslahatda qatnashgan ikki kishi sheriklarini sotib qo‘ydi. Natijada Arab Muhammadxon Xisrav sultonni tutib olib, o‘ldirishga hukm qildi. Bu ishni Xisrav sultonning inisi Bobo mirzo amalga oshirdi. 25 Oradan ikki yil o‘tib, uyg‘ur urug‘i oqsoqoli Ponash mirzo fatvosi bilan Samarqanddan Hasanqulixon avlodidan bo‘lgan Solih sulton degan kishini yashirin ravishda Urganchga olib keldilar. Isyondan xabar topgan Arab Muhammadxon tezda Xivadan Urganchga boradi va xalqni maslahatga chorlaydi. Urganchliklar uni yoqladilar va qozoqlar oldiga borgan 200 ga yaqin odamlar ham qochib ketdilar. Qo‘lga olingan Solih sulton o‘ldirildi. Xon isyonchilarni jazolash yoki avf etishni fuqaroning o‘ziga havola qildi1. 1616 yilga kelib taxt va mansab talashish mojarolariga Arab Muhammadxonning o‘g‘illari ham qo‘shildilar. Uning Isfandiyorxon, Habash, Elbars, Abulg‘ozi, Sharif Muhammad, Xorazmshoh va Afg‘on sulton ismli yetti nafar o‘g‘li bor edi. Otasining taxtga o‘tirganiga 14 yil bo‘lganda o‘g‘illari 16 yoshli Habash va 14 yoshli Elbars sultonlar bilan yov bo‘lib qoldilar. Otasi Urganchga ketgan vaqtida ular qo‘shin to‘plab, Xurosonni talab qaytdilar. Arab Muhammadxon Vazir qal’asini o‘g‘illariga berganini e’lon qildi. O‘z navbatida, Elbars 4 ming navkari bilan Xivaga kelib otasini ko‘rib ketdi. Oradan 5 yil o‘tgach, Elbars sulton Obivardga yurish qilishni rejalashtirdi va otasidan yordam olish uchun Xivaga keldi. Ammo bu vaqtda xon Urganchga ketgandi. Elbars navkarlari xonni tutib, Xivaga olib keldilar. Elbars otasini bir uyga qamab, oldiga soqchi qo‘ydi. O‘ttiz yildan buyon yig‘ilib kelinayotgan xazinani va otasi beklarining molini tortib oldi. So‘ngra o‘margan mollarini olib, Vazirga otlandi. Ammo uning zafari uzoq davom etmadi. Elbars Xivada zo‘ravonlik qilayotgan daqiqalarda Isfandiyor sulton Hazoraspda, Habash, Abulg‘ozi va Sharif Muhammad sultonlar Urganchda14 lashkar to‘plash bilan ovora edilar. Oqsoqollar aka-ukalarning qon to‘kishlariga fatvo bermadilar. Elbars shu bahona bilan Arab Muhammadning jonini uzishi mumkin deb havfsiradilar. Elbars Xivani tark etgandan keyin Arab Muhammadxon Urganchga keldi. Bu yerdagi o‘g‘illari bilan Elbars sulton ustiga yurish qildi. Natijada uning uy-joyi va eli qirg‘in qilindi, o‘zi esa 5–6 kishisi bilan qir–adirga chiqib ketdi. 14 1 Abulg‘ozi Bahodirxon. Shajarayi turk. – B.162. 26 O‘g‘illari Elbars va Habash sultonning noo‘rin ishlari Arab Muhammadxonga tinchlik bermasdi. Xon lashkar to‘plash va Vazirga yurishga farmon berdi. Bu haqda xabar topgan Elbars va Habash ham kuch to‘plab, Xivaga yurish boshladilar. Toshli Yarmish arig‘i soqasiga yetganda har ikki tomon o‘rtasida janglar boshlandi. Habash sulton asir tushgan otasi Arab Muhammadxonning ko‘zini o‘yish to‘g‘risida farmon berdi va keksa xonni Xivaga keltirib, qamab qo‘ydilar1. 15 Yengilgan Isfandiyor, Sharif Muhammad va Xorazmshoh sultonlar Hazorasp qal’asiga yashirindilar. Abulg‘ozi avval Katga qochdi, keyin esa Buxoro xoni Imomquli huzuriga jo‘nab ketdi2. Habash va Elbars sultonlarning kuchlari Hazorasp qal’asini 40 kun qamal qilib turdi. Kuch bilan qal’ani bo‘ysundirishga ko‘zlari yetmagach, muzokara boshladilar. Natijada Isfandiyor sultonga Makkaga ketishga ruxsat berildi. Sharif Muhammad sultonga Kat shahri topshirildi. Arab Muhammadxonning kichik o‘g‘illari — Xorazmshoh sulton 12 yoshda va Afg‘on sulton 10 yoshda bo‘lganligi sababli Xivada onalari qaramog‘ida qoldirildi. Habash sulton Urganch va Vazirni, Elbars sulton esa Xiva va Hazoraspni boshqardilar3. O‘g‘illari yurt bo‘lishayotganini ko‘rish nasib qilmagan Arab Muhammadxonni uch zaifasi va ikki kenja farzandlari bilan Qumqal’ada tutqinlikda ushlab turishardi. Bir yildan keyin Elbars sulton akasi Habashga aytmay otasi va kichik inilarini Xivaga olib keldi. Shu yerda otasi Arab Muhammadxon, ukasi Xorazmshoh sulton, akasi Isfandiyorning 3 va 1,5 yashar o‘g‘illarini o‘ldirtirdi. Kichik inisi Afg‘onni akam o‘ldirsin deb Habash sulton oldiga yubordi. Ammo bu norasida bolaning nima aybi bor deya Habash sulton uni Rossiyaga jo‘natib yubordi. O‘zga yurtda Afg‘on sulton 30 yil umr ko‘rdi va nasl qoldirmasdan dunyodan o‘tib ketdi. Isfandiyor Makkaga bormadi va Isfahonda shoh Abbos I (1587–1629) huzurida biroz turgach, ruxsat olib yurtiga qaytishga harakat qildi. U Durun shahri 15 1 Abulg‘ozi Bahodirxon. Shajarayi turk. – B.164. 2 O‘sha joyda. – B. 165. 3 Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. – B. 218. 27 va Abulxon tog‘lariga kelgan vaqtida 300 ga yaqin lashkar to‘pladi. Unga turkmanlarning taka, sariq. yovmut2 urug‘laridan yana 80 ga yaqin yigitlar kelib qo‘shildilar3. Tez orada Habash sulton To‘q qal’asi yaqinida suv bo‘yida turibdi, degan ma’lumot olindi. Isfandiyorxon yarim kechada inisi uyiga bostirib borganda, Habash uyida yo‘q edi. Shu kechasi u bir navkarining uyida tunagan bo‘lib, voqeadan xabar topgach, qochib Elbarsxon oldiga keldi. Og‘a-inilar kuch to‘plab Isfandiyor ustiga yurdilar. Ular kelguncha Elbarsxonning qaynotasi, Baqirg‘onlik Sayyid ota avlodidan bo‘lgan Nazarxo‘ja ismli amaldor juda ko‘p odamlarni to‘plab, Isfandiyor sultonga qarshi kurashga ko‘tardi4. Isfandiyor sulton Nazarxo‘jani Mang‘ishloqgacha quvib bordi. Qaytib kelgach, Urganch yaqinida 23 kun davomida Habash va Elbars bilan jang qildi. Elbars qo‘lga olinib, qatl qilindi. Habash esa Sirdaryo bo‘ylaridagi qoraqalpoqlar oldiga bordi. U yerda bir vaqtlar o‘zi iltifot ko‘rsatgan mang‘it mirzolaridan Shaynak ismli amaldor bor edi. Undan madad va iltifot kutgan Habash g‘aflatda qolib, aldandi. Shaynak o‘z homiysi va navkarlarini tutib, Isfandiyorga topshirdi. U. Habashni o‘ldirdi5. Oradan ikki oy o‘tgach, Isfandiyor sulton nayman elini qirdi. O‘zbeklar uch bo‘lakka bo‘linib, biri — mang‘it, biri — qozoqlar yurti va yana biri — Movarounnahrga ko‘chib ketdi. Uch yildan keyin Amudaryoning Orolga quyadigan yerlariga 3 ming uylik o‘zbeklar qaytib keldi. Buxoroda turgan yana 3 ming uylik o‘zbeklar Katga ko‘chib kelganlarida, Isfandiyor daryodan o‘tib, ularning barchasini qilichdan o‘tkazdi. Inilariga o‘xshab qon to‘kib, minglagan jasadlarni pillapoya qilib, taxtga chiqqan Isfandiyorxon 16 yil hukmronlik qildi1. 1643 yilda Orol o‘zbeklari Abulg‘ozini xon qilib ko‘tardilar2. Ammo Xorazmning barcha hududlarini bir vaqtda birlashtirish imkoni bo‘lmadi. Chunki Isfandiyordan qolgan o‘g‘illari Yushan va Ashraf sultonlarga berilgan yerlar Buxoro xoni Nodir Muhammad ta’sirida edi. Shu bois Abulg‘ozi bir necha bor Xiva ustiga yurib, bo‘ysunmagan odamlarni qirdi. Xiva qa’lasi yaqinida Buxoro xonining nevarasi Qosim sulton qo‘shinlari bilan bo‘lgan jangda Abulg‘ozi lashkarlari jasorat ko‘rsatib, g‘alaba qozondilar. 28 Qosim sulton boshliq buxoroliklarning Xiva ostonasidagi mag‘lubiyatidan xabar topgan Nodir Muhammad 1644 yilda Xorazmga Yoqub Tavsat ismli amaldorni yubordi, ammo u ham yengildi. Shu orada Buxoro beklari Nodir Muhammadni taxtdan ag‘darib, o‘rniga o‘g‘li Abdulazizni ko‘tardilar3. 1644 yilda Abulg‘ozi Xivaga kelib, xon taxtiga rasman chiqdi. Xon barcha turkmanlarning gunohini o‘tgani va ularning o‘z yerlariga qaytib kelishlari mumkinligi haqida xabar tarqatdi. Ammo uning qarorgohiga 2 mingga yaqin turkmanlar yig‘ilgach, ularni qirib tashlash va o‘g‘il–qizlarini asir olib, Xivaga jo‘natishni buyurdi. Xorazm vohasidagi turkmanlarni tor–mor keltirgandan keyin Abulg‘ozi 1646 yilda Tajan vohasidagi turkmanlar ustiga yurish qildi. Ularni ham jazolab, ko‘plarini o‘lja olib qaytdi. Keyinchalik Tajandan qochgan va Xivadan borgan turkmanlar Qizil Arvotning janubiy–sharqiy tarafidagi Bomiburma degan joyda to‘planganini eshitgan Abulg‘ozi yana qo‘shin to‘pladi. Turkmanlar o‘z bola– chaqalarini Qoraqusti degan yerga jo‘natib, o‘zlari toshdan qal’a qurib, Bomiburmada jang qilishga tayyor turdilar. Turkmanlar harchand urinmasinlar, bu to‘qnashuvda ham xon qo‘shinlari g‘alaba qildi1. Kelgusi yili janubiy Xorazmdagi yirik qal’a hisoblangan Katni qolmiqlarning qo‘shut urug‘idan bo‘lgan Durdi Toyshi odamlari talab ketdi. Ularning izidan qo‘shin bilan ta’qib qilgan Abulg‘ozi 15 kun deganda Yugrukbosh degan joyda talonchilar orqasidan yetdi. Yarim kunlik jangu– jadaldan keyin qolmiqlar qochib ketdilar. Biroz dam olgach, xon qo‘shinlari yana bir hafta davomida qolmiqlarni ta’qib qilishni davom ettirdi. Natijada qolmiqlar ko‘plab ot va tuyalari, bosqinchilik bilan talagan mol– mulklaridan ayrilib, faqat bir qismi jon saqlashga muvaffaq bo‘ldilar, xolos2. Xivaga qaytgan Abulg‘ozi Atrek daryosi bo‘yida yashayotgan turkmanlarning Odiy sardor boshliq bayraj urug‘i ustiga yurish qildi. Abulg‘ozi odamlari bayrajlar eliga savdo ishlari bilan ketayotgan Avnash ismli taka turkmanning karvoniga duch keldilar. Olingan ma’lumotlar asosida xon bayrajlar ustiga yurish qildi. Abulg‘ozining shu janggi haqida Urganchjiy shunday 29 yozgandi: “Andag‘ urush bo‘ldikim, hargiz mundag‘ bo‘lmay erdi. Nogoh xoni jannat makonning bir quli Odiy bayramni miltiq bilan uzub yiqitdi. Andin so‘ng o‘ttiz yigit ko‘tarila ot soldilar. Taqi turkmanlarni o‘lturub, o‘g‘lon–ushoqini o‘lja va asir qilib, xonga olib keldilar. Xon ham bu yigitlarga in’omlar berdi. Taqi bir necha kundin so‘ng fath va nusrat bilan qaytib Xevaqga tushdilar”3.16. Keyingi yili Abulg‘ozi turkmanlarning yimrayli (emireli) va sariq urug‘larini bo‘ysundirdi. Xonlikning shimoliy va sharqiy hududlari havfsizligini ta’minlash ham Abulg‘ozining e’tiborida turardi. 