SHIFOBAXSH O‘SIMLIKLAR BILAN DAVOLASH (FITOTERAPIYA) Reja 1. Markaziy asab tizimiga ta’sir etuvchi o‘simliklar. 2. Siydik haydovchi va shishlarga qarshi ta’sir etuvchi o‘simliklar 3. Yallig'lanishga, yaralarga qarshi ta’sir etuvchi o‘simliklar 4. Me’da-ichak faoliyatiga ta’sir etuvchi o‘simliklar Insoniyat hayoti o‘simliklar olami bilan uzviy bog‘langan. O‘simliklar olami insonni yedirib-ichiradi, kiyintiradi, havoni poklab beradi, go‘zal manzaralar yaratadi. Usimliklarning serhosiyat tomonlarini sanab intihosiga yetish qiyin. O‘simliklarning eng ajoyib xislatlaridan biri — shifobaxshligidir. Odamzot qadim-qadim zamonlardan beri o‘simliklarning shifobaxsh xususiyatlaridan bahramand bo‘lib kelmoqda. Qadim zamonlarda odamlar o‘z dardlariga davo izlab, avvalo o‘simliklar olamiga hamda hayvonot mahsulotlariga intilar edilar. Dastlab odam uchun o‘simlik mevalari, ildiz, ildiz mevalari, shuningdek hayvon mahsulotlari oziq-ovqat vazifasini o‘tagan; ilgari o‘simliklarning shifobaxshligi tasodifan topilgan bo‘lsa, keyinchalik ular hayotiy sinov va kuzatishlardan o‘tgach, xalq tabobatida qo‘llanila boshlagan. Eramizdan II asr oldin Ebers papirusida «Tananing hamma bo‘limlariga ta’sir etuvchi moddalarni tayyorlash» o‘sha davr o‘simliklarining shifobaxshligi to‘g‘risida ma’lumot berilgan. Qadimgi Misrda har xil o‘simliklardan tayyorlangan xushbo‘y moylar, balzamlar, aloe, bargizubning shifobaxsh ta’siri ma’lum bo‘lgan. Xitoyda jen-shen hamda bug‘u shoxidan olinadigan pantlarga katta ahamiyat berilgan. Qadimgi budda tibbiyotining ajoyib rivoyatlarida shunday deyilgan— darmon izlagan tabib nigohi bilan olamga nazar solsa, dori-darmonlar olamida hayot kechirayotganimizni bilishimiz mumkin, olamda dori sifatida ishlatib bo‘lmaydigan bironta moddaning o‘zi yo‘q, desa bo‘ladi. Mashhur yunon tabibi Buqrot (eramizdan oldingi 460—377 yillar) o‘zining «Korpus Xippokratikum» asarida tib ilmiga, jumladan dori-darmonlarga oid ko‘p ma’lumotlar keltirgan, asarlarida dorivor o‘simliklarning 236 tasi tasvirlanib, ularning xususiyatlari bayon etilgan. Rumning eng mashhur tabibi va tabiat fanlari bilimdoni Galen (Jolinus hakim eramizning 130—200 yillarida yashagan) ajoyib falsafiy ibora keltirgan, o‘simlik va hayvonot olamidan olingan har bir moddaning foydali tarafi bor uni ishlatish lozim hamda zararli tarafi bor uni olib tashlash lozim. Galen o‘z davrida o‘simliklar to‘g‘risida 2 ta kitob yozgan, bu kitob lotin, arab, forsiy va qadim Ovro‘po tillariga tarjima qilingan. Kadimiy hind tabibi Sushruta (VI asr o‘zinig olamshumul «Ayurveda» asarida 700 dan ortiq shifobaxsh o‘simliklarni keltirgan, ularning ko‘pchiligi hozirgi kunda ham xind tibbiyotida qo‘llanib kelinmoqda (LIV—52, rumalayya tabletkalari «Ajurveda» yozuvi bilan chiqadi). Uz davrining mashhur tabiblari, shifokorlaridan Abu Ali ibn Sino, Abu Bakr Muhammad ibn Zakariya ar-Roziy, Arabmuxammad o‘g‘li Abdulg‘ozixon, Ismoil Jurjoniy va boshqalar bemorlarni davolashda dorivor o‘simliklardan keng ko‘lamda foydalanganlar. Abu Ali ibn Sino 900 xil