SHE’R O‘QISH DARSI NAMUNALARI 1-dars namunasi: Mavzu. Qor — hayot suvi. O‘quv material!. Qish to‘zg‘itar momiq par (Qudrat Hikmat). Darsning maqsadi: 1.0’quvchilarni she’rni ifodali o‘qishga, she’r matni ustida ishlashga o‘rgatish; shoirning qish fasli xususiyatlarini she’r orqali tasvirlashdagi mahoratini ochib berish; o‘quvchilarning qishning xususiyatlari, qor-ning hayot uchun foydasi haqidagi tushunchalarini boyitish. 2. O‘quvchilarning lug‘atiga bulut to‘shagi, momiq par, oq namat (qor), izg‘irin, hovuz, mo‘rkom, surunkasi, fayz bermoq, oq choyshab kabi so‘z va ibora, tasviriy ifodalarni kiritish. 3. O‘quvchilarning mustaqil ishlash, ijodiy fikrlash qobiliyatlarini oshirish. 4. Tabiatni sevish, uning ehsonlarini qadrlashga o‘rgatish. Dars turi: yangi bilim beruvchi, lirik she’r o‘rganiladigan dars. Darsda qo‘llaniladigan metodlar: izohli o‘qish, mustaqil ish me-todi, tarmoqlash metodi. Darsning jihozi: qish fasli tasvirlangan rasmlar, Q. Hikmat portreti, shoir haqidagi ma’lumotlar yozilgan ko‘rgazma. Darsning borishi 1. O‘quvchilarda yangi mavzuni o‘rganishga qiziqish uyg‘otish, to-pishmoq aytish yo‘li bilan bugungi darsning mavzusini aniqlashtirish: Oppoqqina dasturxon Yer yuzini qoplagan. (Qor) Bostirdim ikki tovuq, Biri issiq, biri sovuq. (Yoz, qish) Savol: Bugungi o‘qish darsimiz qaysi mavzu haqida ekan? 2. Qish fasli haqida kirish suhbati. Xattaxtaga qish fasli tasvirlangan rasmlar ilinadi va savollar beriladi: — Yil qaysi fasl bilan boshlanadi? — Qish fasli haqida nimalarni bilasiz? Rasmlardan foydalanib so‘zlang. — Qish bekorchilik faslimi? Qor haqidagi afsona qisqa so‘zlab beriladi: Qadimda osmondan un yog‘ilar ekan. Odamlar o‘z ehtiyojlariga yarashasini olib, uylariga olib kirar ekan. Qishloqda bir ochko‘z boy unlarning o‘ziga keragidan ham ortig‘ini qoplab o‘z uyiga tashiy boshlabdi. Hatto yer yuzini chegara-lab olibdi. O‘z yerim degan joylardagi unlarni boshqalarga bermabdi. Shunda osmon-u qish va bulutlarning jahli chiqib, unlarni muzdek qorga aylantirib qo‘yishibdi. Savol: Tabiatda ranglar har xil. Siz qaysi ranglarni yaxshi, yoqimli deb hisoblaysiz? 3. O‘quvchilarning qish fasli haqidagi tushunchalarini aniqlash. Buning uchun qish fasliga xos xususiyatlarni aytish topshirig‘i beriladi. O‘qituvchi tarmoqlash usulida yozib boradi: daryolar muzlaydi yerlar muzlaydi qor yog‘adi tog‘larga ko‘p qor yog‘adi 4. Xattaxtaga ,,Qish to‘zg‘itar momiq par" (Qudrat Hikmat) deb yoziladi. O‘qituvchi savol beradi va javoblarni umumlashtirib, to‘ldiradi: - She’r muallifi kim ekan? U haqida nimalarni bilasiz? O‘qituvchi hikoyasi. Qudrat Hikmat — iste’dodli bolalar shoiri. U qisqa umr ko‘rgan. Shoir o‘z ijodini kichkintoylarni ilmga ishti-yoq, ona-Vatanga, jonajon yurtimizga sadoqat ruhida tarbiyalashga bag‘ishlagan. Qudrat Hikmat 1925-yilda Toshkent shahrida kambag‘al dehqon oilasida tug‘ildi. Birinchi she’rlari 1945-yilda bolalar gazetalarida bosildi. 