SHO‘R YUVISH ISHLARINI REJASINI TUZISH

Yuklangan vaqt

2024-04-05

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

6

Faytl hajmi

107,5 KB


SHO‘R YUVISH ISHLARINI REJASINI TUZISH Sho‘rlangan maydonlarda sho‘r yuvish rejasini tuzish fermer yer xo‘jaligiga olingan mavjud suv miqdoridan to‘g‘ri foydalanib, tuproq tarkibidagi sho‘rni yoki tuzni sifatli yuvish va bu jarayonga tegishli meliorativ tadbirlarni o‘z vaqtida o‘tkazish kabi muhim vazifalarni qamrab oladi. Sho‘r yuvish samaradorligi kam miqdordagi suv sarflash yo‘li bilan tuproq tarkibidan o‘simliklarni o‘sishi va rivojlanishiga salbiy ta’sir etadigan ko‘p miqdordagi tuzni chiqarib yuborishga asoslangan. Tuproqlar sifatsiz yuvilgan yerlarida ekinlar hosildorligini 20% va hatto 50% gacha kamayishi kuzatilgan. Shu sababdan sho‘rlangan yerlarni yuvishni o‘z vaqtida sifatli qilib o‘tkazish tuproq unumdorligi va parvarish qilinayotgan ekinlar hosildorligini oshirishda juda katta ahamiyatga egadir. Suv resurslaridan unumli foydalanish, sho‘r yuvishni o‘z vaqtida sifatli qilib o‘tkazish va mavjud mehnat resurslaridan to‘g‘ri foydalanish maqsadlarida sho‘r yuvish ishlari rejalashtiriladi. Sho‘r yuvish ishlarini rejalashtirish uchun, birinchi navbatda, har yili kuzda xo‘jalik xududida mahsus tekshirish ishlari o‘tkazilib, bunda sho‘rlangan maydonlarning hajmi sho‘rlanganlik darajasiga ko‘ra aniqlanadi. Sho‘r yuvish samaradorligiga sizot suvlarning joylashish chuqurligi va minerallashganlik darajasi katta ta’sir etishi sababli ularni tavsifi bYerilishi kerak. Tuproqdagi tuzlarning miqdori va tarkiblarini hisobga olgan holda sho‘r yuvish soni va me’yorilari belgilanadi (18-jadval). Sho‘rlangan maydonlarning hajmi, sho‘r yuvish soni va me’yorilari. SHO‘R YUVISH ISHLARINI REJASINI TUZISH Sho‘rlangan maydonlarda sho‘r yuvish rejasini tuzish fermer yer xo‘jaligiga olingan mavjud suv miqdoridan to‘g‘ri foydalanib, tuproq tarkibidagi sho‘rni yoki tuzni sifatli yuvish va bu jarayonga tegishli meliorativ tadbirlarni o‘z vaqtida o‘tkazish kabi muhim vazifalarni qamrab oladi. Sho‘r yuvish samaradorligi kam miqdordagi suv sarflash yo‘li bilan tuproq tarkibidan o‘simliklarni o‘sishi va rivojlanishiga salbiy ta’sir etadigan ko‘p miqdordagi tuzni chiqarib yuborishga asoslangan. Tuproqlar sifatsiz yuvilgan yerlarida ekinlar hosildorligini 20% va hatto 50% gacha kamayishi kuzatilgan. Shu sababdan sho‘rlangan yerlarni yuvishni o‘z vaqtida sifatli qilib o‘tkazish tuproq unumdorligi va parvarish qilinayotgan ekinlar hosildorligini oshirishda juda katta ahamiyatga egadir. Suv resurslaridan unumli foydalanish, sho‘r yuvishni o‘z vaqtida sifatli qilib o‘tkazish va mavjud mehnat resurslaridan to‘g‘ri foydalanish maqsadlarida sho‘r yuvish ishlari rejalashtiriladi. Sho‘r yuvish ishlarini rejalashtirish uchun, birinchi navbatda, har yili kuzda xo‘jalik xududida mahsus tekshirish ishlari o‘tkazilib, bunda sho‘rlangan maydonlarning hajmi sho‘rlanganlik darajasiga ko‘ra aniqlanadi. Sho‘r yuvish samaradorligiga sizot suvlarning