shifobaxsh o‘simliklardan dorilar tayyorlab, tabobatda qo‘llagan. Abu Rayxon Beruniyning «Saydana» nomli qomusiy kitobida o‘sha davrda (XI asr) qo‘llanadigan hamma shifobaxsh o‘simliklar keltirilgan. Sharqda o‘rta asrlarda shifobaxsh o‘simliklar fani — farmakognoziya tabobat ilmini egallashda eng birinchi bosqich hisoblangan. XIX—XXasr olimlaridan A. F. Gammerman, P.S. Massagetov, S. S. Sahobiddinov, H. X. Xolmatov, X. U. Alievlar dorivor o‘simliklarni tabobatga tatbiq etish ishlariga katta hissa qo‘shganlar. Keyingi asrlarda kimyo fanining nihoyatda taraqqiy etishi, sintez yo‘li bilan yangi kimyoviy birikmalar hamda o‘ta ta’sirli ximioterapevtik moddalar olinishi tufayli shifobaxsh o‘simliklarni qo‘llash ikkinchi darajali bo‘lib qoldi. Tabobatda o‘ta faol kimyoviy moddalar ko‘plab qo‘llanishi oqibatida «dori kasalligi» paydo bo‘ldi, bunday bemorlar soni kundan-kunga ortib bordi. Jahon Sog‘liqni Saqlash Tashkiloti keltirgan ma’lumotga ko‘ra, kasalxonadagi bemorlarning 2,5—5%ini dori moddalarning nojo‘ya ta’siridan kasal bo‘lganlar tashkil etadi. Shuning uchun hozirgi kunda shifobaxsh o‘simliklar bilan davolashga katta ehtiyoj tug‘ilgan, bu borada izlanishlar olib borish shu kunning dolzarb muammolaridan biri bo‘lib qoldi. O‘zbekistonda yovvoyi holda o‘sadigan va o‘stiriladigan o‘simliklar soni qariyb 4150 taga yetadi, ulardan 577 tasi shifobaxsh o‘simliklar. O‘simliklar kimyoviy jihatdan juda murakkab xisoblanadi, ularning tarkibida 21 ta element mavjud, bu elementlardan 16 tasi hamma o‘simliklarda, qolgan 5 tasi ba’zi birlarida mavjud. O‘simliklarda 29 ta organik molekulalar (glyukoza, riboza, moylar, fosfatidlar, 20 ta aminokislota, 5 ta nukleozidlar, son-sanoqsiz har xil murakkab birikmalar bor. Usimliklar organizmida alohida biologik faol moddalar alkaloidlar, yurak glikozidlari, antraglikozidlar, saponinlar, flavonoidlar, xromonlar, kumarinlar, terpenlar, moylar, vitaminlar, fitonsidlar, yelimlar, oshlovchi, shilliq va boshqa moddalar mavjud. Biologik faol moddalar o‘simliklarning turli qismlarida uchraydi, ba’zi qismlarida ko‘p, ba’zilarida esa kam bo‘ladi yoki butunlay bo‘lmasligi ham mumkin. Biologik faol moddalar o‘simliklarning bir xil turlarida —barglarida (digitalis bargi), ikkinchilarida—gulida (moychechak guli), uchinchilarida—mevasida (chernika mevasi), to‘rtinchilarida—ildizi, ildizpoyasida (valeriana ildizi va iddizpoyasi), beshinchilarida— po‘stlog‘ida (eman po‘stlog‘i) bo‘lishi mumkin. Shuning uchun ham o‘simliklarning asosan biologik faol moddalari ko‘p bo‘lgan qismidan dorivor mahsulot yig‘ib olinadi. Biologik faol moddalar o‘simlik qismlarida bir vaqtning o‘zida to‘planmaydi, shuning uchun dorivor maxsulotlar turli vaqtlarda yig‘ib olinadi. Agar dorivor mahsulot o‘z vaqtida yig‘ib olinmasa, ularning tarkibida biofaol moddalar kamroq bo‘lishi, ularning shifobaxshlik qiymati kamayishi mumkin. Usimliklarning yer ostki qismlari (ildiz, ildizpoya, tug‘anak, piyozboshi) odatda o‘simlik uyquga kirgan davrida — kech kuzda yoki o‘simlik uyg‘onmasdan oldin — erta