Shukur Sa’dulla, Zafar. Diyor, Sulton Jo‘ra, Hakim Nazir ijodi va ularning
bolalar adabiyotdagi o‘rni.
Reja:
1. Shukur Sa’dulla hаyoti vа ijоdiy fаоliyati.
2. Zаfаr Diyor ijоdining еtаkchi mаvzulаri.
3. S.Jo‘ra asarlarining mavzusi.
4. Hakim Nazir va bolalar adabiyoti
5. Shoirlar ijоdining jаnriy ko’lаmi, оbrаzlаrdаgi hаyotiylik
1.
SHukur
Sa’dulla
kichkintoylarga
katta
estetik
shavq-zavq
bag‘ishlaydigan zabardast she’rlari yosh kitobxonni yaxshilikka o‘rgatuvchi ertak-
dostonlari, a’lo o‘qishga, davrimizga sadoqatli kishilar bo‘lib kamol topishga
da’vat etuvchi badiiy pishiq hikoyalari, o‘tmish hamda davrimiz bolalari hayotidan
olib yozilgan pesalari, yosh qalblarni larzaga soluvchi qissalari bilan hamma
yoshdagi bolalarning qadrdon va suyukli yozuvchisi bo‘lib qoldi.
SHukur Sa’dulla 1912 yilning yanvarida Jizzax shahrida xizmatchi oilasida
dunyoga keldi. Boshlang‘ich ma’lumotni ona shahridagi Narimonov nomli
maktabda oldi. 1924 yilda Samarqand pedagogika bilim yurtida tahsil ko‘rdi,
so‘ngra Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston davlat universetitida o‘qidi. 1931
yildan 1964 yillarda SHukur Sa’dulla O‘zbekiston davlat va “YOsh gvardiya”
nashriyotlarida muharrir bo‘lim boshlig‘i, bosh muharrir o‘rinbosari, bosh muharrir
vazifalarida mehnat qilib, bolalar uchun adabiy-badiiyo kitoblar nashr etishda
o‘zining barakali xissasini qo‘shdi.
SHukur Sa’dullaning birinchi she’rlar to‘plami 1932 yilda “Hayqiriq”
nomi bilan bosilib chiqdi.
“Hayqiriq”ning maydonga kelishi shoir ijodida juda katta voqea bo‘ldi.
Adabiy jamoatchilikning bu kitob haqidagi fikr va mulohazalari yanada chidam,
qunt bilan ijod qilishga, o‘z ustida ko‘proq ishlashga, izlanishga, eng muhimi
hayotini o‘rganishga va shu asosida ijod etishga chorladi. SHukur Sa’dulla butun
umri davomida bunga amal qildi. 40 yildan ortiqroq hayotini ijodga bag‘ishlagan
san’atkorning “Uch ayiq”, “Ayyor chumchuq” (1935-1936), “YOriltosh” (1939),
“Ikki sandiq” (1942), “Sen nima qiding?” (1942), “SHohista” (1944), “SHirin kun”
(1946), “SHe’rlar” (1955), “SHe’r va ertaklar” (1957), “Pesalar” (1959), “Dastyor
qiz” (1960), “Sening alboming” (1962), “Ozoda” (1969), “Kamandrning boshidan
kechirganlari”
(1962),
“Kachal
polvon”
(1963-1966-1967-1986),
“Ism
qo‘yilmagan xat”, “Sening baraming”, “Mening azaz bolalarim” va boshqa
kitoblari bosilib chiqdi.
Dramaturg SHukur Sa’dullaning “YOriltosh”, “Gulxan”, “Bizning
bog‘chamiz”, “Dalada bayram”, “Vatan ishqi”(dramaturg Z. Fatxulin bilan
hamkorlikda yozilgan), “Ikki bilakuzuk”, “Zubayda”, “Afsona yaratgan qiz”
pesalarini tomoshabinlar yaxshi bilishadi.
Quvnoq va jo‘shqin asarlar kuychisi bo‘lgan SHukur Sa’dulla o‘zining
juda ko‘p she’r, qo‘shiq, ertak va doton, pesalarini maktabgacha tarbiya yoshilagi
bolalarga bag‘ishlagan.
SHukur Sa’dulla tabiat kuychisi sifatida e’zozlanadi. SHoir so‘lim bahorni
ko‘pgina she’rlarida qalamga olib, ayniqsa maktabgacha tarbiya yoshidagi
bolalarni hayot bilan tanishtiradi, ularda olamni tushinish qbiliyatlarini o‘stiradi.