joylashish chuqurligi va minerallashganlik darajasi katta ta’sir etishi sababli ularni tavsifi bYerilishi kerak. Tuproqdagi tuzlarning miqdori va tarkiblarini hisobga olgan holda sho‘r yuvish soni va me’yorilari belgilanadi (18-jadval). Sho‘rlangan maydonlarning hajmi, sho‘r yuvish soni va me’yorilari. Tuproql ar Maydo ni, ga Sho‘r yuvishning umumiy me’yori, m3/ga Sho‘r yuvish soni Sho‘r yuvishning o‘rtacha me’yori m3/ga Kuchsiz sho‘rlangan 15 2000 1 2000 O‘rtach a sho‘rlangan 7 4000 2 2000 Kuchli sho‘rlangan 3 6000 3 2000 Jami: 25 Keyingi navbatda konturlar (dalalar) bo‘yicha sho‘rlangan tuproqlar maydoni aniqlanib, ularning hajmi sug‘oriladigan – gektar hisobida aniqlanadi (56-jadval). Tabiiy sho‘ri yuviladigan maydon hajmini sug‘oriladigan–gektar hisobida aniqlash uchun uni sho‘r yuvish soniga ko‘paytirish zarur. Masalan, 1 konturda hammasi bo‘lib 11 ga sho‘rlangan yer bo‘lib, uning 7 gektari kuchsiz, 4 gektari o‘rtacha sho‘rlangan bo‘lsin. Ularni tegishli ravishda sho‘r yuvish sonlariga ko‘paytirish bilan sho‘ri yuviladigan maydonlar hajmini sug‘oriladigan gektar hisobida aniqlanadi: (7x1)(4x2)15 sug‘/ga. Shu usulda boshqa konturlar bo‘yicha ham hisoblashlar o‘tkazilib, jamlash yo‘li bilan sho‘ri yuviladigan maydonlar hajmi sug‘oriladigan gektar hisobida aniqlanadi. So‘ngra sho‘ri yuviladigan maydonlar dekadalar (o‘n kunliklar) bo‘yicha taqsimlanib chiqiladi. Sho‘r yuvishni eng qulay o‘tkazish muddati – bu kuz va Yerta qish oylaridir (oktyabr, noyabr, dekabr). Chunki bu davrda sizot suvlar sathi eng chuqurda joylashgan bo‘ladi. Har bir kontur bo‘yicha sho‘r yuvish muddatlari va dekadadagi ish hajmi umumiy yuviladigan maydonga, mehnat vositalariga va ish kuchini band emasligiga ko‘ra belgilanadi. Tuproql ar Maydo ni, ga Sho‘r yuvishning umumiy me’yori, m3/ga Sho‘r yuvish soni Sho‘r yuvishning o‘rtacha me’yori m3/ga Kuchsiz sho‘rlangan 15 2000 1 2000 O‘rtach a sho‘rlangan 7 4000 2 2000 Kuchli sho‘rlangan 3 6000 3 2000 Jami: 25 Keyingi navbatda konturlar (dalalar) bo‘yicha sho‘rlangan tuproqlar maydoni aniqlanib, ularning hajmi sug‘oriladigan – gektar hisobida aniqlanadi (56-jadval). Tabiiy sho‘ri yuviladigan maydon hajmini sug‘oriladigan–gektar hisobida aniqlash uchun uni sho‘r yuvish soniga ko‘paytirish zarur. Masalan, 1 konturda hammasi bo‘lib 11 ga sho‘rlangan yer bo‘lib, uning 7 gektari kuchsiz, 4 gektari o‘rtacha sho‘rlangan bo‘lsin. Ularni tegishli ravishda sho‘r yuvish sonlariga ko‘paytirish bilan sho‘ri yuviladigan maydonlar hajmini sug‘oriladigan gektar hisobida aniqlanadi: (7x1)(4x2)15 sug‘/ga. Shu usulda boshqa konturlar bo‘yicha ham hisoblashlar o‘tkazilib, jamlash yo‘li bilan sho‘ri yuviladigan maydonlar hajmi sug‘oriladigan gektar hisobida aniqlanadi. So‘ngra sho‘ri yuviladigan maydonlar dekadalar (o‘n kunliklar) bo‘yicha taqsimlanib chiqiladi. Sho‘r yuvishni eng qulay o‘tkazish muddati – bu kuz va Yerta qish oylaridir (oktyabr, noyabr, dekabr). Chunki bu davrda sizot suvlar sathi eng chuqurda joylashgan bo‘ladi. Har bir kontur