bahorda tayyorlanadi. O‘simliklarning yer ustki qismi (poyasi, bargi va gullari ara-lashmasi) o‘simlik gullaganda, poyaning eng tagidagi barg oldidan o‘rib olinadi, poyaning bargsiz qismiga tegilmaydi. Barglar odatda o‘simlik gullashi oldidan yoki gullaganda ohistalik bilan olinadi. Kurtaklar, po‘stloqlar erta bahorda olinadi. Gullar o‘simlik qiyg‘os gullaganda yig‘iladi. O‘simlik mevalari to‘la yetilganda yig‘ib olinadi. Tayyorlangan mahsulotlar boshqa o‘simlik aralashmalaridan, loy, tuproq, qumlardan tozalangandan so‘ng tezda quritishga kirishiladi. O‘simliklarning yer ustki qismi tabiiy sharoitda ochiq havoda soya yerda, ataylab qurilgan joylarda quritiladi. Dorivor mahsulotlar sakdanadigan bino, xonalar toza, quruq va shamol o‘tib turadigan bo‘lishi lozim. O‘simlik mahsulotlaridan damlamalar (yumshoq qismlaridan), qaynatmayaar (qattiq qismlaridan) dorixonada va uy sharoitida tayyorlanadi. Dori zavodlarida o‘simliklardan nastoykalar, suyuq va quyuq ekstraktlar tayyorlanadi. Shu bilan birga o‘simliklardan kimyoviy yo‘l bilan alohida moddalar — alkaloidlar, glikozidlar, kumarinlar va boshqalar olinadi, ular ham asosan tibbiyotda qo‘llanadi. Shu bilan birga tabiiy alkaloidlar, glikozidlar asosida sintez yo‘li bilan yangi yarim sintetik moddalar ham olinadi. Dorivor o‘simliklar bilan davolash, fitoterapiyaning afzalligi quyidagilardan iborat: 1.Shifobaxsh o‘simliklar ko‘p asrlar mobaynida sinovlardan o‘tib kelayotgan omil hisoblanadi, organizmga fiziologik ta’sir ko‘rsatadi, chunki tabiatdagi uzluksiz shakllanish tufayli o‘simliklar va odam organizmi hujayralarining tuzilishi bir-biriga juda yaqin. Sintez yo‘li bilan olingan kimyoviy moddalar esa odam organizmi uchun yot hisoblanadi, ular o‘ta faol bo‘lib, organizmning murakkab molekulalari tuzilishini buzishi, ba’zan yanada faolroq, xujayralar uchun zaharli yangi birikmalar hosil qilishi mumkin. 2. Shifobaxsh o‘simliklarning davolash doirasi keng, chunki ular kimyoviy jihatdan juda boy, ularning tarkibida glikozidlar, alkaloidlar, fermentlar, vitaminlar, bioelementlar va boshqa moddalar mavjud. O‘simliklar ta’siri sekin boshlanadi, ular keskin biokimyoviy o‘zgarishlarga olib kelmaydi, shu jihatidan ayniqsa surunkali kasalliklarni davolashda katta ahamiyatga ega. 3. Ko‘pchilik bemorlar, ayniqsa qariyalar bir vaqtning o‘zida bir necha kasallik bilan og‘rishi mumkin, bitta o‘simlik esa bir necha xil shifobaxsh xususiyatlarga ega bo‘ladi, shuning uchun o‘simliklar ana shunday bemorlarni davolashda qo‘l keladi. 4. Fitoterapiyaning afzalligi — kasalliklarning oldini olish uchun qo‘llanishidir. Masalan, bolalarga vitaminli choylar, kattalarga eleuterokokk, jen- shen, ya’ni adaptogenlar qo‘llanganda respirator kasalliklar 2— 3 barobar kamaygani qayd qilingan. 