1655 yilda qolmiqlarning turg‘avut urug‘idan Mergan To‘yshi va O‘qchurtaba Tag‘ul ismli yetakchilari Hazoraspning bir qancha qishloqlarini talagandan keyin, Sadvar va Darg‘anota qishloqlari aholisining mol–mulkini talon-taroj etdi. Bu haqdagi xabarni eshitgan Abulg‘ozi qolmiqlarning 10 kun oldin yurtiga qaytib ketganligi haqidagi axborotga qaramasdan ularni ta’qib qilishga qaror qildi. Katta talofat berib, qochishni davom ettirayotgan qolmiqlarning asosiy kuchlari Sangin rabot degan joyga yashirindilar. Urushga yuragi betlamagan qolmiqlar xonga odam yuborib, “Buxoroga boramiz deb, adashib sizning yurtingizga borib qolibmiz, bizni kechiring” deya yalindilar. Shundan so‘ng talagan mol– hollarini oldiga solib, qilichlarini bo‘yniga osib, xon oldiga kelgan qolmiqlarni kechirdilar. Ular bundan keyin hech qachon Xiva xoni yerlariga huruj qilmaslikka ont ichdilar1. Akademik B.Ahmedov yozgandi: “Abulg‘ozi hammasi bo‘lib yigirma yil atrofida xonlik masnadida o‘tirdi. Lekin boshqa hukmdorlarga o‘xshab huzur– halovat ko‘rmadi. Umri ko‘proq urush–talashlarda o‘tdi”2. Darhaqiqat, Abulg‘ozi butun umrini taxt uchun kurash va jangu–jadallarga bag‘ishlagan fotih desa, mubolag‘a bo‘lmas. Ammo u davlat arbobi sifatida ham juda katta qobiliyatli inson edi. Dastavval u xonlikda boshqaruv tizimini mustahkamlashga e’tiborni qaratadi. Tez orada turkmanlarning nufuzli amaldorlarini boshqaruv ishlaridan chetlashtirdi, ularning mol-mulki, yer- suvi tortib olindi. Ayrim bo‘ysunmagan 16.3Abulg‘ozi Bahodirxon. Shajarayi turk. – B.183. 2 Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. – B. 219. 30 turkmanlar Axal–Taka va Mang‘ishloq hududlariga qochishga majbur bo‘ldilar. Xonlikni boshqarishda o‘zbeklarning mavqei ortib bordi3 va ularning 360 vakili xon saroyida turli lavozimlarga ko‘tarilganini Munis “Firdavs ul-iqbol” asarida keltiradi (28a). Xon yangi amaldorlardan 32 nafarini mahram qilib, o‘z yoniga oldi4. Xorazmga Dashti Qipchoqdan kelgan ko‘chmanchi qabilalarni o‘troqlashtirish tadbirlari ham Abulg‘ozining ichki siyosatida muhim o‘rin egalladi. Ular to‘rtta guruhga bo‘linib, Buxoro bilan chegara bo‘lgan Doyaxotun (Darg‘onota yaqinida) dan tortib, to Orolgacha bo‘lgan yerlarga joylashtirdi. To‘pa deb atalgan bu guruhlarning kattalaridan biri — uyg‘ur va nayman qabilalari tashkil qilib, ularga do‘rman, yuz, ming, shayx, burloq kabi kichik urug‘lar ham qo‘shildi. Uyg‘urlarga Hazorasp bekligining chekka qishlog‘i Pitnakdan tortib, Yangiariqqacha bo‘lgan yerlar, naymanlarga esa Yangiariqdan to Gurlangacha bo‘lgan hududlar ajratildi. Qiyot–qo‘ng‘irotlar to‘pasiga o‘zbeklarning jaloyir va turkmanlarning alieli urug‘lari ham birlashtirilgan bo‘lib, ularga Shovotdan Qo‘ng‘irotning Quyg‘un degan joyigacha bo‘lgan yerlar ajratildi. Uchinchi to‘paga — nukus- mang‘it qabilalari birlashtirilib, ularga kenagas va xo‘jaeli urug‘i kiritildi. Qang‘li– qipchoqlar alohida to‘paga ajratilgan bo‘lib, unga ko‘chmanchilarning yana bir nechta urug‘lari birlashtirildi1. Gurlandan to Lavzan kanaligacha bo‘lgan hududlar hamda Amudaryoning quyi qismida nukus va mang‘it qabilalari joylashtirildi. Amudaryoning so‘l sohilidagi Qipchoq atrofi, Xo‘jayli va Ko‘ko‘zak oralig‘ida qang‘li hamda qipchoq qabilalari joylashtirildi. Ular tarkibida Dashti Qipchoqdan kelgan o‘zbeklarning 14 urug‘i ham o‘rnashtirildi2. Xiva atrofiga joylashtirilgan qipchoq va qo‘ng‘irot o‘zbeklariga alohida yerlar ajratilib, ularning o‘troqlashuv jarayoni sal kam ikki asr davom etdi. Shu orada Orolbo‘yi va Quyi Amudaryo hududlariga joylashgan qoraqalpoqlar ham o‘zbek urug‘lari bilan aralashgan holda qon–qardoshlik rishtalarini shakllantirdilar. 31 O‘zbeklarning Xorazmga ko‘chib kelishi va o‘troq hayotga o‘tishi jarayonida dehqonchilik sohasi sezilarli darajada rivojlana boshladi. Aholi sonining oshishi va oziq–ovqatga bo‘lgan zarurat ekin maydonlari uchun yangi yerlarni o‘zlashtirish, sug‘orish ehtiyojlarini qondirish maqsadida yangi nahr (kanal) va ariqlar qazish, qishloq (kent) va shaharlar qurish ishlarini mislsiz kengaytirdi. Shu bilan bir qatorda tabiatning injiqlarini va o‘zgarib turishini hisobga olishga ham to‘g‘ri keldi. Xususan, Amudaryo o‘zanining o‘zgarishi natijasida O‘zboy, Daryolik, Qo‘nadaryo havzasidagi Urganch, Vazir, Devkeskan, Aqcha kelin, Shohsanam kabi qal’alar bilan bir qatorda kishloq va ovullar aholisi ichimlik shuningdek dehqonchilik uchun zarur bo‘lgan suv tanqisligini seza boshladilar. Xon topshirig‘i bilan Vazir qal’asi aholisi Gurlan qal’asi yaqinida tiklangan Kichik Vazir qishlog‘iga ko‘chirildi. Abulg‘ozi 1646 yilda Urganch- arna arig‘ini qazdirdi va uning yaqinida asos solingan qal’aga Yangi Urganch deb nom berdi. Bu yerga Ko‘hna Urganch aholisining bir qismi ko‘chirib keltirildi. Shundan biroz keyin G‘oziobod kanali ham qazilib, uning yaqinida chegara istehkomi hisoblangan qal’a tiklandi. Bunyodkorlik ishlari bilan shug‘ullangan Abulg‘ozi tarixchi va tabib olim sifatida o‘zidan bebaho meros qoldirdi. Taxminan 1657 yilda Abulg‘ozi tabobatga oid “Manafi’ ul–inson” (“Insonga foydali narsalar”) nomli asar yozdi. Kitob 4 qism va 21 bobdan iborat bo‘lib, uning muallifi “Illatga iloj qilmoqni mo‘tabar kitoblardan jam qilib, ul illatlarni bayon etib, so‘ngra chorasini bayon qildim. Shoyadkim, dardlaridan xolos bo‘lg‘aylar”1, 17— deb yozgandi. 1658–1661 yillarda Abulg‘ozi “Shajarayi tarokima” (“Turkmanlar shajarasi”) nomli bir kitob, 1663–1664 yillarda “Shajarai turk va mo‘g‘ul” nomli yana bir tarixiy asarni yozgan. “Shajarayi turk” asarida Abulg‘ozi o‘zining ulug‘ hukmdorlar avlodidan ekanligi va Xorazmning xon unvonidagi haqiqiy hukmdori ekanligini isbotlashga harakat qilib, o‘z ismiga Chingiziy, al–Xorazmiy kabi taxalluslarni qo‘shib yozishga intilgan. 17 1 Mahmudov M. Xorazm: tarix, odamlar, voqealar. ― Urganch, 2004. – B. 148. 32 1663 yilda taxtga chiqqan Anusha Muhammadxon (1663–1687) Xiva xonligi mavqei va qudratini oshirish maqsadida otasi ishlarini davom ettirdi1. U Buxoro, Samarqand, Xurosonga bir necha bor harbiy yurishlar uyushtirdi. Xonning harbiy yurishlarida jasorat ko‘rsatgan turkmanlarga nisbatan munosabat yaxshi tomonga o‘zgardi. Xon turkmanlarga Xorazm vohasi va uning atroflariga ko‘chib kelishiga ruxsat berdi. 1687 yilda saroy a’yonlari uyushtirgan fitnaning qurboni bo‘lgan Anushaxon o‘rniga taxtga o‘g‘li Xudoydod (1687–1688) o‘tqazildi. Yangi xonning hukmronlik davri uzoq bo‘lmadi. Siyosatda bilimdon va xalqqa adolatli xon sifatida obro‘ orttira boshlagan Xudoydodni inisi Arangxon shahid etdi. Arangxon (1688–1695) davrida Xivada amaldor Muhammad Rizo Xo‘jamberdibiyning mavqei katta bo‘lib, uning mablag‘i evaziga madrasa bino qilindi. Ammo xonning noto‘g‘ri siyosati oqibatida yurtda ichki nizolar kuchayib, aholining hayoti og‘irlashib bordi. 1695 yilda Amir Sayyid inoqning o‘g‘li Odina Muhammad boshliq qo‘ng‘irot o‘zbeklari xonga bo‘ysunmay qo‘ydilar. Ular o‘zbeklarning mang‘it, qang‘li, qipchoq, xo‘jaeli urug‘laridan to‘plagan askar va Darg‘onota turkmanlari yordamida Xivani egalladilar. Arangxon o‘ldirilib, taxtga Hojimxon naslidan bo‘lgan Jo‘jixonni (1695–1698) o‘tqazdilar. Keyingi 15 yilda Xiva xonligi taxtida 10 ga yaqin hukmdorlar almashdi Valixon (1698–1699), Shoh Niyozxon (1699– 1702)2, Shobaxtxon (1702–1703), Sayyid Alixon (1703–1705), Musoxon (1705–1706)3, Yodgorxon (1706–1713) va h.)4. Siyosiy barqarorlikning yo‘qligi va xalq ahvolining og‘irlashib borayotganligi noroziliklarni haddan tashqari kuchaytirib yubordi. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak Abulg‘ozi hokimiyat tepasiga kelgan birinchi kundan boshlab asosiy e’tiborni davlatni mustahkamlash masalasiga qaratdi. Xiva tarixchisi Munisning ko‘rsatishicha, Abulg‘ozixon ma’muriy islohot o‘tkazib, xonlikning markaziy boshqaruv tizimini batamom yangidan tashkil etdi. Ya’ni, saroyda 32 ta markaziy boshqaruv lavozimlarini tashkil etib, ular tubandagicha taqsim etildi: 2 ta shayxulislom, 1 ta mutavalli, 1 ta noyib, 4 ta 33 . otaliq, 4 ta inoq, 4 ta mirob, 4 ta biy, 1 ta parvonachi, 2 ta aka, 2 ta arbob, 4 ta chig‘atoy inoqi, 1 ta vazir va yana 1 ta qushbegi lavozimlaridir. Shu bilan Abulg‘ozi o‘zbeklarni va yerli aholining nufuzli vakillarini davlat boshqaruv ishlariga jalb etib, ular orasida ma’lum barqarorlikni vujudga keltirdi. Davlat hokimiyatini mustahkamlab olishi Abulg‘oziga ichki va tashqi siyosatni keng ko‘lamda amalga oshirish imkoniyatini berdi. Abulg‘ozixonning ichki siyosat borasida o‘tkazgan eng muhim tadbirlaridan yana biri — o‘zbek urug‘– qabilalarini butun voha bo‘ylab qayta joylashtirish siyosati bo‘ldi. XVII–XVIII asrlarda ko‘chmanchilarning o‘troqlashish jarayoni Orol bo‘yidagi o‘zbeklar va qoraqalpoq qabilalari orasida ham kuchaydi. Ularning ommaviy o‘troqlashuvi va ularning dehqonchilik hayotiga o‘ta borishi bilan Xorazmda sug‘oriladigan ekin maydonlarni o‘zlashtirish, yangi ariqlar chiqarish, yangi shahar va qishloqlar bunyod etish zaruriyatini tug‘dirdi. Ko‘hna Urganch shahri aholisi uchun 1646 yilda Yangi Urganch shahrining barpo etilishi Abulg‘ozixonning muhim bunyodkorlik ishlaridan biri bo‘lgan. Tez orada bu shahar xonlikning yirik savdo va hunarmandchilik markaziga aylangan. Shu bilan bir qatorda ilgari Gurlanga ko‘chirib keltirilgan Vazir shahri aholisi ham Amudaryo yaqinida dehqonchilik ishlarini davom ettirmoqda edilar. Otasining bunyodkorlik ishlarini davom ettirgan Anushaxon tomonidan Shohobod va Yormish kanallarining qazdirilishi ko‘pgina iqtisodiy-xo‘jalik muammolarini hal qilish bilan birga, ijtimoiy-siyosiy masalalarda ham tartib o‘rnatilishiga yordam bergan. Lekin, keyingi davrda mamlakatda yuz bergan siyosiy inqirozlar ijtimoiy-iqtisodiy qiyinchiliklarni keltirib chiqargan1 . XVII asr ikkinchi yarmida kuchaygan siyosiy inqiroz, xonlik taxtida qo‘g‘irchoq hukmdorlarning tez-tez almashib turishi («xon bo‘lish o‘yini»), shuningdek, Xorazmda tarqalgan qahatchilik va yuqumli kasalliklar, turkman yovmutlarining bosqini xalqni og‘ir ahvolga solgan. Hatto “dehqonlarda sotish uchun g‘alla va boshqa xo‘jalik mahsulotlari, shahar xalqida pul, hunarmandlarda qayta ishlash uchun xom–ashyo, savdogarlarda sotish uchun mollar qolmagan, dahshatli ochlik oqibatida ommaviy ravishda yosh bolalarni sotish hollari avj 34 olgan”2. 