SHE’R TUZILISHI. BADIIY ASAR TILI. BADIIY TASVIR VOSITALARI REJA: 1. So`z adabiy-badiiy asarning yagona unsuri ekanligi. 2. Badiiy asar tili xususiyatlari. 3. Badiiy asar tilining tarkibi. 4. Dialog va monolog haqida tushuncha. 5. Badiiy asar tilida tasviriy vositalarning ishlatilishi. Tayanch so’z va iboralar: badiiy asar tili, dialog, monolog, tasviriy vosita, tasviriylik, emotsionallik, obrazlilik, aforizm, muallif tili, jargonlar, antonim, omonim, metafora, metonimiya, o`xshatish, sifatlash, allegoriya, mubolag`a. Adabiy-badiiy asar yaratish uchun faqatgina so`zdan foydalaniladi. Buning uchun birgina so`z zarur, xolos. Abadiy-badiiy asar yaratish uchun undan bo`lak boshqa biror bir xom ashyoga ehtiyoj, zarurat bo`lmaydi. So`z adabiy-badiiy asarning birinchi va yagona unsuri hisoblanadi. Yozuvchi, shoir asar yozish uchun hayotning muayyan parchasini badiiy gavdalantirish uchun birgina vosita-so`zdan foydalanadi. So`z uning uchun asar mazmunini ro`yobga chiqaruvchi birdan bir tayanch sanaladi. Chunki uning yordamida asarning barcha unsurlari: qahramonlar obrazi, ular yashagan manzil-makon ko`rinishlari va hokazolar gavdalantiriladi. Asarning syujet, kompozisiyasi, undan bo`lak boshqa unsurlari ham aynan so`zning vositasida yaratiladi. Shuning uchun qadim Sharq shoirlari asarlari asosiy mavzusi bayonini boshlashdan avval so`z sharafiga maxsus qismi bag`ishlaganlar. Alisher Navoiy ham barcha dostonlarida so`z sharafiga alohida bob ajratgan. Jumladan, shoir "Saddi Isknadariy" dostonini oltinchi bobida "So`z ta'rifida bir necha so`zkim..." deb, so`zga shunday ta'riflar beradi: Gar ul bo`lmasa kimsaga yo`q sharaf. Aningdekki, gavharsiz o`lg`ay sadaf. ...Bashar zotida javhari jon hamul, O`luk jismida obi hayvon ham ul. ...Chu jism ichra jon yo`qdur, ul yo`qdurur, Yana jonga onsiz bu hol o`qdurur. Badiiy asar tili ilmiy asralar tilidan tasviriylik, emosionallik, obrazlilik, aforizm kabi xususiyatlari bilan farq qiladi. Fizika, kimyo, matematika, texnika, iqtisodiyot kabi ilmiy sohalardagi asarlar tili umumlashgan, ixtisoslik yo`nalishidagi tushunchalarni ifoda etsa, badiiy asarlar tili tabiat manzaralari va inson qalbidagi kechinma, holatlari mavjud qarama-qarshiliklari bilan aks ettiradi. Bu badiiy asar tilining tasviriylik xususiyatidir. Ilmiy asralar tilidagi dalil, raqamlar ko`proq kishilariing aql-tafakkuriga ta'sir ko`rsatadi. She'r, roman, qissa tili esa ko`proq ularning hissiyotiga,tuyg`ulariga- qalbiga ta'sir qiladi. Badiiy asar tilining qahramonlar qalb holatini ifodalash orqali kitobxonlar tuyg`ulariga ta'sir ko`rsatishi uning hissiyligi (emosionallagi)ni belgilaydi. Badiiy asar, avvalo, inson qiyofasini gavdalantirishi bilan ta'sirchan ekanligi ma'lum. Ijodkor inson obrazini yaratish uchun tilning turli shakl, ko`rinishlaridan foydalanadi. U shevaga xos so`zlarni, kasbkorga oid atamalarni, kishi nutqining o`ziga xos jihatlarini ko`rsatuvchi iboralarni (masalan, "Mehrobdan chayon" romanida Solih Mahdumning "habba" deyishi singari) qo`llaydi. Biroq har bir ijodkor tilning cheksiz imkoniyatlaridan o`z qurbi darajasida, iste'dodi yo`nalishi ko`lamida foydalanadi. Hayotda birovning nutqi boshqa bir kishining gapirishidan farqlangani singari, yozuvchi, shoirlar asarlari tili ham bir- biridan farqlanib turadi. Masalan, Oybek hayot hodisalarini lirik hissiyotlar bilan keng doirada tasvirlashga moyil bo`lsa, Abdulla Qahhor manzaralar va kahramonlar holatini qisqa jumlalarda, kinoya, kesatiq, qochiriqlar qo`llab ifoda qiladi. Shu tarzda har bir ijodkor o`z asarlarida xalq tili boyliklarini ko`rsatishga intiladi. Badiiy asar tili muallif tili, personajlar tili, dialog, monolog, arxaik so`zlar, shevaga, kasb-hunarga oid so`zlar, jargonlar, neologizmlar, antonim, sinonim, omonim, badiiy tasvir vositalari (metafora, istiora, metonimiya, sinekdoxa, allegornya, jonlantirish, sifatlash, o`xshatish, mubolag`a, poetik sshggaksis (intonasiya, parallelizm, anafora, takrorlar, inversiya, atiteza, ritorik