5. Shifobaxsh o‘simliklar kam zaharli, shu tufayli ularni asosiy dori moddalar sifatida kasallikning boshlang‘ich davrida qo‘llash mumkin. Kasallik avjiga chiqqanda shifobaxsh o‘simliklar organizmning himoya kuchlarini oshirish, qo‘llanayotgan kimyoviy moddalarning nojo‘ya ta’sirlarini kamaytirish uchun qo‘llaniladi. Sog‘ayish davrida shifobaxsh o‘simliklar olingan davoni qo‘llab- quvvatlash uchun qo‘llanadi. Hozirgi kunda shifobaxsh o‘simliklarning ta’siri aniqbo‘lsa ham, ularni ta’sir mexanizmi, ayniqsa molekular bosqichdagi ta’siri oxirigacha aniqpanmagan, shuning uchun ular ta’sir mexanizmi bo‘yicha emas, asosan davolash ta’siri bo‘yicha tasniflanadi. Dorivor o‘simliklarni davolash ta’siri bo‘yicha ham tasniflash qiyin, chunki bitta o‘simlik kamida 3-4 xil ta’sirga ega, shuning uchun ular asosiy ta’siri bo‘yicha 7 guruhga bo‘linadi: 1. Markaziy nerv sistemasiga ta’sir etuvchi o‘simliklar. 2. Yurak va qon tomir sistemasiga ta’sir etuvchi o‘simliklar. 3. Siydik haydovchi va shishlarga qarshi ta’sir etuvchi o‘simliklar. 4. Yallig‘lanishga, yaralarga qarshi ta’sir etuvchi o‘simliklar. 5. Me’da-ichak faoliyatiga ta’sir etuvchi o‘simliklar. 6. Balg‘am ko‘chirish, qayt qildirish xususiyati bor o‘simliklar. 7. Qon ketishini to‘xtatuvchi, bachadon mushaklari tonusini oshiruvchi o‘simliklar. Markaziy nerv sistemasiga ta’sir etuvchi o‘simliklar nerv sistemasini rag‘batlantiruvchi va tinchlantiruvchilarga bo‘linadi. Markaziy nerv sistemasini rag‘batlantiruvchi o‘simliklar: manchjuriya araliyasi, jenshen, exinopanaks, moxsarsimon levzeya, xitoy shizandrasi, eleuterokokk, qizilcha o‘simligi. Keltirilgan o‘simliklarning hammasi markaziy nerv sistemasiga qo‘zg‘atuvchi ta’sir ko‘rsatadi. Uxlatuvchi moddalar (asosan barbituratlar) ta’sirini kamaytiradi, asabni rag‘batlantiruvchi moddalar (kofein, kamfora, fenamin) ta’sirini kuchaytiradi. Akliy va jismoniy mehnat qobiliyatini oshiradi, charchoqni yozadi, stresslarga qarshi ta’sir ko‘rsatadi, organizm chidamliligini, noqulay sharoitlarga moslashishini (ayniqsa jen-shen, eleuterokokk) yaxshilaydi. Ba’zi o‘simliklar (kuchala, qizilcha) qon bosimini ko‘taradi. Boshqa o‘simliklar (eleuterokokk, jen- shen) esa miyada qon aylanishini, jinsiy qobiliyatni yaxshilaydi. Bu o‘simliklar nerv sistemasi tonusini oshirish uchun astenik, asteno-nevrotik xolatlarni, akliy va jismoniy toliqishni, arterial gipotoniyalarni davolashda qo‘llanadi. Markaziy nerv sistemasini tinchlantiruvchi o‘simliklar: dorivor valeriana, arslonquyruq o‘ti. Dorivor valeriana o‘simligi bosh miya po‘stlog‘ida tormozlanish jarayonlarini oshiradi, shartli reflekslarni susaytiradi. Valeriana damlama, nastoyka, ekstrakt shaklida nevrozlarda, bolalar nevrozida, uyqusizlikda, yurak nevrozida qo‘llanadi. Valeriana valokardin, validol, korvalol, valosedan moddalar tarkibiga kiradi. Efferent innervatsiyaga ta’sir etuvchi dorivor o‘simliklar: bangidevona, mingdevona, belladonna, pilokarpus, senesio, yalpiz, galantus, zaharli fizostigma. Kalla o‘simligi asosan spazmolitik, miotrop ta’sir etadi, o‘simlikdan bir necha furokumarinlar olingan, ulardan eng faoli kellin hisoblanadi, modda spazmolitik ta’sir qiladi. Bangidevona, mingdevona, senesio o‘simliklarining M- xolinolitik ta’siri bor, ulardan olingan atropin, skopolamin, platifillinga o‘xshab parasimpatik