1960-yildan boshlab bolalar nashriyotida ishladi. Uning ,,Mening Vatanim" (1950), ,,Baxtli bolalar" (1952), ,,Obodlik" (1953), ,,Do‘stlik" (1954), ,,Rodnoy Uzbekistan" (1955) kabi qator she’riy to‘plamlari nashr etilgan. Keyinchalik ,,Ilonshoh va lining amaldori ari haqida ertak" (1963), ,,Soatjonning soati" (1964), ,,Toshbaqalar hujumi" (1965), ,,Daydi bola", ,,O‘g‘lim bilan suhbat" kabi kitoblari bosilgan. Kitoblari ko‘rsatiladi. Ularni o‘qishga da’vat etiladi. O‘qituvchi shoirning biror she’ridan parcha o‘qib berishi ham mumkin. Masalan: Tinchlik haqida qo‘shiq Tinchlik juda soz, To‘kin-sochin yoz. O‘q tovushi chiqmas, Yangrar do‘stlik, soz. — Bo‘lsa-chi unish O‘t tushar har yon. Tinch, shirin turmush, Bo‘ladi vayron. 5. She’r bilan tanishtirish. O‘qituvchi she’rni ifodali o‘qib (yoki yod aytib) beradi. 6. She’r yuzasidan kirish suhbati. — She’r nima haqida ekan? — She’rdagi qaysi jumlalar sizga juda yoqdi? Nima uchun? 7. She’rni ichda o‘qish. 8. She’rni topshiriqlar asosida o‘qitish. — Birinchi to‘rtlikni o‘qing. Unda qaysi so‘z va iboralar o‘z ma’no-sida qo‘llanmagan? Ularning qaysi ma’noda qo‘llanganini izohlashga harakat qiling. — Quyidagi to‘rtlikning qaysi misralarida jonlantirish qo‘llangan? Jonlantirish deganda nimani tushunasiz? Mahalla-ko‘y ko‘chada Chuvurlashib qor kurar, Esib sovuq izg‘irin: — Tezroq yur! — deb buyurar. — Quyidagi to‘rtlikning keyingi ikki misrasidagi so‘zlarning ma’nosini tushuntirishga harakat qiling. Pirpiratib ko‘zini Avtobuslar o‘tadi. Oahraton qish hovurni Mo‘rkon kabi yutadi. Mustaqil ish. 1-topshiriq: She’rni ichingizda qayta o‘qing. Qaysi misrada o‘xshatish borligini aniqlang. O‘quvchilar: Tomlar kiydi oq qalpoq Hovlilarda sen tepa. Osmon etak. nazdimda, Shahrimizga un separ. — Oxirgi to‘rtlikdagi ,,O‘ra kumush choyshabga" misrasida ham o‘xshatish bor. 2-topshiriq: She’rni yana ichingizda o‘qib, qorga berilgan buyruqni toping. O‘quvchilar: Yetar shuncha yoqqaning Uzoq dala. qirga bor! (buyruq) Vodiylarga fayz berib Gullat bog‘-u rog‘ini. ( buyruq) O‘ra kumush choyshabga. O‘lkamning har yog‘ini. 3-topshiriq: Jonsiz narsalar she’rda jonli qilib ifoda etilgan mis-ralarni toping. Ular seni kutmoqda Har zarrangga bo‘lib zor. Savab bulut to‘shagin Qish to‘zg‘itar momiq par — misralarida qaysi badiiy vosita qo‘llanganini ayting. 9. She’rdagi qahramonlar ustida ishlash. Savollar beriladi: — She’rda nimalar haqida gap boryapti? — Ularni She’rdagi qahramonlar deyish mumkinmi? Nima uchun? — O‘ylang, she’rda nechta qahramon bor? Ular qaysilar? (Qish, izg‘irin, avtobus, osmon) — She’rda kim g‘orga qarata gapiryapti? (Shoir) — Shoirning qorga qarata aytgan gaplarini o‘qing. 10. Darslikdagi savol-topshiriqlar ustida ishlash. Osmon elak nazdimda Shahrimizga un separ... O‘ra kumush choyshabga O‘lkamning har yog‘ini, — deganda shoir nimalarni nazarda tutadi? 11. Uyga vazifa. She’rni yod oling. She’r mazmuniga mos rasm ishlang. Ijodiy ish uchun topshiriq: She’rdan olgan taassurotingizdan foy-dalanib, qish, qor, sovuq haqida 4-5 gapli matn tuzing. Matningizda she’r matnidagi quyidagi so‘z va iboralardan foydalaning: mo/nig par, oq choyshab, qahraton qish, osmon elak, qor zarralari, izg‘irin, fayz beradi, oq kiyimda. Namuna: Qahraton qish kunlari edi. Osmon elak kabi qor zarra-larini yerga elardi. Yer bir zumda oq choyshabga o‘raldi. Daraxtlar qordan oq kiyim kiydi. Bu qishlog‘imizga fayz berib turardi. 