18 Arab Muhammadxon va uning vorislari davrida Xiva xonligida nisbatan siyosiy barqarorlik o‘rnatilib, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish uchun sharoit yaratilgan, qo‘shni davlatlar bilan do‘stona munosabatlar yo‘lga qo‘yilgan. Jumladan, Abulg‘ozixon va uning vorisi Anushaxon davrida amalga oshirilgan chora-tadbirlar mamlakatdan chiqib ketgan o‘zbek urug‘larini qaytarish va ularning mavqeini ko‘tarish uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Ushbu islohot nafaqat qabilalar o‘rtasidagi kurashlarga barham berish, balki ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi qabilalarning o‘troqlashish jarayonini kuchaytirish maqsadini ham ko‘zda tutgan edi3. XVI–asr boshlarida tashkil topgan Xiva xonligidagi beqaror siyosiy vaziyat, mansab va taxt talashuvlar, soliqlar va ortiqcha majburiyatlarning ko‘pligi inqiroz holatlarini yanada chuqurlashtirishga sabab bo‘lgandi. Natijada XVIII asr ikkinchi yarmiga kelib xonlikning siyosiy birligi susaydi, uning tashqi va ichki munosabatlari mushkul bir holatga tushdi. Kuchli siyosiy arboblarning yo‘qligi, iqtisodiy jihatdan mustahkam tayanchlarning buzilishi mamlakatning qaramligi va harbiy jihatdan ojizlanishiga sabab bo‘ldi. Vujudga kelgan vaziyat qattiqqo‘l va uzoqni ko‘ra biladigan qobiliyatli davlat arboblarining siyosiy kurash minbariga chiqarishni talab qilardi. 18 2 Otajonov M. Xiva xonligiga doir materiallar … – B. 26. 35 II- BOB. XIVA XONLIGINING TASHQI SIYOSIY ALOQALARI VA MADANIY HAYOTI 2.1 .Xiva xonligining tashqi siyosiy aloqalari boshlanishi. XVI boshlarida Eron qizilboshlarining Xorazmni egallashi bilan murakkab vaziyat paydo bo‘ldi. Voha va uning atrofidagi aholining ozodlik kurashi, ularga o‘zbek urug‘larining bergan katta yordami natijasida qizilboshlarning hukmronligiga chek qo‘yildi. Shu bilan bir qatorda yangi tashkil etilgan Xorazmda markazlashgan va yagona hokimiyatning yo‘qligi xonlikni o‘ziga bo‘ysundirishni maqsad qilib qo‘ygan Buxoro hukmdorlarining manfaatlariga mos kelardi. Ubaydullaxon (1533–1539) va Abdullaxon II (1557–1598) ning Xorazmga uyushtirgan yurishlari1, xususan, ular tomonidan ko‘plab o‘zbek urug‘lari vakillarining olib ketilishi, aholi boshiga solingan katta miqdordagi soliqlar Xiva xonligi siyosiy barqarorligi va ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga salbiy ta’sir ko‘rsatgandi. Xiva xonlari avlodlari Buxoro hukmdorlari bilan ham qarindosh– urug‘chilik munosabatlari bo‘lsa ham, ular orasida raqobatlar davom etardi. Buxoro xoni Abdulazizning inisi Subhonkuli Abulg‘ozining ukasi Sharif Muhammadning kuyovi edi. Balx hokimi bo‘lgan Subhonquli Abulg‘oziga odam jo‘natib, akasiga qarshi urushga da’vat qildi. Abdullaxon davrida qarindosh–urug‘lari qoni to‘kilganligini ko‘p marta eshitgan Abulg‘ozi Buxoro ustiga yurish boshladi. Ko‘kardik degan joyga yetganda xon Bekquli inoqni Qorako‘l ustiga yubordi. O‘zi esa 30–40 qishloqni egallagach, Buxoro darvozalari oldida paydo bo‘ldi. Shu orada Bekquli ham Qorako‘lni egallab, katta o‘lja bilan kelib, xonning asosiy lashkarlariga qo‘shildi. Xivaga qaytgan xon lashkarlariga alohida iltifot ko‘rsatdi2. Shu yili Abulg‘ozining o‘zi Qorako‘lga ikkinchi bor yurish qildi. Kelgusi yili Chorjo‘y ham shu tariqa bo‘ysundirildi va aholisi asir qilib olib ketildi1. 1657 yilda Abulg‘ozi qo‘shinlari Qorako‘lga yurish qilib, Yoychin va Narzam degan joylarni egallab, Karmana ustiga yurish boshladi. Zarafshon 36 daryosidan o‘tgan xivaliklar shahar aholisining mol–holini o‘lja oldilar va Abulg‘ozi buyrug‘i bilan 15 ming kishilik qo‘shin orqaga qayta boshladi. Ularni taqib qilgan Buxoro qo‘shinlari bilan Xivaliklar o‘rtasidagi to‘qnashuv yetti marta takrorlandi. Xivaliklarning qutulishi mushkul bo‘lib qolganda Anushaxon Abdulazizning qo‘shiniga shiddat bilan hamla qildi. Qo‘qqisdan boshlangan ushbu hujum natijasida buxoroliklar qo‘shini parokanda bo‘ldi. Ular chekinib, o‘zlarini daryoga tashlay boshladilar. Abdulazizning o‘zi ham daryodan o‘tib, zo‘rg‘a jon saqlashga muvaffaq bo‘ldi2. Karmana safarida Anushaxon 14 yoshlik yigit bo‘lib, otasining behad hurmatiga sazovor bo‘ldi. “Taqi barcha xalqni yig‘ib aytdilar kim o‘g‘limizning avval safari erdi, oyoqi va yo‘li muborak bo‘ldi. Abdulazizxon tek ulug‘ podshohni bosduq va taqi urush kunida qilgan ishlariga tahsinlar qilib, ulug‘ to‘y berdilar. Taqi tug‘ berib, lashkar qo‘shib Hazoraspni berdilar”3. 19,— deb yozgandi shu davrdagi voqealarning guvohi bo‘lgan Mahmud Urganjiy. 1663 yilda Abulg‘ozi Vardanzi degan joyga yurish qilib, yana bir bor Buxoroga otlandi. Shaharning Namozgoh darvozasi oldida turgan Abulg‘ozi Buxoroga kirmaslikka qaror qildi. Chunki bu vaqtda Abdulaziz Samarqandda bo‘lib, shaharda oddiy xalqdan boshqa qo‘shin yo‘q edi. Shu bois xonning o‘zi yo‘q vaqtda bir necha xotin–xalaj turgan shaharni oldi degan andishadan qochib, Abulg‘ozi ulkan o‘ljalar to‘plagan qo‘shinni Xivaga qaytarishga farmon berdi. “Agar tangri bersa Abdulazizxon qal’aning ichinda tursa, aning qo‘lidan olg‘aymen”,— degan Abulg‘ozining orzu-niyatlari ro‘yobga chiqmadi. Xiva xonligiga asos solingan dastlabki davrda Eron davlati bilan munosabatlar biroz vaqtgacha cheklanib qolgandi. Xiva xoni Bo‘chg‘axon (1522– 1526) davrida Eron shohi Tahmosp I ikki tomonlama aloqalarni yo‘lga qo‘yishga harakat qildi. Arab Muhammad davrida taxt uchun kurashlar kuchaygan bir vaqtda uning o‘g‘illari Isfandiyor va Abulg‘ozi madad so‘rab, Isfaxonga ― Shoh Abbos (1587–1629) huzuriga borgandilar. 19 3.Abulg‘ozi Bahodirxon. Shajarayi turk. – B.187 va keyingilari. 37 1648 yilda shoh Abbos II (1642–1666) saroyiga elchi yuborgan Abulg‘ozixon turkman boshliqlariga qarshi kurashda Eron betarafligini ta’minlash bilan birga, ikki davlat o‘rtasida savdo va do‘stlik aloqalarini mustahkamlashga erishgan1. Hatto, bu aloqalar ikki xonadon o‘rtasidagi nikoh munosabatlari bilan mustahkamlangan2. Abulg‘ozi Bahodirxon shoh Tahmospning Xiva xoni jiyani Oyshabegimga uylanishi munosabati bilan yuborgan shohona hadyalarining ichida kumush bilan ishlov berilgan to‘qqizta xanjar, zarboftdan tikilgan hashamatli chodir to‘shaki bilan, to‘qqiz ot egari va yugani bilan, ming bo‘lak kumush ipak borligini qayd qilib o‘tgan3. Xiva xonlari Eron bilan aloqalarni saqlab qolish, savdo–sotiq ishlarini rivojlantirishdan manfaatdor bo‘lganlar. Tahlil qilingan ma’lumotlar orqali XVI– XVIII asrlarda Xiva xonligi va Eron davlatida yuz bergan siyosiy, ijtimoiy- iqtisodiy jarayonlarda uch bosqichni, ya’ni tashkil topish, rivojlanish hamda ziddiyatlar va inqirozlar davrini kuzatish mumkin. Bu davrda ikki davlat taraqqiyot bosqichlaridagi o‘xshash jihatlar mintaqadagi umumiy vaziyat va uning ta’sir kuchi hamda ikki davlat o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning mazmun-mohiyati haqida tushuncha beradi4. “Shajarayi turk”da keltirilgan ma’lumotlar XVII asrda Xorazmni Kaspiy dengizi orqali Eron, Turkiya bilan bog‘lagan yo‘l haqida ma’lum darajada tasavvur beradi. Jumladan, mamlakatdagi notinchliklar tufayli5 Turkiyaga ketgan Xiva xoni Xojimuhammadning katta o‘g‘li o‘z yurtiga qaytishda Shirvon – Kaspiy dengizi – Mang‘ishloq – Xiva orqali o‘tgan yo‘ldan foydalanganligi tasvirlangan1. Albatta, quruqlik va suv orqali o‘tgan bu karvon yo‘llari xalqlarning o‘zaro iqtisodiy aloqalari, ularning madaniy yangiliklar bilan almashinuvi hamda davlatlar o‘rtasidagi diplomatik kelishuvlarning muvaffaqiyatini ta’minlashga xizmat qilgan. Taraqqiyotning ayrim bosqichlarida siyosiy vaziyat murakkablashib, to‘qnashuvlarga ham olib kelgan. 