nervlar oxirida joylashgan M-xolinoretseptorlarni falajlaydi, shu alkaloidlarga o‘xshash ta’sir ko‘rsatadi. Usimliklardan belladonnaning suyuq vea quruq ekstrakti spazmolitik dori sifatida me’da-ichak spazmida qo‘llanadi. Yalpiz barglari tinchlantiruvchi, spazmolitik, safro haydovchi, antiseptik, og‘riq qoldiruvchi xususiyatlarga ega. Yalpiz tarkibidagi mentol asosiy ta’sir etuvchi omil hisoblanadi, reflektor yo‘l bilan yurak toj tomirlarini kengaytiradi. Mahalliy ta’siri tufayli yalpiz barglari me’da-ichak bezlarini, o‘t-safro ajralishini oshiradi, ichakdagi hamma patogen mikroorganizmlarga qarshi ta’sir etadi. Yalpiz barglari me’da-ichak spazmida, qabziyatda, ko‘ngil aynaganda, qusishni qoldirish uchun qo‘llanadi. Mentol stenokardiya kasalligining yengil xurujlarida, miya tomirlari qisqarganda qo‘llanadi. Kichik yoshli bolalarda shilliq pardalarni mentol bilan artish man qilinadi, chunki reflektor yo‘l bilan nafas olishni susaytirishi, hatto to‘xtatishi ham mumkin. Yalpiz barglari damlama, nastoyka, yalpiz moyi sifatida, mentol pektussin tabletkalar (yuqori nafas yo‘llari shamollaganda qo‘llaniladi), menovazin suyuqligi (nevralgiya, mialgiya, artralgiyada qo‘llanadi), validol (stenokardiya, nevrozlarda), efkamon malhami tarkibida (artrit, miozit, nevralgiyalarda) qo‘llanadi. Pilokarpus o‘simligidan pilokarpin alkaloidi, galantusdan galantamin alkaloidi olingan. O‘simlikning o‘zi qo‘llanmaydi, ulardan olingan pilokarpin glaukoma, galantamin xolinesterazaga qarshi modda sifatida bolalar falaji — poliomielit asoratlarini davolashda qo‘llanadi. Yurak ea qon tomirlar sistemasiga ta’sir etuvchi dorivor o‘simliklar. Bularga tarkibida yurak glikozidlari saqlaydigan o‘simliklar — bahorgi adonis, chitrangi, marvaridgul, kendir, angishvona, o‘simliklarining bir necha turlari, strofant kiradi. Bu o‘simliklarning damlama va nastoykalari, adonizid va yurak glikozidlari — erizimin, digitoksin, digoksin, strofantin, konvallyatoksin yurak-qon tomir yetishmovchiligida qo‘llanadi. Doriv or valeria na  Arslonqu yruq Je ns he n Ex in op ak s Sh iz an dr a m ev al ar i Saf lar si mo n lev zey Qon bosimini tushirish uchun do‘lananing xar xil turlari, rauvolfiya o‘simligi qo‘llanadi. Do‘lana ekstrakti va spirtli nastoykasi yurak tonusini oshiradi, ayniqsa toliqqanda, tarkibida flavonoidlar bo‘lgani tufayli gipotenziv, aritmiyaga, aterosklerozga qarshi, sedativ ta’sir ko‘rsatadi. Do‘lana ekstrakti, nastoykasi gipertoniya, angionevroz, ateroskleroz, aritmiya, klimakterik nevrozlarda qo‘llanadi, ular kam zaharli moddalardir. Rauvolfiya o‘simligi gipotenziv, markaziy nerv sistemasini tinchlantiruvchi — neyroleptik, simpatolitik ta’sirga ega. O‘simlikning o‘zi qo‘llanmaydi, undan olingan alkaloid rezerpin, raunatin gipertoniya kasalligini davolashda, alkaloid aymalin aritmiyaga qarshi modda sifatida keng qo‘llanadi. Dioskoreya o‘simligi gipolipidemik, antisklerotik ta’sirga ega. O‘simlikning o‘zi qo‘llanmaydi, dioskoreyadan olingan steroid glikozid polisponin aterosklerozga qarshi modda sifatida