Odatda, boychechak juda erta ochiladi. U qor erimasidanoq ko‘zga
tashlanadi. Buni ko‘rgan odamlar “Ha bahor yaqinlashib qolibdi”, deydi. SHoir
“Boychechak” asarida xuddi shu fikrni lo‘nda qilib chizib beradi:
Ochildim boychechak,
Endi har yon gul demak,
CHunki bahor elchisi –
SHu mitti gul – boychechak.
Albatta, boychechak paydo bo‘lganidan keyin bahor boshlanadi, yomg‘ir
ustiga yomg‘ir yog‘adi. YOmg‘ir tabiat husniga husn qo‘shadi, odamlar ruhini
engillatadi. SHukur Sa’dulla “YOmg‘ir yog‘aloq” she’rida bahor yomg‘iriga
muhabbat bilan munosabatda bo‘ladi. Bu yomg‘ir ona-tabiatni gulga burkashi bilan
birga ekin-tekinlar uchun ham koni foyda ekanligini yosh kitobxon qalbiga etib
boradigan darajada quvnoq va sho‘x misralar yaratadi:
YOmg‘ir yog‘aloq,
YAm-yashil o‘tloq,
Endi ekinlar
CHiqarar quloq...
YOmg‘ir tinganda,
CHiqar kamalak.
YOmg‘ir tinganida
CHiqar kamalak.
YOmg‘irdan foyda
Maysaga, donga
YUrt serob bo‘lar,
Oq bug‘doy, donga.
SHukur Sa’dulla vatan urushi davrida yanada barakali ijod etadi. “Sen
nima qilding”, “Ona va bola”, “SHohista”to‘plamlarini nashr ettiradi. Bu davrda
shoir she’riyatida bolalar kutgan voqealar o‘z aksini topganligini ko‘ramiz. Mavzu
rang-barangligi shoirning fikrlash doirasi kengligidan, bolalarni jon-dilidan
sevishidan, ona-vatanga cheksiz mehr-muhabbatidan dalolat berib turibdi. “Sen
nima qilding”, “Bizning qahramon”, “Otliqlar”, “Mehmon qiz”, “Uning hikoyasi”,
“Etima emassan”, “Razvedkachi Kolya Kulikova”, “SHohista” kabi asarlari
misolida buni ochiq-oydin ko‘rishimiz mumkin.
Bu she’rlar ichida “SHohista” asari alohida ajralib turadi:
Ko‘k chirog‘i oy so‘ndi,
Barglarga shabnam qo‘ndi.
Qon oqarar ohista,
Turar sakrab SHohista, -
misralarida shoir SHohista ismli jajji qizchaning mehnatga muhabbati,
g‘ayrati, bog‘idagi uzumlarini qanchalik mehr qo‘yib parvarishlashi bilan birga,
uning front bo‘ylab odamxo‘r, yovlarga qarshi jang olib borib otasiga bo‘lgan
mehr-muhabbatini badiiy bo‘yoqlar bilan ifodalab beradi. SHohista asaldek
tovlanib pishgan uzumidan dadasiga sovg‘a xozirlaydi:
So‘ngra pochtaga bordi,
Dadasiga yubordi.
Dadasi botir jangchi.
SHohistani quvonchi.
SHukur Sa’dulla “Egizaklar”, “Sen menga do‘st, men senga do‘st”,
“Ulug‘ shahar” (turkum), “Hovlimizning bolalari” kabi qator she’rlarida do‘stlik
g‘oyalarini ilgari suradi.
SHoirning juda ko‘p she’rlari maktab darsliklarida, qo‘llanmalarida
uzoq yildan beri nashr etilib kelinayotir. “O‘yin”, “Lola va mushuk”, “Bahor
keldi”, “Vatanim”, “Dastyor qiz”, “Ozod diyor”, “To‘rt fasl”, “Qush tili” shular
jumlasidandir.
SHoir ijodida yumoristik she’rlar ham bir talay: “SHalabbo”,
“Anqov”, “Injiq”, “Ivirsiq”, “Bizning oyi” kabi asarlarida shoir dangasa, o‘z ustida
ko‘p ishlamaydigan, o‘qish, izlanishini yoqtirmaydigan, injiq, ivirsiq bolalar
ustidan qattiq kuladi.
“Ivirsiq” da shoir o‘yinqaroq, kun bo‘yi koptok o‘ynab uyga berilgan
vazifani bajarish, o‘z vaqtida uyqudan turish o‘rniga qotib uxlab, darsdan kech
qoladigan Siddiq nomli bolaning maktab o‘quvchilariga xos bo‘lmagan qiliqlarini
fosh qiladi.
Daftari ochi-sochiq, YAna jaranglab soat,
Qolgan vazifa chala. To‘qqizga zang uradi.
