Pо‘lat Mо‘min hayoti va ijodi
Reja:
1. Shoir hayoti va bolalik yillari
2. Pо‘lat Mо‘min she’riyatining o’ziga xosligi
3. Bolalar shoiri sifatida yaratgan ijodi.
Bolalarning suyukli shoiri Po'lat Mo'min yoshligidanoq adabiyotga havas
qo'ydi. U Toshkent pedagogika bilim yurtida o'qib yurgan vaqtida adabiyot to'garagiga
faol qatnashadi. Adabiyotni qunt bilan o'qidi, o'rgandi. O'rta ma'lumot oigach,
hozirgi Nizomiy nomli Toshkent davlat pedagogika universitetining o'zbek tili
va adabiyoti fakultetiga o'qishga kirib, uni muvaffaqiyatli tamomlagach,
aspiranturada o'qidi, maktablarda o'qituvchilik qildi. So'ngra O'zbekiston davlat
nashriyotida ishladi. P. Mo'min qaerda ishlamasin, doimo adabiyotga muhabbat bilan
qaradi, uni qunt bilan mutolaa qildi, o'rgandi. Kichik-kichik she'rlar yoza boshladi.
1944 yilda «Bahorga sayohat» nomli birinchi she'ii bosilib chiqdi. Birinchi she'rlar
to'plami esa 1949 yilda «Sayrang, qushlar» nomi bilan nashr etildi. Kitob adabiy
jamoatchiiik tomonidan iliq kutib olindi. To'plamdan munosib o'rin olgan «Haykal»,
«Alia va Jalla» (ertak) singari asarlari mazmundorligi, qiziqarliligi bilan
kitobxonlarning e'tiborini o'ziga jalb etdi.
Bolalarga atab ijod etish, bu sohada muvaffaqiyat qozonishi uchun esa qobiliyat
va istakning o'zigina yetmaydi. Belinskiy ta'rffi bilan aytganda, bolalar yozuvchisi bo'Iib
tug'ilish kerak. Bu bolalar yozuvchisi mohir pedagoglarday bola qalbining bilimdoni
bo'lsin, nozik ЫЪ egasi, go'dak tabiati va psixologiyasining bilimdoni, mehribon va
bolajon, kamtarin va samimiy, bolalarcha soddadil ham dono bo'lsin, degan mazmunni
taqozo etadi, albatta. Biz Po'lat Mo'min ijodida ana shunday olijanob xususiyatlar
mujassamligim his etamiz.
Shoirning tinimsiz ijodiy mehnati tufayli «Hunardan unar», «To'g'ri o'sgan gul
bo'lar», «Aql qaerda bo'lar», «O'rinbosarlar», «Oltin nay», «Bir yarim Karim»,
«Endi adashmaydi», «Barcha bola do'st bo'lsa», «Rahmatga rahmat»,
«Gazpolvon ertak aytar», «Chang yutar both», «Do'sting qancha ko'p bo'lsa»,
«Oftob va odob», «Yaxshilarga o'xshasam», «Bu juda soz», «Eson va Omon»,
«Oltmish olti oltin qo'l», «Ustozlar izidan», «Bolalarning baxti kulgan», «Bir
yuz bir oltin qo'l» she'riy to'plamlari; «Chanoqvoy bilan Qovoqvoy»,
«Bahodirning botirligi», «Oq fd yo'qoldi», «Suqatoy-konfetvoy», «Ona bolam
deydi» kabi ertaklari, pesalari yuzaga keldi. Bu kitoblarga kirgan eng yaxshi she'r
va qo'shiqiari, doston va ertaklari bolalar adabiyoti xazinasiga munosib hissa bo'Iib
qo'shildi, uni boyitdi. Bu asarlardan bir qanchasi jahon xalqlari tillariga tarjima
qilinganki, bu faqat shoirning emas, balki o'zbek bolalar adabiyotining ham
yutug'i,
obro'si hisoblanadi.
Kimda-kim a'lo va yaxshi baholarga o'qish uchun astoydil intilsa, harakat
qilsa, zahmat cheksa, shubhasiz, u maqsadiga erishadi, samarali biiim oladi. Agar
bu intilish jismoniy mehnat bilan qo'shib olib boriisa, yanada muvaffaqiyatli
bo'ladi. Po'Iat Mo'min ta'iim va jismoniy mehnatga bag'ishlangan she'rlarida
mehnat va mehnatsevar bolalar haqida fikr yuritadi. Ba'zan ishyoqmas, dangasa,
yalqov o'quvchilarni tanqid qiladi, ulaming kamchiiiklarini осЫ tashlaydi.
Masalan, «Besh oldim, besh!» degan she'rini olaylik. Asar qahraraoni uzoq vaqt
past bahoga o'qib yurardi, fanlarnl ko'ngildagidek o'zlashtira olmaganidan
do'stlari, ota-onasi va o'qituvchilar oldida gunohkordek his qilardi o'zini.
O'quvchi bunday qiyin ahvoldan faqat ko'proq dars tayyorlashi, kitob o'qishi
bilan qutulib ketishi mumkinligiga ham ishonrtg^di. Nima boiadi-yu bir kuni u
uyga berilgan topshiriqni qayta-qayta o'qiydi, dars va kitobdan boshqa hech
narsani o'ylamaslikka harakat qiladi. Natijada ertasi kuni «besh» baho oladi. Shu-
shu bola kitobni sevib qoladi. Qunt qilish, berilgan topshiriq ustida ko'p mehnat
qilish lozimligini tushunib yetadi. O'zidagi bunday ijobiy o'zgarishdan
xursand bo'ladi. Boladagi bu quvonch va hayajonni shoir yosh kitobxon
ruhiyatiga mos ravishda chizib beradi:
Shunday qilib do'silarim, Aytsam yurak so
'zlarim, Yurishib qoldi ishim Ko'payib ketdi
«besh»im.