qo‘llanadi. Bu modda qonda xolesterinni, triglitseridlar mikdorini kamaytiradi, lesitin — xolesterin koeffitsientini oshiradi, shu tufayli xolesterin qonda kolloid holatda ushlanib, qon tomirlar devoriga cho‘kishiga to‘sqinlik qiladi. Polisponin gipolipidemik, aterosklerozga qarshi ta’siri bilan yurakka, buyrak faoliyatiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi, asosan aterosklerozni davolashda qo‘llanadi. M i n g d e v o n a B a n gi d e v o n a S a r i q b o s h i P il o k a r p u s Y a l p i z B o y c h e c h a k Siydik haydovchi va shishlarga qarshi tasir etadigan o‘simliklar: oq qayin bargi, kurtagi, brusnika bargi, dorivor qashqarbeda, oddiy archa, toloknyanka, ittikanak, qirqbo‘g‘im. Bu o‘simliklar o‘rtasida toloknyanka ko‘proq, qo‘llaniladi, o‘simlik tarkibidagi glikozid-gidroxinon to‘qimalar yo‘llarini ta’sirlab, siydik ajralishini ko‘paytiradi, yallig‘lanishga qarshi ta’sir etadi. Toloknyanka tarkibidagi arbutin glikozidi mikroorganizmlarga ham qarshi ta’sir ko‘rsatadi. O‘simlik bargidan damlama va qaynatmalar tayyorlanadi, qovuq, siydik yo‘llari kasalliklari tufayli yuzaga kelgan shishlarni davolashda qo‘llanadi. Qirqbo‘g‘im o‘ti siydik haydovchi, yallig‘lanishga qarshi, qon ketishini to‘xtatish xususiyatiga ega, o‘simlikning zaharsizlantirish, organizmdan qo‘rg‘oshin tuzlarini chiqarish xususiyati ham bor. Qirqbo‘g‘im yurak-qon tomirlar yetishmovchiligida hosil bo‘lgan shishlarni yo‘qotish uchun, qon to‘xtatish xususiyati tufayli bachadon, to‘g‘ri ichakdan (gemorroidal) qon ketishlarda qo‘llanadi. Arap ko‘pchilik siydik haydovchi o‘simliklar takror qo‘llanish natijasida ta’siri kamayib borsa, qirqbo‘g‘im uzoq vaqt qo‘llanilsa ham ta’siri kamaymasdan, saqlanib qoladi. Buyrak to‘qimalarini ta’sirlaydi, shu tufayli buyrak kasalliklarida, nefrit va nefrozlarda qo‘llash man etiladi. Ittikanakning siydik haydovchi, terlatuvchi, me’da-ichak faoliyatini va moddalar almashinuvini normallashtirish xususiyatlari ham bor. Ittikanak tarkibida askorbinat kislota va marganes ionlari borligi tufayli shifobaxsh ta’sir etadi. Ma’lumki, marganes ionlari qon tanachalari hosil bo‘lishiga, qon quyulishiga, ichki sekresiya bezlari faoliyatiga ta’sir ko‘rsatadi. Moddalar almashinuviga ta’siri bo‘lgani tufayli neyrodermitlarda, psoriazni davolashda qo‘llanadi. Ittikanak bolalar amaliyotida keng qo‘llanadigan o‘simlik. Chaqaloqlarga ittikanak damlamasidan vanna qilinadi. Itgikanak o‘tni ehtiyotkorlik bilan qo‘llash kerak. Yallig‘lanishga, yaralarga qarshi ta’sir etadigan o‘simliklar: aloe, andiz, tog‘rayhon, dalachoy, kalanxoe,tirnoqgul, chakanda, zubturum, moychechak, mavrak, na’matak va boshqalardir. Bulardan tirnoqgulning yallig‘lanishga qarshi xususiyati bilan birga yaralarni bitiruvchi, spazmolitik, o‘t (safro) haydovchi va mikroblarga qarshi ta’sir qiladi. Tirnoqgul o‘simligini ichga va sirtga qo‘llash mumkin. Bolalarda gingivit, paradontoz kasalliklarida og‘izni chayish uchun, tonzillit, anginalarni davolash uchun qo‘llanadi. Bu o‘simlik ginekologiyada bachadon