1681 yilda Xiva xoni Anushaxon lashkarlari Xurosonga yurish qilib, Mashhad atrofidan 5 mingdan ortiq aholini asir qilib qaytdi. Asirlar yordamida Amudaryoning qo‘milib qolgan Vadoq irmog‘i 38 asosida Shohobod kanali qazildi va uning yaqinidagi Yangi Urganch, Katqal’a, Shohobod kal’alarida qurilish ishlari amalga oshirildi. XVIII asrning 20-30-yillarida ikki davlatning chegaradosh hududlarida tez- tez to‘qnashuvlar bo‘lib turgan bo‘lsa–da, fors manbalarida keltirilgan ma’lumotlar Nodirshoh bilan Xiva xoni Sherg‘ozi (1714-1726) o‘rtasidagi diplomatik aloqalar haqida tushuncha beradi2. Keyinchalik Nodirshoh Afsharning O‘rta Osiyoga keng miqyosli fotihlik yurishlari ikki tomonlama munosabatlarning buzilishiga olib keldi. Xiva xonligi eronliklarga Osiyoda qattiq qarshilik ko‘rsatgan davlat bo‘lib, Elbarsxon II (1728-1740) qatl etilgandan so‘ng, hokimiyatga intilgan mahalliy mang‘it boshliqlari Eron shohi bilan hamkorlik qilishga urinishgan. Eron tarixchisi va voqealarning bevosita ishtirokchisi Muhammad Kozim (XVIII asr) ma’lumotlari Xorazm aholisi tarkibida vujudga kelgan eroniylar guruhi haqida tasavvur beradi. Xususan, o‘z vaqtida Xiva hukmdorlari tomonidan asirga olinib, Xorazmning besh shahrida yashab kelayotgan barcha Iroq va Xurosonliklarni aniqlash hamda ozod qilish yuzasidan Nodirshohning bergan buyrug‘iga ko‘ra (1745), 5-6 mingga yaqin oila aniqlangan. Shunda ular orasidan mahalliy aholi bilan bo‘lgan nikohdan tug‘ilgan kishilarni ajratib olishga qaror qilingan. Natijada otasi o‘zbek bo‘lgan o‘z uy-joylariga ega 2000 dan ortiq kishilar aniqlanib, iltimosga ko‘ra, ularga Xorazmda yashab qolishga ruxsat berilgan1. A.Bekovich-Cherkasskiy ekspeditsiyasining barbod bo‘lganligi (1718) to‘g‘risidagi xabarni Isfaxonga yetkazib kelgan maxsus Xiva choparining Eron hukumati tomonidan 72 chervon bilan taqdirlanishi, shoh Sulton Husaynning Xiva xoniga 2000 tuman pul taqdim qilganligiga doir ma’lumotlar2 Xiva xonligi hududiga ko‘plab Eron pullarining kirib kelishini ta’minlagan qo‘shimcha omillar haqida tasavvur beradi. XVIII asrning ikkinchi yarmiga kelib markaziy hokimiyatning zaifligi, o‘zaro taxt uchun kurashlar, urug‘lararo ziddiyatlar va bularning oqibatida tashqi 39 ta’sirlar, ya’ni Xorazmda turkman, Eronda afg‘on jangarilarining hujumi nafaqat ichki siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotga, balki, mamlakat tashqi siyosatiga ham putur yetkazgan. Eronda avj olgan ichki kurash va xalq g‘alayonlari Nodirshohni Xiva xoni va mahalliy amaldorlar bilan kelishib siyosat yuritishiga majbur qildi. Munis “Firdavs ul-iqbol” asarida Xiva xoni Abulg‘ozixon II (1742– 1746) ning Yorim divon avlodidan bo‘lgan Muhammad Amin mehtar orqali Nodirshohdan turkmanlarning yovmut va chovdur qabilalari isyonini (1745) bostirishda olgan yordami haqida ma’lumot berilgan3. Bu davrda savdoning siyosatdan ustun bo‘lgan o‘ziga xos qonuniyatlari har qanday holatda ham an’anaviy savdo aloqalari batamom to‘xtab qolmaganligini ko‘rsatdi4. Xiva xoni G‘oibxon (1746–1756) ning qo‘shni davlatlarga nisbatan olib borgan siyosati Xivada savdo-sotiqning tushkinlikka uchrashiga olib20 kelgandi1. Xonlikda bo‘lgan rus savdogari D.Rukavkin hatto, xonlik tangalari Xiva xonlari nomi bilan emas, Buxoro xonlarining nomi bilan zarb etilishini qayd etgan2. Bu esa davlat mustaqilligining susayganligidan darak berardi. Xiva xonligi tarixida Rossiya bilan munosabatlar alohida o‘rin egallaydi. Moskva atrofida markazlashgan davlat sifatida mustahkamlana boshlagan Rossiya turkiy davlatlar hisoblangan Qozon, Astraxan va Qrim xonliklarini bo‘ysundirgach, Uralortidagi Sibir xonligiga qarshi tajovuz qila boshlagandi. Mazkur jarayonlarni zimdan kuzatib turgan ingliz arboblari Osiyodagi o‘z mustamlakalarini saqlash maqsadida chora– tadbirlarni ko‘ra boshladilar. Jumladan, ular Eron va Hindiston bilan azaliy aloqalari mavjud O‘rta Osiyoda tashkil topgan yangi xonliklar davlat arboblarini o‘z ta’sir doirasiga tortishni rejalashtirgandilar. Natijada o‘lkaga savdogarlar va sayyohlar niqobi ostida josuslar yuborildi. 20 3 Shir Muhammad mirab Munis and Muhammad Riza mirab Agahi. Firdaws al-iqbal. … – P. 169; Firdavs al- Ikbal. Sochinenie Munisa i Agaxi // MITT.― T. II. – S. 334. 4 Allaeva N. XVI–XVIII asrlarda Xiva xonligi va Eron o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar. ― B. 15. 40 1558 yilda Xiva va Buxoroga Antoniy Jenkinson ismli ingliz savdo agenti rus podshosi Ivan Grozniyning elchisi sifatida keldi3. 1688 yilda Buxoro qo‘shinlari Xorazm vohasini egalladilar. Subhonqulixon Xiva taxtiga o‘z noibi Jo‘jixon o‘g‘li Shoh Niyozni o‘tqazdi. Buxoroga qaramlikdan qutulish yo‘llarini izlagan vassal hukmdor esa rus podshosi Petr oldiga Do‘st Bahodir ismli elchisini yuborib, undan madad so‘radi. 1700 yil 30 iyunda4 rus podshosidan ishonch yorlig‘ini olgan Shoh 21 Niyoz o‘zini xon deb e’lon qildi. Ammo uning davri–davroni uzoq cho‘zilmadi. Shoh Niyoz 1702 yilda vafot qildi. Yangi xon — Arab Muhammadxon o‘z nomiga yorliq olib kelish uchun Do‘st Bahodirni elchi sifatida Petr I oldiga yana jo‘natdi. Rus podshosi yangi xon nomiga yorliq berish bilan bir qatorda, unga sovg‘a tariqasida 1000 ta oltin tanga, 40 ta suvsar terisi va 3 ta miltiq yubordi1. 1713 yilda Rossiyaga kelgan Mang‘ishloqlik turkman savdogari Xo‘ja Nafas O‘zboyda oltin zahiralari bor degan ma’lumotni berdi2. 1714 yilda Xiva xoni Hojimuhammad Bahodirxoning taxtga o‘tirganligi haqidagi xabarni Moskvaga olib kelgan elchi Ashurbek va Sibir gubernatori Matvey Gagarin ham O‘rta Osiyoda oltin zahiralari borligi haqidagi ma’lumotlarni tasdiqladilar3. Petrning 1714 yil 29 maydagi buyrug‘i bilan Xiva xonligi hududiga kapitan Aleksandr Bekovich Cherkasskiy qo‘mondonligida harbiy ekspeditsiya jo‘natildi4. Podshoning topshirig‘ida qisman shunday so‘zlar bor edi: “Ehtiyotkorlik bilan daryoning (Amudaryo) oqimi hamda to‘g‘onlarni ko‘rib chiqish, imkoni bo‘lsa, daryo suvini ilgarigi oqimiga yo‘naltirish, Orol dengizi tomon oqayotgan irmoqlarni berkitish lozim. Amudaryo orqali savdogarlarni Hindistonga kemalar suzish mumkin bo‘lgan joygacha yuborish kerak”5. Ekspeditsiyaga berilayotgan topshiriq ustiga Petr yana shunday so‘zlarni 21 5 Iz doklada pravitelstvennoy ekspeditsii po issledovaniyu napravleniya Sredne-aziatskoy jeleznoy dorogi ot 24 noyabrya 1878 goda. / SGVIA, f. VUA, op. 1, d. 117, ll. 9–13 // WWW: Kungrad.com. 41 yozgandi: “Senatdagi janoblarga mazkur ishni zudlik bilan amalga oshirish zarur bo‘lganligi uchun jo‘natish lozim”6. 1714 yil 7 noyabrda Astraxandan Gurevga qarab yo‘lga chiqqan qo‘shin tarkibida 10 ofitser va 1744 nafar piyoda askar, 100 dengizchi va 27 ta kema, 19 to‘p va 33 to‘pchi bor edi1. Ob-havoning noqulayligi sababli 3 dekabrda rus qo‘shinlari qaytib ketdi. Ammo to‘plangan ma’lumotlarga juda qiziqqan Petr I izlanishlarni davom ettirish lozimligi haqida ko‘rsatma berdi. Natijada 1715 yil 25 aprelda Bekovich Cherkasskiy kemalarga ortilgan askarlari va qurol–aslahasi bilan Mang‘ishloq yarim oroliga keldi. 1716 yil 27 yanvardagi podshoning topshirig‘i bilan Kaspiyga yuborilgan dengiz ofitseri Kojin A.B.Cherkasskiy to‘plagan ma’lumotlarning to‘g‘riligini tekshirish va dengiz qirg‘og‘i xaritasini chizishga kirishdi. Shu yili 31 martda Moskvadan Peterburgga chaqirib olingan A.B.Cherkasskiy podshoning Rigadagi qarorgohida o‘ziga topshirilgan ishning natijalari haqida axborot berdi. Mamnun bo‘lgan podsho A.B.Cherkasskiyga gvardiya kapitani unvonini berdi va Senatga zarur mablag‘larni ajratish, 4 ming piyoda, 1500 o‘rol va 500 greben kazaklari, 100 nafar dragun otliqlarini uning ixtiyoriga berishni buyurdi2. 1716 yil 20 sentyabrda Astraxandan kemada yo‘lga chiqqan A.B.Cherkasskiy 9 oktyabrda Tun Qarag‘an (Mang‘ishloq) ko‘rfaziga yetib keladi. Xiva xoni Sherg‘oziga sovg‘a salomlar yo‘llagach, Cherkasskiy polkovnik Xrushchevga Avliyo Petr nomiga qal’a qurishni topshiradi. Krasnovodskka suzib borgach esa, Bextir Liman ko‘rfazi yaqinida shahzoda Aleksey nomidagi istehkomga asos soladi. Keyinchalik O‘zboyning Kaspiyga quygan eski o‘zani yaqinida uchinchi qal’a qurilishi boshlandi. Quruqlik orqali dekabr oyida Astraxanga qaytgach, A.B.Cherkasskiy Xiva xoni Sherg‘ozi rus elchilarini ushlab qolgani va qo‘shin to‘playotganligi haqida ma’lumotlarni oladi. Endi u Gurev orqali Xivaga yurishga tayyorgarlik ko‘ra boshlaydi. Knyazning harakatlaridan norozi bo‘lgan poruchik Kojin uning 42 ekspeditsiyasida ishtirok etishdan bosh tortadi. Ushbu kelishmovchilik haqida xabar topgan Petr Cherkasskiyga qo‘l ostidagi ishonchli odamlaridan birini, maxfiy topshiriq bilan, Turkiya va Eron orqali Xitoy va Buxoroga yuborish hamda oltin qum bor joylarni aniqlashni buyuradi. Ustyurtdagi Emba daryosiga yetgan vaqtda olingan ushbu topshiriqni bajarish mas’uliyati Mirza Tavakkalov zimmasiga yuklanadi. O‘z navbatida, Tavakkalov Ozarbayjondagi Shemaxa qal’asi orqali Isfaxonga, undan o‘tib Astrabodga borgan vaqtida Safaqulixon ismli noib qo‘liga asirlikka tushib qoladi. Erondagi rus elchisi Volinskiy tomonidan ozod qilingan M.Tavakkalov Cherkasskiy ekspeditsiyasining fojeali taqdiri haqida eshitgach, Rosiyaga qaytib ketadi. Ruslar yurish boshlagan vaqtda Xivada qozoq xoni Sultong‘ozi avlodidan bo‘lgan Sherg‘ozi Jonto‘raxon o‘g‘li (1714-1726) hukmronlik qilardi. Muarrih Munisning guvohlik berishicha, u Buxoroda tug‘ilgan va madrasada o‘qib, bilimlarni chuqur egallagandi. Xijriy 1126 yilining xamal oyi o‘rtalarida uni Buxorodan keltirib, poytaxt Xivada taxtga o‘tqazadilar1. 