bo‘yicha sho‘r yuvish muddatlari va dekadadagi ish hajmi umumiy yuviladigan maydonga, mehnat vositalariga va ish kuchini band emasligiga ko‘ra belgilanadi. Sho‘ri yuviladigan maydonlar sharoitiga ko‘ra har kuni har bir sug‘oriladigan gektarga 1-2 tadan suvchi ajratiladi. Sho‘r yuvish rejasida yuviladigan maydonga qaysi sug‘orish tarmog‘idan suv olinishi ham ko‘rsatiladi. Kanallardan suvni deyarli bir xil miqdorda etkazib turish uchun sho‘ri yuviladigan maydonlar hajmi dekadalar bo‘yicha iloji boricha teng taqsimlanishi kerak (19-jadval). Konturlar bo‘yicha sho‘ri yuviladigan maydonlar hajmi (sug‘oriladigan – gektar hisobida) 19-jadval Konturlar bo‘yicha sho‘r yuvish ishlari rejasi. 20-jadval Sug‘orish tarmog‘i Kontur- lar soni Sho‘ri yuviladigan maydon, sug‘/ga Sug‘oriladigan/ga hisobida yuvish kerak. 1-10.X 11-20.XI 21-30.XI 1-10.XI R-1 1 15 - 8 7 - R-1 2 12 - 7 5 - R-2 3 11 - - 6 5 Kon- tur № Sho‘ri yuvila- digan may- don, ga Shu jumladan Sug‘oriladi gan gektar hiso-bidagi yuviladiga n maydon 1 marta yuviladi gan (kuchsiz sho‘r) 2 marta yuviladig an (o‘rtacha sho‘r) 3 marta yuviladig an (kuchli sho‘r) 4 marta yuviladig an (kuchli sho‘r) 7 marta yuviladi gan (sho‘rh ok) 1 11 7x1 4x2 - - 15 2 8 5x1 2x2 1x3 - - 12 3 6 3x1 1x2 2x3 - - 11 Jami 25 15 7 3 - - 38 Sho‘ri yuviladigan maydonlar sharoitiga ko‘ra har kuni har bir sug‘oriladigan gektarga 1-2 tadan suvchi ajratiladi. Sho‘r yuvish rejasida yuviladigan maydonga qaysi sug‘orish tarmog‘idan suv olinishi ham ko‘rsatiladi. Kanallardan suvni deyarli bir xil miqdorda etkazib turish uchun sho‘ri yuviladigan maydonlar hajmi dekadalar bo‘yicha iloji boricha teng taqsimlanishi kerak (19-jadval). Konturlar bo‘yicha sho‘ri yuviladigan maydonlar hajmi (sug‘oriladigan – gektar hisobida) 19-jadval Konturlar bo‘yicha sho‘r yuvish ishlari rejasi. 20-jadval Sug‘orish tarmog‘i Kontur- lar soni Sho‘ri yuviladigan maydon, sug‘/ga Sug‘oriladigan/ga hisobida yuvish kerak. 1-10.X 11-20.XI 21-30.XI 1-10.XI R-1 1 15 - 8 7 - R-1 2 12 - 7 5 - R-2 3 11 - - 6 5 Kon- tur № Sho‘ri yuvila- digan may- don, ga Shu jumladan Sug‘oriladi gan gektar hiso-bidagi yuviladiga n maydon 1 marta yuviladi gan (kuchsiz sho‘r) 2 marta yuviladig an (o‘rtacha sho‘r) 3 marta yuviladig an (kuchli sho‘r) 4 marta yuviladig an (kuchli sho‘r) 7 marta yuviladi gan (sho‘rh ok) 1 11 7x1 4x2 - - 15 2 8 5x1 2x2 1x3 - - 12 3 6 3x1 1x2 2x3 - - 11 Jami 25 15 7 3 - - 38 Jami: 38 - 15 18 5 Sho‘r yuvishni sho‘rhok, kuchli sho‘rlangan yerlaridan boshlash maqsadga muvofiqdir.Sho‘r yuvish ishlari rejalashtirilgandan so‘ng konturlar bo‘yicha sho‘ri yuviladigan maydonlarga sug‘orish tarmoqlardan suv taqsimlash rejasi tuziladi (21-jadval). Konturlar, sug‘orish tarmoqlari va ferem yer xo‘jaligi bo‘yicha sho‘ri yuviladigan maydonlarga suv taqsimlash rejasi. 