shamollaganda, eroziyalar, trixomonadali kolpitlar, proktit, paraproktitlarni davolashda qo‘llanadi. Tirnoqgul yengil sedativ ta’sir etadi, ba’zi yurak kasalliklarida, qon bosimi oshganda, me’da-ichak kasalligida ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Tirnoqgul gullarida karotinoid, flavonoidlar, askorbinat kislota va boshqa organik kislotalar bo‘lgani uchun jigarning metabolik faoliyatiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi, safroning tarkibi yaxshilanadi, biliburin va xolesterin mikdori kamayadi. Tirnoqgul moychechak o‘simligi bilan birga qo‘llanganda uning ta’siri yanada samarali bo‘ladi. Tirnoqgulning damlama va nastoykasi qo‘llanadi. D o‘l an a R au vo lfi a  B ax or gi a d o ni s St ro fa nt  M ar va ri d gu l Chakanda o‘simligining mevalari vitaminlarga, mikrounsurlarga, kumarin, flavonoidlarga juda boy. Chakanda moyi qo‘llanadi, bu modda yaralar, ayniqsa kuygan yaralarning bitishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Chakanda moyining mikroblarga qarshi xususiyati ham bor. Eksperimentlarda chakanda moyining lipidlar almashinuviga, jigar, me’da-ichak faoliyatiga ijobiy ta’siri aniqlangan. Chakanda moyi kuyganda, trofik yaralarda, bachadon eroziyalarida, ko‘z kuyganda, shox parda yarasida, oshqozon yarasini davolashda qo‘llanadi. Moychechak gullari fiziologik faol moddalarga juda boy (efir moylari, flavonoidlar, polisaxarid, vitaminlar, kumarinlar va boshqalar), ularning spazmolitik, antiseptik, yallig‘lanishga qarshi, sedativ, o‘t (safro) haydash, regeneratsiyani oshirish xususiyatlari bor. M-xolinolitik xususiyati ham bor, shuning uchun spazmolitik ta’sir etadi. Moychechak gullari damlamasi juda ko‘p kasalliklarda — stomatit, gingivitlarda, tonzillit, angina, o‘tkir va surunkali gastrit, oshqozon va o‘n ikki barmoq ichak yarasida, kolit, enterokolitlarda, safro yo‘llari spazmida qo‘llanadi. Moychechak gullarining qaynatmasi, moychechakdan tayyorlangan romazulon suyukligi qo‘llanadi. Yuqorida keltirilgan boshqa o‘simliklar ham yallig‘lanishlarda, yaralarni davolashda, va boshqalarda qo‘llanadi. Me’da-ichak faoliyatiga ta’sir etuvchi o‘simliklar: bo‘znoch, eman po‘stlog‘i, tog‘jumrut, makkajo‘xori, momaqaymoq, achchiq ermon, rovoch, zira, otquloq o‘simliklarining bir xili asosan ishtahani ochish (ermon), boshqa xillari ichak peristalkasini oshirish, ba’zi birlari esa asosan o‘t (safro) haydash xususiyatlariga ega. Bo‘znoch gullari o‘t (safro) haydaydi, o‘t kislotalarini kamaytiradi, bilirubinlar hajmini, xolatoxolesterin koeffitsientini, o‘t pufagi tonusini oshiradi. Ichakka, o‘t pufagiga, qon tomirlarining silliq mushaklariga spazmolitik ta’sir ko‘rsatadi, oshqozon, oshqozon osti bezi sekresiyasini oshiradi. Bo‘znoch moddalari kam zaharli, davomli qo‘llanganda jigar faoliyatini o‘zgartirishi mumkin. Bo‘znoch qaynatmalari, ekstrakti, undan olingan moddalar jigar va o‘t (safro) yo‘llari kasalliklarida — xolesistit, gepatitlarda qo‘llanadi. Bo‘znoch o‘simligidan flamin moddasi olingan, flamin flavonoidlar yig‘indisidan iborat, surunkali