22 Ruslar yaqinlashayotganidan xabardor bo‘lgan xon 24 mingga yaqin askar to‘pladi. 1717 yilda 11 ta to‘p va 1877 askar bilan Xivaga qarab yurish boshlagan ruslarning Qayrag‘och daryosiga baliq ovlashga yuborilgan 60 ga yaqin kazaklari xivaliklar tomonidan asir olinadi. Ruslarning kuchi ko‘pligidan xabardor bo‘lgan Xiva xoni Bekovich-Cherkasskiyga Eshimxo‘jani yuborib, uning ruxsatisiz ish qilinganligi, asir olingan kazaklarni qaytarib yuborishga tayyor ekanligi, agar u haqiqatdan ham elchi sifatida kelgan bo‘lsa, hamrohlari bilan birga, do‘stona ravishda kutib olishini ma’lum qiladi1. O‘z navbatida Xivaga kelgan astraxanlik dvoryan Kreytov ikkinchi marta xonga ruslarning bosqinchilik niyatlari yo‘qligini rasman bildiradi. Sherg‘ozixon bu gal ham rus elchilarini qaytarib yubormadi. Shu orada uning yuborgan qo‘shinlari ikki kun davomida ruslar bilan urush qildilar va yengilib 22 1 Munis va Ogahiy. Firdavsul iqbol. ― 459–bet. // WWW: Kungrad.com. 43 qaytdilar. Vaziyatni hisobga olgan xon hiyla ishlatishga qaror qildi. U sarbozlarining harakatidan bexabarligi va sulh muzokalari olib borishga tayyor ekanligini bildirdi. Muzokaralar dastlab Cherkasskiyning Porsu yaqinidagi Porsungul arig‘i bo‘yidagi qarorgohida o‘tkazilgach, xon ruslarni mehmonga taklif qildi. Ishonch yorlig‘ini topshirish uchun ofitserlari va 700 nafar soqchilari bilan kelgan Davlat Girey2 nomi bilan atala boshlagan Cherkasskiyga sharqona takalluf va hurmat–e’tibor ko‘rsatildi, sovg‘a–salomlar berildi. Xon o‘z yaqinlari bilan Xivaga ketdi, Bekovich-Cherkasskiy esa lageriga qaytdi. Ular ikkinchi bor Xivadan 108 chaqirim masofadagi Porsu qal’asida uchrashganlarida xon ruslarni oziq-ovqat va yem-xashak bilan ta’minlash muammosini hal qilish bahonasida poytaxt Xivadan tashqari xonlikdagi boshqa shaharlarga tarqatish rejasini taklif qiladi. Xonning taklifi bilan A.B.Cherkasskiy rus qo‘shinlarini 5 qismga bo‘ldi va uning bilan faqat 200 nafar soqchi askarlar qoldi, xolos. Natijada kichik qismlarga ajratilgan rus armiyasini qilichdan o‘tkazish boshlandi. Birinchilar qatorida, 1717 yil 29 avgustda A.B.Cherkasskiyning o‘zi qatl qilindi1. Uning boshi tanasidan uzilib, Buxoro xoni Abulfayzga jo‘natildi, ammo u “sovg‘ani” qabul qilmay Xivaga qaytarib yubordi. Ekspeditsiya halokati haqidagi xabar chet el safarida bo‘lgan Petrga biroz kechikib yetkazildi. U 1717 yil 10 oktyabrda Peterburgga qaytib keldi va To‘p Qarag‘an (Mang‘ishloqda) hamda Krasnovodskdagi istehkomlarni mustahkamlashni buyurdi. Ammo imperatorning topshirig‘i qo‘shinlarga biroz kechikibroq yetkazilganligi sababli, harbiylar kasalliklar huruji va turkmanlar orqali kelayotgan noxush xabarlar ta’siri hamda o‘z jonlarini saqlab qolish maqsadida ruslarning bir qismi 1718 yil bahorida Astraxanga qaytib keldilar. Bekovich Cherkasskiy ekspeditsiyasi halokati Rossiya va Xiva xonligi o‘rtasidagi munosabatlarning ma’lum vaqtgacha murakkab holda saqlanib turishiga sabab bo‘ldi. Xon esa vaziyatni biroz yumshatish va savdo–sotiq aloqalarini tiklash maqsadida 1720 yilda Avaz Muhammad ismli elchisini 44 Peterburgga jo‘natdi. Ammo shuhrat pillapoyasi cho‘qqisiga chiqqan Petr Xiva xonining diplomatik harakatini qo‘llab–quvvatlamadi. Hibsga olingan elchi esa tutqinlikda 1721 yilda vafot qildi2. 1739 yil kuzida Xiva xoni Elbarsxon 40 kishidan iborat elchilarni Rossiyaga jo‘natdi. Ularning boshlig‘i ― amaldor Ortiq Bahodir, savdogar Ollaberdi va hattot Niyozboylar shu yili 15 sentya-brda Astraxanga y e tib keldilar. Bu yerda biroz muddat turib qolgan elchilarga ruxsat berilgach, xivaliklar Moskva orqali 1740 yil 23 iyunda Sankt–Peterburgga yetib bordilar, bir haftadan keyin xivaliklarni qabul qilgan kansler Osterman josuslik xarakteridagi ma’lumotlarni olishga intildi. Xususan, u Xiva xoni zarur bo‘lsa qancha askar to‘plashi mumkinligi (300 ming), Xorazmdan Buxoroga yo‘l qancha vaqtni oladi (tuyada 10 kun va otda 2 kun) kabi savollarni berdi. 3 avgustda xivaliklarni qabul qilgan imperatritsa Anna Ivanovna savdo-sotiq aloqalarini rivojlantirishdan har ikki taraf manfaatdor ekanligini aytdi. Xiva elchilari vataniga qaytayotgan vaqtda Elbarsxon o‘ldirilganligi va Xorazmni Nodirshoh bosib olganligi haqidagi xabarlar Astraxanga yetib kelgandi. Ortiq Bahodir va uning hamrohlariga biroz vaqt Astraxanda qolishga ruxsat beriladi1,23. Oradan sal kam bir yil o‘tgach, 1741 yil 18 mayda xivaliklar holidan xabar olish maslahatchi Petr Kurbatovga topshiriladi. Xiva elchisi Ortiq Bahodirxon qilich, qalqon va boshqa qurollar hamda qalmiq va tatarlardan xotin– qizlarni olib ketishga ruxsat so‘raydi. Ushbu iltimoslarga rad javob beriladi hamda Rossiyadan boshpana so‘ragan xivaliklarga Astraxanda emas, balki Samarada yashashlari mumkinligi aytiladi. Arxivda saqlanib qolgan hujjatlardan shu narsa ma’lum bo‘lganki, yurtiga ketishga ruxsat berilsa–da, Ortiq Bahodirxon Astraxanda 1757 yilgacha qolib ketgan. Xiva xonligi taxtiga Nuralixon o‘tirgandan keyin yurtiga qaytgan Ortiq Bahodirxonga 7 ming kishilik qo‘shinga qo‘mondonlik qilish vazifasi 23 1 Veselovskiy N.I. Priyom v Rossii i otpusk Sredneaziatskix poslov v XVII–XVIII stoletie. — S. 3, 6, 9, 10. 45 topshirilgan. Bu haqdagi xabarni 1762 yida Astraxanga kelgan Ortiqning ukasi Ollashukur yetkazgan2.24 Nodirshoh bosqinidan biroz oldinroq Xivani xaritaga tushirgan rus injeneri Nazimovning1 hisoblariga qaraganda shahar o‘lchami 1000 x 400 metr bo‘lib, u 40 gektar maydonni egallagan edi. Bosqinchilar vaxshiyligi natijasida shahar aholisi soni keskin kamaydi va ko‘plab obidalarga shikast yetkazildi. 1740 yilda qozoqlar sultoni Abulxayr iltimosiga binoan Orenburg gubernatori V.Tatishchevning topshirig‘i bilan Xivaga Dmitriy Gladishev va Ivan Muravin boshchiligida hamda tarjimonlar Nazarov va Usmon Arslonovlar kuzatuvida ekspeditsiyalar yuborildi. Ular Orol dengizi qirg‘oqlarida geografik va harbiy-topografik tekshirish ishlari olib bordilar. Sirdaryo havzasi ham tekshirilib, bu yerda harbiy istehkom qurish uchun qulay joy tanlandi. Xuddi o‘sha vaqtda, tijorat bahonasi bilan Xivaga Gok va Tomson ismli inglizlar kelgandi2. Shu orada chor ma’murlari Xivada ta’siri kuchli bo‘lgan kozoq xoni Abulxayrxon orqali xonlikni Rossiya ta’sir doirasiga tortish borasidagi harakatlarini davom ettirdilar. 1742 yil yanvarida Quyi Amudaryo havzasida Abulxayrxon bilan uchrashgan D.Gladishev “Rossiya imperiyasiga sodiqlik uchun kasamyod” matnini Xiva xoni Nuralixonga imzolatishda yordam berishni so‘radi. Ammo bu harakatlar samarasiz tugadi. Chunki Nuralixon taxtni 3 oygina egallab tura oldi, xolos. Nodirshohning roziligi bilan Xiva taxtiga sobiq xon Elbarsning o‘g‘li Abulg‘ozi II o‘tqazildi va u noib sifatida xonlikni 5,5 yil boshqardi. 1743 yilda Abulg‘ozi tomonidan jo‘natilgan elchi Olloberdi savdo–sotiq aloqalarini tiklash taklifini Peterburgga yetkazdi. 1745 yilda xonning vakili 24 1 Veselovskiy N.I. Priyom v Rossii i otpusk Sredneaziatskix poslov v XVII–XVIII stoletie. — S. 3, 6, 9, 10. 2.Abdurasulov A. Xiva. Tarixiy etnografik ocherklar. — B. 21. 3 Maksheev A.I. Istoricheskiy obzor Turkistana … ― S. 144. 46 Xojimuhammad Oxun Mulla Tursunov Astraxanga yuqoridagi taklif bilan bordi. Ammo Xivaning mustaqil siyosat yuritishga shubha bilan qaragan rus amaldorlari aloqalarni tiklashga shoshilmadilar3. 1793 yil 20 aprelda xivalik Iskandar Allaberganov va Rahimboy Do‘stmurodovlar Ufa gubernatori, general–poruchik Peutling nomiga yozilgan maktub bilan Orenburgga keldilar. Unda hukmdor Avazboy inoq o‘z tog‘asi — Muhammad Fozilbiyning ko‘zi ko‘rmay qolgani va uni davolash uchun tajribali vrach yuborishi so‘ralgan edi1. O‘z navbatida Peutling xivaliklarning iltimosini Peterburgga, imperatritsa Yekaterina II ga yetkazdi. Natijada Xivaga yuborish rejalashtirilgan harbiy vrach — mayor Blankennagelga tilmoch sifatida chegara sudi tarjimoni Xolmagorov, bitta sartarosh va 8 nafar kazaklar ajratildi2. 1793 yil 5 oktyabrda Xivaga yetib kelgan Blankennagel traxoma kasalidan ko‘zlari ojizlanib, ularga suv yig‘ilib qolgan 80 yoshlik Fozilbiyni davolay olmadi3. Natijada vrachga ishonchsizlik bildirib, uni josus sifatida Xivada 4 oy davomida ushlab qoldilar. Oradan biroz vaqt o‘tgandan keyin, 1794 yil 12 martda Blankennagel Xivalik elchi Avaz Muhammad bilan birga Orenburgga qaytdi4. Shu narsani qayd etish lozimki, Blankennagelning kuzatuvlari O‘rta Osiyoga g‘araz niyatlar bilan qarayotgan rus harbiylari va uni ob’ektiv o‘rganishga intilayotgan olimlar diqqatini tortdi. Ushbu ma’lumotlar taniqli rus olimi V.V.Grigorevning sharhi bilan nashr qilindi5. Xulosa sifatida shuni qayd qilish mumkinki, XVI–XVIII asrlarda Xorazm vohasi va uning atrofidagi hududlarda mustaqil davlat sifatida shakllana boshlagan Xiva xonligi Rossiya hamda qo‘shni davlatlardan Buxoro va Eron bilan siyosiy, diplomatik va savdo-sotiq munosabatlar o‘rnatdi. Bu hududlardagi etnik va etnomadaniy jarayonlar natijasida xonlikdagi ijtimoiy munosabatlar ham o‘zgardi. Shu bilan bir qatorda ikki tomonlama munosabatlarda doimiy ravishda ijobiy holatlar qayd etilmasdan, ba’zi hollarda siyosiy keskinliklar, hattoki qurolli to‘qnashuvlar va bosqinlar ham bo‘lib turganligini tan olish kerak. Mazkur vaziyat 47 davlatlararo munosabatlar va aloqalarning uzoq yillar davomida keskin bir sharoitda qolib ketganligi, har ikki tomon manfaatlariga katta zarar yetkazganligini ko‘rsatdi. 