Boialar shoirming «Tuganmas kon», «O'qituvchi baho qo'yganda»,
«Ko'chalarni to'ldirib», «Sizga nima bo'ldi, o'g'ii bolaiar?», «Yuqumli «2»lar»,
«Bilsa bo'lar ekanku!», «Sentabrdan Mm sevinar?» kabi she'rlarida ham a'lo va yaxshi
o'qish uchun mtilayotgan, harakat qilayotgan bolalar to'g'risida yozilgandir.
Ba'zan o'quvchi-yoshlar orasida mug'ambir, pismiq bolalar ham topilib qoladi.
Shoirning «Qo'l ko'tarib qo'Iga tushdi» degan asari ana shunday bolalarga
bag'ishlangan. Asar qahramoni aslida dangasa, ishyoqmas, qoloq o'quvchi. U buni
o'qituvchisiga sezdirmaslik ucimn har kuni dars paytida «Men aytaman, deb
ko'taradi qo'i». O'qituvchi esa boianing bunday mug'ombirligini sezmaydi, u
darsni yaxshi o'zlashtiribdi, deb undan so'ramaydi. Oxiri bir kuni «Mayli, ayta qol»
deydi. Shunda haligi bola savolga javob bera olmay, o'qituvchi va o'quvchi do'stlari
oldida izza bo'ladi:
Darvozasiga Urilganday gol Qo'Iga
tushgandi Uko'tarib qo'l.
Shoir she'rlarida kichkintoylarning jismoniy ishga intilishlari ham yaxshi ochib
beriladi. Uning «Oftob chiqdi olamga», «Er chopildi —javob topildi»
she'rlari fikrimizning dalilidir. «Oftob chiqdi olamga» asarida u xalq og'zaki ijodidan
unumli foydalangan. She'rda bolalaming harakati, urinishi, kattalar ishiga
ko'maklashishi nihoyatda ta'sirli va shirali ifodalangan.
Po'Iat Mo'min haqiqatan ham oftob — bu olam-olam quvonch, shodlik, mehnat,
yashash, yasharish ramzi ekanligini kichkintoy do'stlari qulog'iga quyishga, buni bola
obrazi orqali yanada yorqinroq, ta'sirliroq aks ettirishga harakat qiladi:
Oftob chiqdi olamga, Chopib bordim dadamga.
Dadam ко 'chat ekardi, Salom berdim dadamga.
P. Mo'minning «Er chopildi — javob topildi» asarida mehnatdan zavqlanish
tuyg'usi yorqin ifodalangan. Asar qahramoni dastlab uyga berilgan topshiriq —
misollarni ishlay olmaydi. Shunda u jismoniy mehnat qilishga kirishadi — yer
chopadi. Terlab-pishadi. Natijada ko'ngli yorishadi, fikri oydmlashadi. Uyga
berilgan misollarni ham yechadi, yerni ham chopadi. Barcha savolga javob topildi.
Shu bahonada yer ham chopildi.
Po'Iat Mo'minning «5» baho qo'shig'i», «Xursandmisiz?, Xursandmiz»,
«Sentabrim», «Uch baho — puch baho» singari qo'shiqlari o'qish, ilmli bo'lish
mavzuiga bag'ishlangan. O'z ustida ko'p ishlash, kitob o'qish, dars qoldirmaslik
«a'lo» o'qishning mustahkam garovi ekanligini shoir «Uch baho — puch baho»
qo'shig'ida ancha tanqid qilib o'tadi. Onalarni, keksalarni hurmat qilish, e'zozlash
(«Achom-achom buvijon», «Mehribonim, oyijon!»); o'zaro hurmat, do'stlikni
joyiga qo'yish («Bir jahon boialarimiz»); har bir shodiyona, bayramlarni zo'r
tayyorgarlik bilan kutib olish, chevarlik kasbini bolalikdan bilib borish
(«Ko'ylagim») mavzulariga bag'ishlab shoir o'nlab qo'shiqlar yaratganki, bunday
qo'shiqlar bolalaming jon-dili hisoblanadi.
Po'Iat Mo'min axloq va odob kuychisi hisoblanadi. Bu masala ko'proq uning
«Birovlar», «Bir odamning afsusi», «So'zi shunaqa — o'zi shunaqa», «Behzodni
bilasizmi?», «Ulg'aydimi aqlingiz?», «Qoiing oltin — yo'ling oltin», «Birinchi bo'l,
birinchi» kabi she'r va qo'shiqlarida ochib beriladi.
Po'Iat Mo'min «Alia bilan Jalla», «Ziyrak fil va ziqna boqqol», «Har kimniki
o'ziga, oy ko'rinar ko'ziga», «Unutgan o'g'il», «Oltin nay», .»Dono bola»,
«Bilganni qari — bilmaydi pari» singari ertak-dostonlarida xalq og'zaki ijodi
namunalaridan unumli foydalangani ko'rinib turadi.
Po'Iat Mo'min dostonchi-shoir sifatida ham juda qadrlidir. Uning «Oltin noklibor»,
«Ko'cha — ко'pchilik uchun», «Eh, rosa shirin ekan», «Xolning jiyron velosipedi»,
«Ko'ngil istar yaxshilik» degan poemalari allaqachon kichkintoylarning sevimli
asarlariga aylanib ketgan. Shoirning dostoniaridabolalalar o'rtasidagi do'stlik,
birodarlik, o'qituvchi va jonajon maktabga muhabbat, birlik, baynalmilallik kabi
masalalar ilgari surilgan. Bolalar hayotida sodir bo'ladigan yutuq va kamchiliklar