munosabat, ritorik so`roq) kabilardan tarkib topgan bo`ladi. Bu unsurlar badiiy asar tilining jozibali, ta'sirchan bo`lishini ta'minlaydi. Asar qahramonlari nutqi dialog va monolog shaklida ifoda etiladi. Dialog va monologlarda qahramonlarning ichki dunyosi, fe'l-atvori aks etadi. Ijodkorlar qahramovlar nutqida ular yashagan tarixiy davrga xos so`zlash tarzini hamda ularning kasb-kori, ma'naviy saviyasi (intelektuallik darajasi)ni gavdalantirishga harakat qilishadi. Chunki mantiq shuni taqozo etadi. Asardagi tabiat manzaralari, personajlardan hammasining ham nomi esda qolmasligi mumkin. Biroq ularning yuqoridagi singari o`zaro muloqotlari, tortishuvlari albatta e'tiborni jalb qiladi va xotiraga mustahkam o`rnashib qoladi. Masalan, Abdulla Qahhorniyag "Anor" hikoyasida shunday lavha bor: "-Axir, boshqorong`i bo`l, evida bo`l-da!-dedi do`ppisini qoqmasdan, boshiga kiyib, - anor, anor... Bir qadoq anor falon pul bo`lsa! Saharimardondan suv tashib, o`tin yorib, o`t yoqib bir oyda oladiganim o`n sakkiz tanga pul. Akam bo`lmasa, ukam bo`lmasa... Er-xotin tek qolishdi. Xotin jo`xorini tuyib bo`ldi, uni kelidan tog`orachaga solayotib to`ng`illadi: - Havasga anor yeydi deysiz shekilli ... - Bilaman, axir nima qilay? Xo`jayinimni o`ldirib, pulini olaymi? O`zimni hindiga garovga qo`yaymi? G`alatimisan o`zing?" (A.Qahhor. Tavlangan asarlar. - Toshkent: Yosh gvardiya, 1965, 12-bet). Dialog, monolog asarni ta'sirchan qiladigan vositalar sirasiga kiradi. Dialog yunoncha dialogis so`z bo`lib, "ikki kishi o`rtasidagi so`zlashuv" degan ma'noni anglatadi. Monolog ham yunoncha (topos-bir va logos-so`z, nutq) so`z- bo`lib, u badiiy asarda ishtirok etuvchi personajlarning o`z-o`ziga yoki boshqalarga qaratilgan nutqi sanaladi. Dialog va monologning asarni-ta'sirchan etuvchi, uni yodda qoldiruvchi unsurlardan ekanligi sheriy, nasriy asarlardan ham ko`ra, drama janriga mansub asarlarda yaqqol namoyon bo`ladi. Drama, komediya, tragediya matni to`laligicha dialog va monologlardan tarkib topadi. Sahna asarlarini ularsiz tasavvur etib bo`lmaydi. Monologlar namoyon bo`lish tarziga ko`ra ikki xil bo`ladi: tashqi monolog va ikchi monolog. Tashqi monolog qahramonning o`z nugqini ovoz chiqarib bayon etshpi bo`lsa, ichki monolog uning ichki o`y-kechinmalaridir. Tashqi monolog shakli ko`proq drama, komediya, tragediyada qo`llansa, ichki monolog barcha janrlardagi asarlarda keng ishlatiladi. Masalan, hayotda har bir odam boshqa bir kishi haqida ko`nglida qandaydir xayollarga-boradi. Ana shu hodisa badiiy asarlarga ham ko`chiriladi. Roman, qissa, doston personajlari bir-birlari haqida turli o`ylarga borishadi. Demak, monolog personajlarning o`zi haqidagi o`ylaridangina iborat bo`lmaydi. U boshqalar to`g`risidaga, tevarak-atrofdagi hayot haqidagi orzu-o`y, mushohadalarni ham mujassam etadi. Avvallari qo`llangan bo`lsa-da, ayni paytda nutqda ishlatilmay qolgan so`zlar «arxaik so`zlar» sanaladi. «Shevaga xos so`zlar» esa muayyan hudud kishilari nutqiga xos so`z va iboralardir. «Kasb-korga oid so`zlar» esa qahramonlar mashg`uloti, ular turmush tarzini ko`rsatish vajhidan asqotadi. «Jargon» fransuzcha jargon so`z bo`lib, "buzilgan til" degan ma'noni bildiradi. Binobarin, jargon sun'iy, yasama tildir. U muayyan guruh kishilari doirasidagina qo`lanadi. Jargon so`zlar ham barcha kishilarning nutqida ishlatiladigan so`z, iboralardan tarkib topgan bo`ladi. Biroq guruh a'zolari muayyan so`z, iboralarni o`zlarigina tushunadigan ma'noda ishlatishadi. Ular nazarda tutgan ma'noni boshqalar bilmaydi. Badiiy asarlarda o`g`rilar, qimorborzlar obrazi gavdalantirilganda ularning nutqida ishlatiladigan so`z, iboralar-jargonlar keltiriladi. Chunonchi, Tohir Malikning "Shaytanat", "Murdalar gapirmaydilar" asarlarida jargon so`zlar o`g`ri-jinoyatchilar qiyofasini ishonarli ko`satish uchun o`ziga xos vosita bo`lgan. «Neologazmlar», asosan zamonaviy mavzudagi asarlarda ishlatiladi. Fan- texnika, ijtimoiy hayot taraqqiyoti tufayli paydo bo`lgan yangi so`z, atama,