2.2. Xiva xonligida ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti Butun Oʻrta Osiyo hududida bo'lgani kabi Xiva xonligida ham yer egaligining quyidagi shakllari hukmronlik qilgan: davlatga qarashli yer- lar yoki podsholik yerlari; xususiy shaxslarga qarashli yerlar; diniy mu- assasalarga qarashli yerlar yoki vaqf yerlari. Podsholik yerlari bevosita davlatga, xonga tegishli bo'lib, avloddan avlodga meros bo'lib o'tgan. Davlat yerlariga doimiy sug'oriladigan ekinbop yerlardan tashqari tashlandiq yerlar, qumlik, adirlar va yaylovlar, ko'l va to'qayzorlar ham kirgan. Davlat yerlari bosib olingan hududlar, isyonkor mulkdorlarning musodara qilingan yerlari, yangi yerlarning o'zlashtirilishi hisobiga ham kengayib borgan. Davlat yerlari xon tomonidan mulkdorlarga va ijarachi dehqonlarga, bevatan (yersizlar)larga foydalanish uchun boʻlib berilgan. Bunday yerlardan davlatga olingan hosilning 40-50 foizigacha mahsulot yoki pul ko'rinishida soliq undirilgan. Davlat yerlari xonlik xazinasining asosiy manbai hisoblangan. Xon o'ziga xolis xizmat qil- gan amaldorlarga, yaqin qarindoshlariga, sodiq xizmat qilgan navkar- larga va dindorlarga davlat yerlaridan in'om qilib bergan. Bunday yer- lar soliqlardan ozod etilgan. Xususiy (mulk) yerlar xonning shaxsan o'ziga, uning yaqin qarin- doshlariga, yirik boylarga, saroy amaldorlariga, harbiylarga va boshqa zodagonlarga tegishli yerlar bo'lgan. Xonlikning suvga yaqin boʻlgan o'troq markaziy tumanlaridagi unumdor va serhosil yerlaming aso- siy qismi mulkdorlar qo'lida edi. XIX asrning birinchi yarmiga oid ma'lumotlarga koʻra, mulk egalariga tegishli yerlar xonlikdagi barcha sug'oriladigan yerlarning yarmidan ko'prog'ini tashkil etgan. Manba- Jarning ma'lumot berishicha, ayrim mulkdorlar ixtiyorida ikki-uch ming 48 tanobdan o'nlab ming tanobgacha yer bo'lgan. Misol uchun, Pitnak, Hazorasp va Sho'roxon shaharlari hamda ularga tutash bo'lgan qish- loqlar amir ul-umaroga tegishli edi. Muhammadaminxon o'g'li Abdulla to'raga 20 ming tanobdan ortiq yerni in'om qilgan va hokazo. Vaqt yerlariga diniy muassasalar, masjid, madrasa, qabriston, xo- naqolarga qarashli yer-mulklar kirgan. Bu mulklar diniy muassasalarga xon, amaldorlar va ayrim shaxslar tomonidan vaqf qilib berilgan. Bun- day yerlardan kelgan daromad diniy muassasalar ehtiyoji uchun sarf etilgan. Ma'lumotlarga koʻra, XIX asr o'rtalarida xonlikdagi vaqf mul- kining umumiy hajmi 170-175 ming tanobni tashkil etgan. Xiva xonligi lagi kam yerli va umuman yersiz, ot-ulovsiz dehqonlar ko'pchilikni tashkil etgan boʻlib, ular davlat, mulk hamda vaqf yerla- rida ijaraga ishlashgan. Ijaradorlar ijaraga olgan yer miqdoriga qarab davlatga soliq to'lashgan. Ular kimning yerida xizmat qilishlariga qa- rab bevatan, koranda va vaqfkor degan qatlamlarga boʻlingan. Davlat yerlarini ijaraga olgan yersiz va kamquvvat dehqonlar bevatanlar, mulk yerlaridagi ijarakorlar koranda, vaqf yerlari ijarakorlari esa vaqfkor deb atalgan. Dehqonchilik va chorvachilik Xiva xonligi iqtisodiy hayotining asoslaridan hisoblangan. Dehqonchilikda Amudaryo quyi oqimidan olingan koʻplab kanallar va ariqlar muhim o'rin egallagan. Ta'kidlash lozimki, Xiva xonligida suv manbalarining yetarli boʻlishiga qaramas- dan, dehqonchilik taraqqiyoti qo'shni Buxoro xonligidagidek yuksak darajada rivoj topmagan edi Xonlikda donli ekinlardan bug'doy yetishtirish nisbatan keng rivoj- langan bo'lib, bug'doy Pitnakdan Shohabbozgacha boʻlgan hududlarda, ayniqsa koʻp ekilgan. Sug'oriladigan yerlarga bug'doyning saranchi navi ko'p yetishtirilgan. Bug'doy yig'ib olingan dalalarga qovun, tar- vuz, mosh, jo'xori kabi ekinlar ekilgan. Xonlikda ko'plab sholi ekin- zorlari mavjud edi. Paxta yetishtirish asosan Gurlan, Yangi Urganch, Xiva, Xonqa, Shohabbozda 49 rivojlangan. Paxta chigitidan yog' olinib, tolasi mahalliy hunarmandlar ehtiyoji va tashqi bozorga chiqarilgan. Suv ko'p talab qil- maydigan (Hazorasp, Qo'ng'irot, Toshhovuz, Ilonli, Gʻazovat, Mang'it va Gurlan) kunjut, no'xat, mosh, arpa va boshqa ekinlar ekilgan. Sab- zavot, poliz ekinlari ko'plab yetishtirilgan. Xorazm qovunlari qoʻshni hududlarda ham mashhur bo'lgan. Bog'dorchilik ham ancha taraqqiy etgan. Ammo ipakchilik kam miqdorda rivojlangan. Xonlikning o'troq dehqonchilik tumanlarida chorvachilik yaxshi rivoj topmagan. Vohalarida yirik hayvonlar dehqonchilikda (yer hay- dash, hosilni yanchish, suv chiqarish va hokazo) foydalanish, go'sht va sut mahsuloti uchungina boqilgan. Xonlik aholising go'shtga boʻlgan talabini ko'chmanchi turkman va qozoq qabilalari qondirishgan. Ko'chmanchilar qo'y, yilqi, tuya yetishtirib, aholining go'sht, sut, teri, jun bilan to'la ta'minlab turgan. Soliq siyosati. Xiva xonligida qo'shni davlatlarda boʻlgani kabi xi- roj, zakot, boj, jiz'ya kabi soliqlar mavjud boʻlgan. Muhammad Rahim- xon I amalga oshirgan iqtisodiy islohot tufayli xonlikdagi soliq siyosati- ga oʻzgartirishlar kiritiladi. Xususan, ilgari mahsulot ko'rinishida yig'ib olinadigan xiroj o'rniga pul solig'i solg'it (solg'ut) joriy etildi. Bunga ko'ra, 10 tanobdan ortiq yeri bo'lsa yiliga 3 tillo (54 tanga), 5-10 ta- nob yeri boʻlsa 2 tillo (36 tanga), 5 tanobgacha yeri bo'lgan dehqonlar I tillo (18 tanga) miqdorda soliq to'lashgan. 15 tanobgacha yerni ija- raga olgan ijarakorlar yiliga davlat xazinasiga 34 tanga, 10 tanobgacha yerni ijaraga olganlar 22,6 tanga, 5 tanobgacha yerni ijaraga olganlar 11,3 tanga miqdorda soliq to'lashgan. Ijarakor dehqonlar davlat xazi- nasiga soliq to'lashdan tashqari, ijaraga yer bergan xo'jayinga pul yoki mahsulot bilan haq to'lashi yoxud ishlab berishi lozim boʻlgan.25 Xonlikdagi yarim o'troq va chorvador aholi ham davlat xazinasiga belgilangan miqdorda xiroj va zakot to'lashgan. XIX asr boshlaridan boshlab ulardagi xiroj 25 Muhammadrizo Erniyozbek o‘g‘li Ogahiy. Shohidu–l iqbol. ― Toshkent: Muharrir, 2009. – 335 b. 50 solig'i soliq kesma deb atala boshlagan. Bunga koʻra, qoraqalpoqlar va qo'ng'irotlar ekin maydoni va hosil miqdoridan qat'i nazar, davlat xazinasiga har yili 24,5 ming kichik tillo miqdori- da soliq to'lab turishgan. Qoraqalpoqlar va qozoqlardagi yersiz va ot- ulovsiz dehqonlar, xon, uning qarindoshlari va saroy amaldorlarining shaxsiy yerlarida ijarakor bo'lsalar, hosilning har 4 yoki 5 botmoni hi- sobidan ikki botmon miqdorida davlat xazinasiga soliq to'laganlar. Chorvador aholi xon xazinasiga zakot solig'i toʻlagan. XIX asr boshlariga qadar bu soliq natura ko'rinishida, 40 bosh chorva hisobi- dan bir bosh undirilgan bo'lsa, keyingi davrlarda zakotni undirishga o'tilgan. Endilikda chorvadorlar yirik chorva uchun 40 bosh chorva- dan 5 tillo, mayda chorvaning har 40 boshiga 10 abbos (10 abbos - 25 kumush tanga) miqdorida soliq to'lashgan. .26 Yuqoridagilardan tashqari, xonlikning barcha o'troq, yarim o'troq va ko'chmanchi aholisi qazuv, begor, qochuv, otlanuv, boj puli, miltiq solig'i, ulov tutuv, qo'nalg'a, chopar puli, tarozi haqi, mirobona, dar- vozabon, mir tuman haqi, afanak puli kabi qo'shimcha to'lov hamda majburiyatlarni ham bajarishgan. Ular orasida eng og'iri qazuv, qochuv va begor boʻlib, bu davlat qurilishi, ariqlarni va daryodagi dambalar- ni ta'mirlash, qal'a, saroy, shahar devorlari, yo'l va ko'priklar qurilishi hamda ta'mirlanishi uchun har yili 12 kun bepul ishlab berish majburi- yati boʻlgan Hunarmandchilik va savdo-sotiq. Shaharlar Xorazm hunarmandchiligi ixtisoslashgan boʻlishiga qaramay, yarim ko'chmanchi xo'jaliklarda uy hunarmandchiligi ustunlik qilgan. Hunar- mandchilikning asosiy sohalaridan biri to'qimachilik edi. Ko'chmanchi aholining turli matolarga boʻlgan talabi va qisman tashqi bozor uchun mahsulot yetkazib beruvchi to'qimachilik sanoati rivojini taqozo etgan. Xonlikda ipak, yarim ipak va paxta matolar ishlab chiqarilgan. Matolar asosan qoʻlda tayyorlangan. 2 26 Maksheev A.I. Istoricheskiy obzor Turkestana i nastupatelnogo dvijeniya v nego russkix. ― SPb., 1890. – 376 s. 2 Mustabid tuzumning O‘zbekiston milliy boyliklarini talash siyosati: tarix shohidligi va saboqlari (1865–1990 yy.). ― Toshkent: Sharq, 2000. 