21-jadval Sug‘oris h tarmog‘i Tarmoq- ning f.i.k. Kontu r soni Suv taqsimlash miqdori, l /s (fermerlar uchun Qnt, kanallar uchun Qbr) 1-10.XI 11-20.XI 21-30.XI 1-10.XII R-1 0,81 1 - 18,5/22,8 16,7/20,0 - R-1 0,81 2 - 16,7/20,0 11,6/14,2 - R-2 0,81 3 - - 13,9/17,1 11,6/14,2 Qnetto Qbrutto - - 35,2 42,8 42,2 51,3 11,6 Buning uchun sug‘orish gidromoduli (qnt) aniqlanadi. Sug‘orish gidromoduli 1 ga maydonga 1 sekundda bYeriladigan litr hisobidagi suv sarfidir. U quyidagi formula yordamida aniqlanadi: ' ' , 86,4 so g m q t   Agar sho‘r yuvish me’yori (m) 2000 m3/ga va davomiyligi (t) 10 kun bo‘lsa, sug‘orish gidromoduli quyidagiga teng: ' ' 2000 2,31 86,4 10 86.4 so g m q  t     / . l c ga bu yYerda: 1000 – m3/ga hisobidagi sho‘r yuvish me’yorini l /ga aylantirish uchun ko‘paytuvchi; 86400 – 1 sutkadagi sekundlar soni. Jami: 38 - 15 18 5 Sho‘r yuvishni sho‘rhok, kuchli sho‘rlangan yerlaridan boshlash maqsadga muvofiqdir.Sho‘r yuvish ishlari rejalashtirilgandan so‘ng konturlar bo‘yicha sho‘ri yuviladigan maydonlarga sug‘orish tarmoqlardan suv taqsimlash rejasi tuziladi (21-jadval). Konturlar, sug‘orish tarmoqlari va ferem yer xo‘jaligi bo‘yicha sho‘ri yuviladigan maydonlarga suv taqsimlash rejasi. 21-jadval Sug‘oris h tarmog‘i Tarmoq- ning f.i.k. Kontu r soni Suv taqsimlash miqdori, l /s (fermerlar uchun Qnt, kanallar uchun Qbr) 1-10.XI 11-20.XI 21-30.XI 1-10.XII R-1 0,81 1 - 18,5/22,8 16,7/20,0 - R-1 0,81 2 - 16,7/20,0 11,6/14,2 - R-2 0,81 3 - - 13,9/17,1 11,6/14,2 Qnetto Qbrutto - - 35,2 42,8 42,2 51,3 11,6 Buning uchun sug‘orish gidromoduli (qnt) aniqlanadi. Sug‘orish gidromoduli 1 ga maydonga 1 sekundda bYeriladigan litr hisobidagi suv sarfidir. U quyidagi formula yordamida aniqlanadi: ' ' , 86,4 so g m q t   Agar sho‘r yuvish me’yori (m) 2000 m3/ga va davomiyligi (t) 10 kun bo‘lsa, sug‘orish gidromoduli quyidagiga teng: ' ' 2000 2,31 86,4 10 86.4 so g m q  t     / . l c ga bu yYerda: 1000 – m3/ga hisobidagi sho‘r yuvish me’yorini l /ga aylantirish uchun ko‘paytuvchi; 86400 – 1 sutkadagi sekundlar soni. Shunday qilib, har gektar maydonga 10 kun davomida 2000 m3 suv bErish uchun ko‘rsatilgan davr mobaynida har gektar maydonga sekundiga 2,31 litrdan suv oqib turish kerak. Bu yerda sug‘orish kanallaridan suvni filtrasiyaga ko‘plab isrof bo‘lishni ham inobatga olish kerak. Agar, suv isrofgarchiligi 19% bo‘lsa, kanalning foydali ish koyeffisiyenti (F.I.K.) 0,81 ga teng. Suvning isrofgarchiligini ham hisobga olgan holdagi sug‘orish gidromoduli (qbr) qo‘yidagicha aniqlanadi: 2,31 2,85 / . 0,86 nt br q q l с ga      Tarmoqni boshidagi suv miqdorini hisoblab (Qbrutto) chiqish uchun uning f.i.k. ham hisobga olish kerak: Qbrutto2,85 x 8  22,8 l /ga Masalan, 1-konturda noyabrning 2 dekadasida 8 sug‘/ga maydon yuvilishi kerak bo‘lsa, R-1 kanal orqali shu dalaga mazkur dekada davomida har sekundda 18,5 litrdan (2,31 x 8) suv bYerib turish kerak. Xo‘jalik bo‘yicha sho‘r yuvishga talab qilinayotgan umumiy suv miqdori m3 hisobda quyidagicha aniqlanadi: QnettoSsug‘/gam38 • 200076000 m3; 3 3 1 2 1 2 3 38 2000 00000 00000 93827,1 0,81 0 0 br p p p S m S m S m Q m                  bu yerda:: S1, S2 va S3 – 1,2 va 3 kanallarning foydali ish koyeffisiyentlari. Topshiriq: 21-jadval