xolesistit, gepatoxolesistitlarni davolash uchun qo‘llanadi. Rovoch tarkibida antraglikozid, tanoglikozid, xrizofan kislota, emodin, pigmentlar mavjud, bu o‘simlik antraglikozidlar tufayli ichak peristalkasini oshiradi, surgi modda sifatida qo‘llanadi, ta’siri 8-10 soatlardan keyin boshlanadi. Tanoglikozidlar tufayli burishtiruvchi, ich ketishga qarshi, antiseptik ta’sir ko‘rsatadi. Rovoch o‘simligi surunkali qabziyatda, ichak atoniyasida, asosan qariyalar va bolalarni davolashda qo‘llanadi. Tabletkalarda ishlab chiqariladi, bolalar amaliyotida rovoch sharbati qo‘llanadi. Rovoch kichik mikdorlarda ich ketishda ham qo‘llanishi mumkin, o‘tkir appenditsit, xolesistit, homiladorliqda qo‘llash man etiladi. Balg‘am ko‘chirish, qustirish xususiyati bor o‘simliklar: arpabodiyon, ipekakuana, oqqaldirmok (ko‘ka), bahorgi navro‘zgul, chuchukmiya, afsonak, gulhayri, dorivor ukrop va boshqalar. Arpabodiyon o‘simligining tarkibida ko‘p miqdorda efir moylari mavjud, yallig‘lanishga qarshi, spazmolitik, balg‘am ko‘chiruvchi ta’sir ko‘rsatadi. Arpabodiyonning efir moylari me’da-ichakdan so‘rilib, oshqozon shirasini oshiradi, bronx bezlari orqali chiqib, ularni ta’sirlaydi, shilliq ajralishi yaxshilanadi, nafas yo‘llari mikroflorasiga bakteritsid ta’sir ko‘rsatadi. Arpabodiyonning efir moyi bronxlar orqali anetol modda ishlab chiqarib, nafasni reflektor yo‘l orqali qo‘zg‘atadi, nafas yo‘llari faolligini oshiradi, balg‘amni suyultirib, ko‘chishini osonlashtiradi. Arpabodiyon ayniqsa bolalar amaliyotida nafas a’zolari kasalliklarida — bronxit, bronxopnevmoniya, laringit, traxeit, ko‘kyo‘tal kasalliklarida juda keng qo‘llanadi. Arpabodiyon damlamasi, moyi, novshadil tomchilari qo‘llanadi. Damlamasini me’da-ichak kasalliklarida — oshqozon, ichak spazmida, oshqozon, jigar, oshqozon osti bezining sekresiyasi kamayganda qo‘llanish mumkin. Chuchukmiya ildizidagi glitsirizin traxeya, bronxlar epiteliysining tukchalarini qo‘zg‘atib, yuqori nafas yo‘llari shillig‘ining sekretor faoliyatini oshiradi. Chuchukmiya flavonoid birikmalaridan iborat bo‘lgani tufayli silliq mushaklarga spazmolitik ta’sir ko‘rsatadi. Ildizi yallig‘lanishga qarshi ta’sir etadi. Chuchukmiyadagi glitsirizindan glitsirizin kislota hosil bo‘ladi, glitsirizin kislota kortikosteroidlarga o‘xshab ta’sir ko‘rsatadi. O‘simlikdan glitsiram modda olingan, modda yallig‘lanishga qarshi ta’sir etadi, uning yallig‘lanishga qarshi mexanizmida buyrak usti bezi ishtirok etadi. Glitsiram natriy va kaliy ionlarining o‘zaro nisbatiga ta’sir ko‘rsatadi, moddaning allergiyaga qarshi ta’siri ham bor. O‘simlik damlamasi, ekstrakti, sharbati, eliksiri (ko‘krak eliksiri) yuqori nafas yo‘llari kasalliklarida balg‘am ko‘chirish, yo‘talni yumshatish, o‘rab oluvchi sifatida qo‘llanadi. Bu o‘simlik oshqozon, o‘n ikki barmoq ichak yarasi, me’da- ichakning surunkali yallig‘lanishida, ayniqsa oshqozon shirasi kislotaliligi oshganda qo‘llanadi. Yordamchi modda sifatida chuchukmiya o‘simligining moddalari buyrak usti bezi yetishmovchiligida — addisonizm holatlarida