51 Undan tashqari, xonlikda kulolchilik, misgarlik, degrezlik, temir- chilik, duradgorlik kabi an'anaviy hunarmandchilik turlari ham rivoj- langan. Manbalar shahar va qishloqlarda yer haydaydigan moslama tay- yorlovchilar (pazachi), ot abzali tayyorlovchilar (kuchanchi), misgarlar, zargarlar, pichoqchilar, qinchilar, bo'yoqchilar, telpakdo'zlar, quifgar- lar, juvozchilar, shamchilar, sovunchilar, novvoylar, oshpazlar kabilar maxsus kasb-hunarga ixtisoslashganliklari haqida ma'lumotlar beradi. Xivada gilam to'qish o'zining qadimiy ahamiyatini xonlik davri- da ham saqlab qoldi. Ilgarigidek, gilam to'qish bilan turkmanlar ham shug'ullanganlar. Xiva gilamlari ichki va tashqi bozorda mashhur boʻlgan. Umuman olganda, mahalliy hunarmandlarning mahsulotlari ichki va tashqi bozor uchun ishlab chiqarilgan. XVI asrning oxiriga kelib Amudaryo asosiy o'zanining o'zgarishi Xorazmning tashqi savdo aloqalariga ham ta'sir etdi. Xorazmning il- garigi savdo markazlari o'z ahamiyatini yo'qota borib, Rossiya bilan savdo aloqalarida Volganing quyi oqimlari orqali o'tgan yo'llar katta ahamiyat kasb eta boshladi. Astraxanda xivalik savdogarlarga imtiyoz- lar berilgan bo'lib, ular rus savdo yarmarkalarida ishtirok etib turish- gan. XVIII asrning o'rtalaridan boshlab, ya'ni Orenburg shahriga asos solingach, Xiva savdogarlari Uralbo'yi orqali savdo-sotiqni yanada jonlantirdilar. Xivadan Rossiyaga paxta matolar, mevalar, qimmatbaho toshlar, qog'oz mahsulotlari, parcha va buyum shaklidagi ipak va yarim ipak matolar, gilamlar, tuya junidan matolar, qisman qorakoʻl, guruch, sayg'oq (kiyik) shoxi, kashmir matosi kabi mahsulotlar olib borilgan. Rossiyadan esa Xivaga oltin va kumush tangalar, mis, choʻyan, temir va boshqa metallar, paxta, ipak va yung matolar, bo'yoqlar, shakar, choy, billur idishlar, oshlangan teri kabi mahsulotlar keltirilgan. Xiva xonligi savdogarlari qo'shni Buxoro va Qoʻqon xonliklari shu- ningdek, Xitoy, Eron, Afg'oniston, Hindiston bilan ham savdo aloqalari olib borishgan. Bu davlatlarga Rossiyadan keltirilgan mahsulotlar bilan birga mahalliy mahsulotlar (zargarlik buyumlari, gilamlar, otlar) ham olib borilgan. Chet davlatlardan asosan 52 turli matolar, metall, ziravorlar, bo'yoqlar, fil suyagi, shakar (qand) kabi mahsulotlar keltirilgan. Xiva xonligining Yangi Urganch, Kichik Vazir, Qiyot, Xonqa, Tir- sak, Gurlan, Hazorasp, Qo'ng'irot, Shohabboz kabi shaharlari hunar- mandchilik va savdo-sotiq markazlari edi. Manbalarning ma'lumotlariga koʻra, XIX asrning birinchi yarmida Yangi Urganch himoya devorlari bilan o'rab olingan savdo markazi boʻlib, unda bir yarim mingta xo- nadon bo'lgan. Urganchlik savdogarlarni nafaqat Buxoro, Qoʻqon va Turkiston bozorlarida, balki Astraxan, Orenburg, Nijniy Novgorod, Moskva, Qashg'ar, Mashhad, Kobul bozorlarida ham ko'plab uchra- tish mumkin edi. Urganch bozorlari asosan ichki savdo mahsulotlariga moʻljallangan bo'lsa-da, tashqi savdo uchun mahsulotlar yirik savdo- garlarning uylaridagi ustaxonalarda tayyorlangan. Shaharda 300 ga ya- qin savdo do'konlari boʻlgan. XVII-XVIII asrlarda Qiyot shahri saroylari, masjid va madrasalari bilan shuhrat qozongan boʻlib, XIX asrning birinchi yarmidan oʻz aha- miyatini yo'qota boshlaydi va 50-60 xonadondan iborat qal'aga aylana- di. Bu yerda 30 ga yaqin do'konlar boʻlib, seshanba va shanba kunlari bozor boʻlgan. Juvarxas kanalining Amudaryodan suv oladigan joyida joylash- gan Hazorasp shahri barcha qulayliklarga ega edi. Shaharda sakkizta masjid va shuncha madrasa boʻlib, 450-500 ta xonadon istiqomat qilgan hamda 400 ga yaqin savdo do'konlari mavjud bo'lgan. Hu- narmandchilik mahsulotlari asosan do'konlarda va qisman uylarda tayyorlangan, Hazoraspda katta bozor dushanba va juma kunlari ish- lagan. Xonlikdagi yirik savdo-hunarmandchilik markazlaridan biri Gur- lan edi. Manbalarga ko'ra, XIX asrning o'rtalarida shaharda, atrof hududlar bilan qo'shib hisoblaganda uch mingtagacha xonadon isti- qomat qilgan. Shaharda ko'plab masjid va madrasalar, bogʻlar, tut- zorlar boʻlib, dalalardagi sholi, paxta va bug'doydan yaxshi hosil olingan. 53 Ma'lumki, XVII asrning boshlariga kelib Xiva butun xonlikning poytaxtiga aylangan edi. Arabmuhammadxon davrida Xivada yirik madrasa bunyod etilgan bo'lsa, Abulg'ozixon davridan boshlab shahar- ning siyosiy-ma'muriy va iqtisodiy mavqeyi yanada ko'tarildi. Poytaxt shahar sifatida shaharning mavqeyini mustahkamlash maqsadida XIX asrning oxirlariga qadar Xivada koʻplab masjid va madrasalar, bozor- lar va karvonsaroylar, saroy va minoralar, hammomlar bunyod etildi. Manbalarga koʻra, Xiva bozorlari haftaning deyarli barcha kunlari ish- lab, raislar tomonidan boshqarilgan. Rus sayyohlari Xiva bozorlarini gavjumligi va mahsulotlarga boyligi, ajnabiy savdogarlarning ko'pligi bilan Buxoro va Qo'qon bozorlaridan qolishmasligi haqida ma'lumotlar qoldirishgan. Xiva xonligining siyosiy va iqtisodiy hayotida bo'lib o'tgan vo- qealar madaniy hayotga ta'sir etmasdan qolmadi. Shunga qaramasdan xonlikdagi madaniyat o'ziga xos yo'nalishlarda davom etdi. Madaniy, hayot ravnaqi ta'lim-tarbiya, adabiyot, tarixnavislik, me'morchilik va amaliy san'at kabilarda kuzatiladi. Butun O'rta Osiyoda bo'lgani kabi, Xiva xonligida ham asosiy ilm o'chog'lari boshlang'ich maktablar va madrasalar bo'lgan. Boshlang'ich maktab, ya'ni, quyi ta'limda o'qish-yozishni o'rganib, xat-savod chiqar- gan o'smirlar poytaxt Xivadagi hamda Buxorodagi madrasalarda o'qib ta'lim olishgan. Manbalarga ko'ra, XIX asrda Xiva xonligida 1500 ga yaqin boshlang'ich maktab va 130 ta madrasa bo'lgan. Faqat Xiva- ning oʻzida 22 ta madrasa boʻlib, ular ichida Muhammad Rahimxon, Sherg ozixon, Rahmonberdibiy, Olloqulixon, Xoja Mahram, Fozilbek, Davlat Qorako'z, Bekniyoz devonbegi madrasalari alohida nufuzga ega edi.27 Xorazm adabiy muhitida ilg'or g'oyalarni targ'ib etgan shoirlardan biri Nurmuhammad G'arib Andalib (1710-1770) edi. Klassik poeziya- ning turli janrlarida ijod qilgan Andalibning «Said Vaqqos>>, <<Zaynul arab», «Yusuf va 27 Yuldashev M.Yu. K istorii torgovыx i politicheskix svyazey Sredney Azii s Rossiey v XVI – XVII veka. ― Tashkent, 1964. – 123 s. 2 Qurbonboev S. Pitnak tarixi.– Urganch: Xorazm, 2001. – 64 b 54 Zulayho», «Layli va Majnun» kabi dostonlari mash- hurdir. Xivada ijod etgan shoirlar ichida Muhammad Rizo Ogahiy (1809- 1874) alohida o'ringa ega. Tarixchi, tarjimon va shoir boʻlgan Ogahiy- ning 1832-yilda tuzilgan «Ta'vizul oshiqon» («<Oshiqlar tumori») devo- nidagi g'azallari ayniqsa mashhurdir. Bu davrda shuningdek, Pahlavon Ravnaq, Muhammad Niyoz Nishotiy, Muhammad Xokisor, Tabibiy, Munis, Komil Xorazmiy, Komdon, Murodiy kabi shoirlarning ijodi ri- voj topdi. XVII-XVIII asrlarda «Goʻroʻgʻli» majmuasi dostonlari rivoj- lantirildi, «Tohir va Zuhra», «Oshiq G'arib va Shohsanam», «<Sayyod va Hamro>>, <<Sanobar», «Yusufbek va Ahmadbek», «Bahrom va Dilo- rom» kabi dostonlarning folklor va xalq og'zaki ijodidagi ko'rinishlari taraqqiy etdi. Bu davrda tarixnavislikdagi ilgarigi an'analar saqlanib qoldi, Tari- xiy asarlar orasida Abulg'ozining «Shajarai turk» va «Shajarai taroki- ma» oʻzbek tilida bitilgan muhim tarixiy asarlar hisoblanadi. Tarixnavislik an'analarini keyinchalik Munis, Ogahiy, Muhammad Yusuf Ba- yoniy kabi tarixnavislar davom ettirishdi. XIX asr boshlarida Muhammad Rahimxonnning buyrug'i bilan Shermuhammad Munis (1778-1829) «Firdavs ul-iqbol» («Baxt-u saodat jannati») asarini yaratdi. Xiva xonligining XVIII-XIX asr- lar tarixi haqida qimmatli ma'lumotlar beruvchi bu asarni keyin- roq Olloqulixon topshirig'i bilan Munisning jiyani Ogahiy davom ettirdi va 1872-yilgacha boʻlgan voqealar bilan boyitdi. Shuning- dek, Xiva xonligi tarixiga bag'ishlangan asarlar orasida Bayoniy (1859-1923-yy.) ning «Shajarai Xorazmshohiy» asari ham qim- matli hisoblanadi. Xorazm O'rta Osiyoda o'ziga xos uslublarga boy bo'lgan me'mor- chilik maktabiga ega vohadir. Bu hududda paydo bo'lgan me'moriy inshootlar nafis bezaklari, jimjimador naqshlari bilan Xorazm me'- morchilik maktabining o'ziga xosligini ko'rsatib turadi. XVIII-XIX asrlarda Xiva xonligida ko'plab inshootlar bunyod etildi. Ayniqsa, xon- likning poytaxtlari Urganch va Xiva shaharlarida 55 ko'plab saroylar, mas- jid va madrasalar, xonaqolar, karvonsaroylar, yopiq bozorlar qurilgan. Xivadagi me'moriy yodgorliklar asosan Ichan (ichki) qal'ada bunyod etilgan. Xonning yozgi qarorgohi bo'lgan Dishan (tashqi) qal'a ham no- dir me'morchilik namunasi hisoblanadi. Xonlikdagi boshqa shaharlar - Yangi Urganch, Hazorasp, Toshho- vuz, Yangi Vazir, Shohabboz, Gurlan, Xoʻjayli, Qo'ng'irot kabilar mu- dofaa devorlari bilan o'rab olinib, ularda ham ko'plab me'moriy insho- otlar bunyod etilgan. Mavzuga xulosa tarzida ta'kidlash joizki, XVI-XX asrning boshla- rida mavjud bo'lgan Xiva xonligi - O'zbekiston davlatchiligi va bosh- qaruvi tarixida, iqtisodiy va madaniy hayotda o'z o'rniga ega bo'lib, jamiyat taraqqiyotining mintaqa hududlaridagi o'ziga xos tomonlarini o'rganishda muhim ahamiyatga ega boʻlgan davlat hisoblanadi. Uning tarixi mamlakatimiz tarixining ajralmas va uzviy bo'lagidir. 56 XULOSA O‘zbek davlatchiligining muhim bosqichlaridan biri va o‘rta asrlardagi tayanchi Xiva xonligi hisoblanadi. Ajnabiylarning bosqinchiligiga qarshi kurash jarayonida shakllangan Xorazm vohasidagi ushbu davlat to‘rt asrdan ko‘proq vaqt davomida o‘lkadagi barcha siyosiy, iqtisodiy, madaniy jarayonlarga o‘z ta’sirini o‘tkazib keldi. Xiva xonligi Eron davlati, Buxoro xonligi, qozoq juzlari va Rossiya bilan tashqi diplomatiya hamda savdo– sotiq munosabatlarida sezilarli darajada yutuqlarga erishdi. Manbalar, ilmiy adabiyot, arxiv hujjatlaridan foydalangan holda, Xiva xonligi tarixini XVI- asrdan XX asrning boshlarigacha milliy istiqlol mafkurasi nuqtai nazaridan o‘rganish asosida quyidagi asosiy xulosalarga kelindi: 1. Buyuk Xorazmshohlar davlati tanazzulidan keyin mo‘g‘ullar tomonidan bo‘lib tashlangan, Temur va temuriylar davlatining viloyat darajasidagi ma’muriy hududga aylangan Xorazm hududi XV asr oxiri XVI asr boshlaridagi siyosiy inqirozlar sababli yana mustaqil davlatga aylandi. O‘zbek davlatchiligining tamal toshlari qo‘yilgan Xorazm hududida mustaqil davlatning yangidan paydo bo‘lishi o‘ziga xos ijobiy ahamiyat kasb etadi. 