ma’lumotlarga ko‘ra sho‘r yuvish ishlarini rejalashtiring. Shunday qilib, har gektar maydonga 10 kun davomida 2000 m3 suv bErish uchun ko‘rsatilgan davr mobaynida har gektar maydonga sekundiga 2,31 litrdan suv oqib turish kerak. Bu yerda sug‘orish kanallaridan suvni filtrasiyaga ko‘plab isrof bo‘lishni ham inobatga olish kerak. Agar, suv isrofgarchiligi 19% bo‘lsa, kanalning foydali ish koyeffisiyenti (F.I.K.) 0,81 ga teng. Suvning isrofgarchiligini ham hisobga olgan holdagi sug‘orish gidromoduli (qbr) qo‘yidagicha aniqlanadi: 2,31 2,85 / . 0,86 nt br q q l с ga      Tarmoqni boshidagi suv miqdorini hisoblab (Qbrutto) chiqish uchun uning f.i.k. ham hisobga olish kerak: Qbrutto2,85 x 8  22,8 l /ga Masalan, 1-konturda noyabrning 2 dekadasida 8 sug‘/ga maydon yuvilishi kerak bo‘lsa, R-1 kanal orqali shu dalaga mazkur dekada davomida har sekundda 18,5 litrdan (2,31 x 8) suv bYerib turish kerak. Xo‘jalik bo‘yicha sho‘r yuvishga talab qilinayotgan umumiy suv miqdori m3 hisobda quyidagicha aniqlanadi: QnettoSsug‘/gam38 • 200076000 m3; 3 3 1 2 1 2 3 38 2000 00000 00000 93827,1 0,81 0 0 br p p p S m S m S m Q m                  bu yerda:: S1, S2 va S3 – 1,2 va 3 kanallarning foydali ish koyeffisiyentlari. Topshiriq: 21-jadval ma’lumotlarga ko‘ra sho‘r yuvish ishlarini rejalashtiring. 22-jadval Sho‘r yuvish ishlarini rejalashtirishga oid ma’lumotlar Sug‘oris h tarmog‘i Kanalning f.i.k. Dala soni Sho‘rlangan maydonlar hajmi, ga Sho‘r yuvish -ning o‘rtac ha me’yo ri Kuchsiz sho‘rlan- gan (1 marta yuvila- di) o‘rtacha sho‘rlan- gan (2 marta yuviladi) Kuchli sho‘rlan- gan (3 marta yuviladi) sho‘rh ok (6 marta yuvila di) 1-masala R-1 0,79 1,3 56 27 18 - 1800 R-2 0,82 4 19 21 9 - 1800 R-3 0,75 34 26 13 - 1800 2-masala R-2 0,83 2 36 24 15 - 2000 R-3 0,76 3 41 27 13 - 2000 3-masala R-1 0,82 1 32 16 5 - 2000 R-2 0,89 2 28 18 8 - 2000 R-3 0,85 3 - - 2 16 2000 Takrorlash uchun savollar: 1. Nima uchun shog‘r yuvish ishlarining rejasi tuziladi? 2. Reja tuzishda nimalarga e’tibor bYeriladi? 3. Reja tuzishdan oldin dalada qanday ishlar amalga oshiriladi? 4. Sug‘orish gidromoduli nima? 5. Sug‘oriladigan gektar deganda nima tushuniladi? 22-jadval Sho‘r yuvish ishlarini rejalashtirishga oid ma’lumotlar Sug‘oris h tarmog‘i Kanalning f.i.k. Dala soni Sho‘rlangan maydonlar hajmi, ga Sho‘r yuvish -ning o‘rtac ha me’yo ri Kuchsiz sho‘rlan- gan (1 marta yuvila- di) o‘rtacha sho‘rlan- gan (2 marta yuviladi) Kuchli sho‘rlan- gan (3 marta yuviladi) sho‘rh ok (6 marta yuvila di) 1-masala R-1 0,79 1,3 56 27 18 - 1800 R-2 0,82 4 19 21 9 - 1800 R-3 0,75 34 26 13 - 1800 2-masala R-2 0,83 2 36 24 15 - 2000 R-3 0,76 3 41 27 13 - 2000 3-masala R-1 0,82 1 32 16 5 - 2000 R-2 0,89 2 28 18 8 - 2000 R-3 0,85 3 - - 2 16 2000 Takrorlash uchun savollar: 1. Nima uchun shog‘r yuvish ishlarining rejasi tuziladi? 2. Reja tuzishda nimalarga e’tibor bYeriladi? 3. Reja tuzishdan oldin dalada qanday ishlar amalga oshiriladi? 4. Sug‘orish gidromoduli nima? 5. Sug‘oriladigan gektar deganda nima tushuniladi?