12. Yakunlovchi suhbat. — Darsda qanday she’r bilan tanishdingiz? — Biz bugun qish fasli haqidagi she’rni o‘qidik. Buning go‘zal el-chisi — qor haqida, uning yog‘ishidagi go‘zal manzaralar bilan, uning foydasi bilan tanishdik. — Tabiatning ehsonlariga qanday munosabatda bo‘lish kerak ekan? — Qor, qish haqida qanday topishmoqlarni bilasiz? Maqollar-dan-chi? Dars yakunida faol ishtirok etgan o‘quvchilar rag‘batlantiriladi. 2-dars namunasi: Mavzu: Bahor uyg‘onish fasli. O‘quv materiali. Bahor (Qudrat Hikmat). Darsning maqsadi: 1. O‘quvchilarning bahor faslida tabiatda, hayvonot va qushlar hayotida bo‘ladigan o‘zgarishlar haqidagi bilimlarini boyitish. 2. Bahor faslida tabiatni kuzatishga, undagi o‘zgarishlarni payqab olishga o‘rgatish. 3. Tabiatni sevish, asrash, uning gullab-yashnashi uchun hissa qo‘shishga yo‘llash. 4. O‘quvchilar nutqini yangi so‘zlar bilan boyitish. Dars turi: yangi bilim beruvchi, she’r o‘qish darsi. Dars shakli: noan’anaviy dars. Dars metodi: kichik guruhlar bilan ishlash, mustaqil ish metodi, suhbat metodi, tarmoqlash metodi. Darsning jihozi: korton qog‘oz, rangli flomaster, gul, qushlar rasmi, tabiiy hodisalar tasviri. Darsning borishi Tashkiliy qism. Sinf o‘quvchilari 4 guruhga ajratiladi. I. Da’vat bosqichi. Maqsad: o‘quvchilarning bahor fasli, undagi hayot haqidagi tushunchalarini aniqlash, yangi mavzuni o‘rganishga tayyorlash va qiziqish uyg‘otish. Metod: mustaqil ish metodi. 7. O‘quvchilar guruhiga o‘tilgan mavzu yuzasidan savol va top-shiriqlar yozilgan kartochka solingan konvertlar beriladi. Savol-topshiriqlar: 1-guruh uchun: — Bahor fasli haqida qaysi asarni o‘qib keldingiz? Unda tabiatdagi ob-havo o‘zgarishlari qanday tasvirlangan? So‘zlab bering. — Nasim, firdavs so‘zining ma’nosini izohlab bering. — „Bahor ta’rifida" matnining 1-qismini ifodali o‘qib bering. 2-guruh uchun: — ,,Bahor ta’rifida" asarida yerning yuza qismidagi, dov- daraxtlardagi o‘zgarishlar qanday tasvirlanadi? So‘zlab bering. — ,,Chin" so‘zining ma’nosini izohlab bering. — Asarning 2-qismini ifodali o‘qib bering. 3-guruh uchun: — Qushlar hayoti qanday tasvirlanadi? Shularni so‘zlab bering. — Kaklik, oqqush, o‘rdak kabi qushlarni rasmlar ichidan tanlab ko‘rsating. — Asarning 3-qismini ifodali o‘qib bering. 4-guruh uchun: — Hayvonlar harakati qanday tasvirlangan? Shu o‘rinni hikoya qilib bering. — Jayronning rasmiga qarab, uning tashqi ko‘rinishini tasvirlang. — Asarning 4-qismini ifodali o‘qib bering. O‘quvchilar to‘plagan ballar e’lon qilinadi. 2. Badiiy til vositalari ustida ishlash. O‘qituvchi: — Bugun darsda daraxtdagi olmalardan uzishga nixsat beraman. Faqat uning orqasiga yozilgan savol-topshiriqni bajarsangiz, olma sizniki bo‘ladi va uni o‘z savatchangizga solasiz. Har bir guruhdan o‘quvchilar navbat bilan chiqib olmalardan oladi va shu vaqtning o‘zidayoq savollarga javob beradi. Savol-topshiriqlardan namunalar: — O‘qing. Qanday badiiy vosita qo‘llanganini ayting. ,,Uyquga kirgan daraxtlar yana yashil to‘n kiydi, oq, sariq, ko‘k, qizil rangli yoping‘ichlar bilan bezandi". — O‘qing. Qanday badiiy vositalar qo‘llanganini ayting. ,,Bo‘z yer yuziga yashil parda tortdi, go‘yo Xitoy karvoni Chin hariri ipak matolarini har tomonga yoydi". - O‘qing. Qanday badiiy vosita qo‘llanganini ayting. ,,Qora qarg‘a tumshug‘ini ko‘pirtirib qag‘illaydi, uning ovozitantiq qizning ovozi kabi yoqimsizdir". - O‘qing. Qanday badiiy vosita qo‘llanganini ayting. ,,Mag‘rur turnalar ko‘kda ovozini baralla yangratmoqda, tizilgan tuya karvonidek uchmoqda". Gunihlar bali e’lon qilinadi. 