2. Yangi davlatning markazlashgan boshqaruv tizimiga ega bo‘lish jarayoni 140 yil davom etgan bo‘lsa, uning markazi, poytaxtni tanlash masalasi ham 100 yilga yaqin vaqtni o‘z ichiga oldi. Nihoyat Hoji Muhammadxon (Hojimxon) va uning vorisi Arabmuhammad davrida Xiva shahri davlatning poytaxti sifatida qaror topdi. 1602 yildan boshlab mamlakatning markazi sifatida Xiva shahri rasmiylashtirildi va Xorazmdagi davlatning nomi ham u bilan bog‘lanadigan bo‘ldi. 3. O‘rta Osiyoning xonliklarga bo‘linib ketishi natijasida ichki nizo va tinimsiz urushlar davom etdi. Hatto hukmdorlarning ko‘plari o‘z farzandlari qo‘lida shahid bo‘ldilar. Urug‘–qabilalar o‘rtasidagi etnik qarama–qarshiliklar bir xalq bo‘lib jipslashishga imkon bermadi. Shu bilan bir qatorda Xorazm vohasidagi o‘troq va ko‘chmanchi chorvador aholi 57 o‘rtasida azaldan saqlanib kelayotgan iqtisodiy va siyosiy mojarolar, fuqarolarning tinchlik va osoyishtaligiga doimo raxna solib turardi. 4. Xiva xonligining butun tarixi davlat boshqaruvini tashkil etishda urug‘– aymoqchilik munosabatlariga tayanilganligidan dalolat beradi. Xorazm vohasini eroniy qizilboshlar bosqinidan ozod qilishga qaratilgan xalq harakati jarayonida yordamga otlangan o‘zbeklar o‘z urug‘–qabiladoshlarini ham Mang‘ishloq va Ustyurt orqali vohaga kelishlariga sharoit yaratganlar. Yangi kelgan o‘zbeklarni etnik xususiyatlariga qarab joylashtirish qariyib bir yarim asrdan keyin ― Abulg‘ozi Bahodirxon davrida amalga oshirilgan. XVII asrning o‘rtalarida joriy etilgan ma’muriy–etnik tadbirlar deyarlik xonlik tuzumi tugatilguncha saqlanib qolgan. Ya’ni Xorazm hududida markazlashgan davlatning tashkil topishi, uning mustahkamlanishi, iqtisodiy va madaniy yuksalishi, xalqaro miqyosda mustahkam o‘rin egallashida Arabmuhammadxon va uning avlodlari, ayniqsa, Abulg‘ozi Bahodirxonning xizmatlari katta bo‘lgan. Xiva xonligi Markaziy Osiyoda shakllangan davlat sifatida mazkur hududdagi barcha mamlakatlar bilan turli sohalarda aloqalar olib borgan. Xiva Buxoro amirligi, Qo‘qon xonligi, Eron va Rossiya bilan elchilik munosabatlari, savdo- sotiq aloqalarini olib borgan. Xiva xonligi tarixiga oid ma’lumotlar va ularning tahlili quyidagi tavsiyalarni ilgari surishga asos bo‘ladi: 1. Huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyatini qurish tomon dadil harakat qilayotgan mustaqil O‘zbekistonda Xiva xonligidagi boshqaruv tizimi saboqlarini e’tiborga olish foydadan holi bo‘lmasdi. Ya’ni tarixiy tajribadan kelib chiqqan holda mustaqil o‘zbek davlatchiligining asoslarini mustahkamlashda va rahbar xodimlarni tanlashda qarindosh–urug‘chilik, mahalliychilik kabi asrlar osha o‘tib kelayotgan noxush usullardan voz kechish tavsiya etiladi. Buni davlatimiz rahbari milliy xavfsizlikka tahdid soluvchi omillardan deb talqin qilgan. Davlatni boshqaruv ishlariga barcha millat va elatlarning eng qobiliyatli, bilimli va tajribali vakillari o‘zining yuksak ma’naviyati, ahloqi, Vatanga sadoqatiga qarab. keng jalb etilishi maqsadga muvofiqdir. 58 2. O‘lkadagi milliy ozodlik harakati tarixidan muhim o‘rin egallagan va chorizmning mustamlakachilik zulmiga qarshi 1916 yilda ro‘y bergan xalq qo‘zg‘oloni o‘z sabab va oqibatlari bilan Xiva xonligida shu yili ko‘tarilgan qo‘zg‘olondan tubdan farq qiladi. Mahalliy katta yer egalari, mulkdorlar va din peshvolarining manfaatlarini himoya qilgan xon va amaldorlarning zo‘ravonligi, yaramas harakatlariga qarshi norozilik sifatida boshlangan xalq harakati qobiliyatli va qat’iyatli siyosiy yetakchilari bo‘lmaganligi, aholining barcha qatlamlarini qamrab ololmaganligi, chor ma’murlarining qo‘zg‘olonni bostirishda harbiy yordam ko‘rsatganligi natijasida mag‘lubiyatga uchradi. Istiqlol yaratgan bugungi imkoniyatlardan foydalangan holda Xiva xonligidagi ozodlik harakatlari (Eron hukmdorlari Ismoil Safaviy va Nodirshoh bosqinlari, qolmiqlar va chor qo‘shinlarining xurujlari, xon istibdodiga qarshi o‘zbek, turkman, qozoq va qoraqalpoqlarning qo‘zg‘olonlari) tarixi alohida mavzu sifatida tadqiq etishga loyiq muammo hisoblanadi. Yurtboshimiz I.A.Karimov: “Har qaysi xalq milliy qadriyatlarini o‘z maqsad–muddaolari, shu bilan birga, umumbashariy taraqqiyot yutuqlari asosida rivojlantirib, ma’naviy dunyosini yuksaltirib borishga intilar ekan, bu borada tarixiy xotira masalasi alohida ahamiyat kasb etadi. Ya’ni, tarixiy xotira tuyg‘usi to‘laqonli ravishda tiklangan, xalq bosib o‘tgan yo‘l o‘zining barcha muvaffaqiyat va zafarlari, yo‘qotish va qurbonlari, quvonch va iztiroblari bilan xolis va haqqoniy o‘rganilgan taqdirdagina chinakam tarix bo‘ladi”1, – deb yozadi. Demak, istiqbolda butun mamlakatimiz kabi uning o‘ziga xos o‘rni bo‘lgan Xorazmdagi siyosiy jarayonlar tarixini yanada kengroq va chuqurroq tadqiq qilish xalqimizning o‘zligini anglash, milliy qadriyatlarini tiklash, ulug‘ ajdodlarimizning siymosi va ularning buyuk ishlarini tarix sahifalarida tiklash imkonini beradi. Bu esa o‘sib kelayotgan yosh avlodni ajdodlar ishiga sadoqat, Vatanga cheksiz muhabbat ruhida tarbiyalash, istiqlolni mustahkamlash uchun kurashga yanada dadilroq safarbar etishga xizmat qiladi.28 28 1 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. ― Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – B.97. 59 MANBA VA ADABIYoTLAR I. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining asarlari I.1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. ― Toshkent: O‘zbekiston, 1998. – 31 b. I.2. Karimov I.A. Xiva shahrining 2500 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi tabrik so‘zi // Asarlar. 6–jild. ― Toshkent: O‘zbekiston, 1998. ― B. 375–386. I.3. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda. ― Toshkent: O‘zbekiston, 2000. – 351 b. I.4. Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas’ulmiz // Asarlar. – 9-jild. ― Toshkent: O‘zbekiston, 2001. – 432 b. I.5. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. ― Toshkent: Ma’naviyat, 2008 II.Manbalar 2.1. Abulg‘ozi Bahodirxon. Shajarayi turk. — Toshkent: Cho‘lpon, 1992. – 192 b. 2.2. Bayoniy. Shajarayi xorazmshohiy / Qo‘lyozma. O‘zR. FAShI. – № 274 (517 varaq); 9596 (508 varaq). 2.3. Bayoniy Muhammad Yusuf. Shajarayi Xorazmshohiy. ― Toshkent: G‘afur G‘ulom, 1994. – 104 b. 2.4. Bayoniy. Shajarayi xorazmshohiy. // “Meros” to‘plamida. – Toshkent: Abdulla Qodiriy, 1992. – B. 175–255. 2.5. Boltaev A. Xorazm tarixi // Qo‘lyozma. O‘zR. FAShI. – №9320. 81a,b var. 2.6. Muhammad Rizo Ogahiy. Asarlar. 6 jildlik. ― Toshkent: Fafur Fulom, 1971- 1977. 2.7. Munis va Ogahiy. Firdavs ul-iqbol // Qo‘lyozma. O‘zR. FAShI. № 5364/I. 2.8. Mahmud bin Vali. More tayn otnositelno doblestey bagorodnыx. Geografiya. Perevod B. Ahmedova.— Toshkent: Fan, 1977. – S. 43; Ahmedov B.A. Tarixdan saboqlar. – B. 332; A’zamova G.A. Xivaning xonlik poytaxtiga aylanishi va rivojlanishiga oid ba’zi ma’lumotlar (XVI–asrning birinchi yarmi) // O‘zbekistonda ijtimoiy fanlar. ― Toshkent, 1997 2.9. Munis va Ogahiy. Firdavsul iqbol 60 IIIAdabiyotlar 3.1. Ahmedov B.A. Tarixdan saboqlar. ― Toshkent: O‘qituvchi, 1994. – 430 b. 3.2. Abdurasulov A. Xiva. Tarixiy-etnografik ocherklar. ― Toshkent: O‘zbekiston, 1997. – 142 b. 3.3. Bartold V.V. Ocherk istorii turkmenskogo naroda // Sochinenie. ― T. II. ―Ch. I. ― M.: Nauka, 1963 3.4. Djenkinson A. Puteshestvie v Srednyuyu Aziyu 1558-1560 gg // V kn.: Angliyskie puteshestvenniki v Moskovskom gosudarstve v XVI v. Perevod s angliyskogo L.Gote. ― L., 1932. 3.5. Veselovskiy N.I. Priem v Rosii i otpusk Sredneaziatskix poslov v XVII–XVIII stoletie. ― SPb., 1884. 3.6. Gulyamov X.G. Srednyaya Aziya i Rossiya: istoki formirovaniya mejgosudarstvennыx otnosheniy (nachalo XVIII veka). ― Tashkent: Universitet. 2005 3.7. Maksheev A.I. Istoricheskiy obzor Turkestana i nastupatelnogo dvijeniya v nego russkix. ― SPb., 1890. – 376 s. 3.8. Mustabid tuzumning O‘zbekiston milliy boyliklarini talash siyosati: tarix shohidligi va saboqlari (1865–1990 yy.). ― Toshkent: Sharq, 2000. 3.9. Sayyid Hamidjon to‘ra Komyob. Tavorix ul-xavonin. ― Toshkent: Akademiya, 2003. – 116 b 3.10. Munirov Q. Munis, Ogahiy va Bayoniyning tarixiy asarlari. — Toshkent Fan, 1960. – B. 6. 3.11. Yuldashev M.Yu. K istorii krestyan Xivы XIX veka. ― Tashkent: Fan, 1966. – 36 s. 3.12. G‘ulomov Ya. Xorazmning sug‘orilish tarixi…― Toshkent: O‘zFAN, 1959. IV. Vaqtli matbuot va ilmiy anjumanlar materiallari 1. Allaeva N. Xiva xonligi va Eron o‘rtasidagi savdo aloqalari tarixidan // O’zbekiston tarixi. ― Tashkent, 2007. – № 1. – B. 67-74 2. Allaeva N. Sharq bilan G‘arbni tutashtiruvchi voha // Moziydan sado.Tashkent, 2006. – № 4. – B. 19-21. 3. Mahmudov M. Xorazm: tarix, odamlar, voqealar. ― Urganch, 2004. 4. Kun A.L. Zametki o podatyax v Xivinskom xanstve // Turkestanskie vedomosti. ― Tashkent, 1873. – № 83. – B. 52. 5. Kun A.L. Doxodы Xivinskogo xanstva // Turkestanskie vedomosti. — Tashkent, 1873. – № 32.