3. Matnni topshiriqlar asosida o‘qitish. - ,,Bahor ta’rifida" matnini o‘qing. Undan ko‘chma ma’noda qo‘llangan so‘zlarni toping (Bahor nafasi, firdavs yeli, o‘z hukmiga, harir yoping‘ich, har tomonga yoydi, kaklik kulmoqda, gullaryuz ochib, qah-qah urib kulmoqda kabi). Gunmlarning bali e’lon qilinadi. 4. Bahor fasli haqida o‘quvchilar tushunchasini aniqlash. - Bahor fasliga xos xususiyatlarni tarmoqlash usulida ifodalang, uni doskaga iling va izohlab bering. - ,,Bahor" she’ri muallifi Qudrat Hikmat haqida nimalar bilasiz? Og‘zaki gapirib berishga tayyorlaning. Shoirning qaysi she’rlarini yod bilasiz? (O‘quvchilar ,,Qish to‘zg‘itar momiq par" she’rini aytishadi) O‘qituvchi hikoyasi: Q. Hikmat bolalar uchun she’rlar yozgan. Shuning uchun bolalar shoiri deb aytishadi. U Toshkentda tug‘ilgan. Pedagogika oliygohida o‘qigan. U atigi 43 yil yashagan. Lekin bolalar uchun ko‘plab she’riy to‘plamlarni yaratgan. Uning ,,Mening Vatanim", ,,Baxtli bolalar", ,,Uch o‘rtoqning sovg‘asi", ,,Soatjonning soati", ,,O‘g‘lim bilan suh-bat" to‘plamlari bor. Guruhlarning bali e’lon qilinadi. II. Anglash bosqichi. Maqsad: „ Bahor" asari orqali o‘quvchilarning bahor tabiati, qush-larning hayoti haqidagi bilimlarini boyitish, ifodali o‘qish ko‘nikmalarini takomillashtirish. O‘quvchilar nutqiga ,,mayin shamollar", ,,soyabon tollar", ,,tong yellari", ,,o‘tlar tebranar", ,,ko‘kni quchgan teraklar" iboralarini kiritish. Metod. Mustaqii ish metodi. 1-topshiriq. She’rni ichingizda o‘qing. Ifodali o‘qib berishga tayyorlaning. O‘qish uchun 1-2 daqiqa beriladi. So‘ng har bir guruhdan 4-5 o‘quvchiga o‘qitiladi. Ular baholanib boriladi, guruhning ifodali o‘qish bo‘yicha umumiy bali e’lon qilinadi. 2-topshiriq. Darslikdagi savol-topshiriqlar ustida ishlang. Har bir guruh o‘z ichida savol-topshiriqlarni bo‘lib olib, tayyorgarlik ko‘rsin. Tayyor o‘quvchi joyidan turib javobini aytaveradi. Guruhlar bir-birining javobini to‘ldiradi. III. Fikrlash bosqichi. Maqsad: O‘quvchilarning mavzu yuzasidan olgan bilimlarini, hayotda ko‘rgan- kuzatganlarini, eshitganlari bilan bog‘lab ifodalab berishga o‘rgatish. Dars taassurotlarini eshitish orqali keying! darsning vazifalarini rejalashtirib olish. Metod. Suhbat metodi. Savollar: — Bugungi darsda nimalarni bilib oldingiz? — She’rni o‘qishdan oldin bahor, uning ob-havosi, tabiat ko‘rinishi, qushlar hayoti haqida nimalarni bilar edingiz? — Bugungi darsda qanday qiyinchiliklarga duch keldingiz? — Dars sizga yoqdimi? — Sizningcha, darsda qaysi guruh faol ishtirok etdi? O‘quvchilarning fikri umumlashtirilib, guruhlar to‘plagan ballar va ayrim faol o‘quvchilarning bahosi e’lon qilinadi. Uy vazifasi: She’rni yod olish. She’r mazmuniga mos rasm chizish.