Soat yurar: chiq-chiq-chiq, “Ivirsiq jon” betoqat –
Echilmagan masala. Endi shoshib turadi.
SHukur Sa’dulla xalq og‘zaki ijodini sevgan va undan ijodiy foydalangan
shoirlardan biri edi. U “No‘xot polvon”, “Laqma it”, “Ayyor chumchuq”, “CHol
bilan bo‘ri” kabi o‘nlab asarlarini ertaklar asosida yaratadi. Xalq ertaklarini
jo‘ngina she’rga solib qo‘ya qolmadi. Balki unga ijodiy yondashdi. Davrimizga,
bolalarning istak-armonlariga moslashtirdi.
SHukur Sa’dullaning “Kamandrning boshidan kechirganlari”, “Kachal
polvon”, “Aziz qishlog‘im”, “Ism qo‘yilmagan xat” qissalari o‘zbek bolalar
nasrining yaxshi namunalaridan hisoblanadi.
SHukur Sa’dulla 1972 yilda ijodiy barkamollikka erishgan bir paytda
to‘satdan vafot etdi. Lekin u o‘zining g‘oyaviy-badiiy yuksak – bolalarbop asarlari
bilan bir umr kitobxonlar qalbida yashaydi.
O‘zbek bolalar adabiyotining peshqadam vakillaridan biri bo‘lgan Zafar
Diyor o‘zining butun ijodiy faoliyatini yosh avlodni insoniylik ruhida tarbiyalash
ishiga bag‘ishlab, xilma-xil asarlari bilan o‘zbek bolalar adabiyotini boyitdi.
Zafar Diyor 1912 yilda Namangan viloyatining Samsoqtepa qishlog‘ida
kambag‘al dehqon oilasida tug‘ildi.
Zafarlar oilasi 1916 yilda Toshkentga ko‘chib keldi. Bo‘lajak shoir 1923
yilda eski usuldagi maktabga o‘qishga o‘qishga kiradi va 1925 yildan boshlab 7-
bolalar uyida tarbiyalanadi.
Zafar Diyor 1927 yilda Narimonov nomidagi pedagogika texnikumiga kirib,
unda qunt bilan o‘qiydi. Texnikumda chiqariladigan devoriy gazetaga o‘zining
xabar, she’r va chizgan rasmlari bilan faol qatnasha boshlaydi. Keyinroq texnikum
Samarqandga ko‘chiriladi. U erda Zafar Diyorning ilk she’ri yosh shoirlarning
“Qurilish kuylari” degan to‘plamida nashr etiladi.
SHoirning birinchi to‘plami 1933 yilda “Qo‘shiqlar” nomi bilan bosilib
chiqadi. Uning bu to‘plamiga kiritilgan aksariyat she’rlarida Vatan, baxtli yoshlik
kuylanadi. Ilm-ma’rifatni targ‘ib qilish ham kitobning asosiy g‘oyalaridan birini
tashkil etadi.
Zafar Diyor 1933 yilda texnikumni bitirib, o‘qituvchi bo‘lib ishlay
boshlaydi. Ayni vaqtda badiiy ijod bilan shug‘ullanib, qator asarlar yaratadi. Uning
she’rlari, hikoya va ocherklari gazeta va jurnallarda bosilib turadi.
1934 yilda Zafar Diyor Samarqanddan Toshketga kelib, “SHarq tongi”
gazetasining adabiyot va maktab bo‘limida adabiy hodim, keyinroq “SHarq tongi”
gazetasining ma’sul kotibi bo‘lib ishlagan.
U 1941-46 yillarda “Qizil O‘zbekiston” gazetasida mehnat qildi. Toshkent
davlat pedagogika institutining til va adabiyot fakultetiga kirib o‘qishni davom
ettirdi, o‘z bilimini oshirish ustida qunt bilan ishladi, xalq og‘zaki ijodini, o‘zbek
va sharq klassiklarining asarlarini sevib o‘rgandi.
SHoir iste’dodining kamolga etishuvidagi yana bir muhim hayotiy asos
o‘sha davrdagi adabiy muhit bilan bog‘liqligidir. G‘afur G‘ulom, Oybek, Hamid
Olimjon, Abdulla Qahhor, SHayxzoda, G‘ayratiy, Sobir Abdulla, YAshin, Uyg‘un
kabi zabardast san’atkorlar ana shu muhitning ajoyib vakillaridan edilar. Zafar
Diyor o‘z ijodida hamkasblaridan ibrat olmasligi va shundan kelib chiqib ijodga
katta ma’suliyat bilan yondashmasligi mumkin emas edi.
Zafar Diyorning asarlari yosh kitobxonlarni uzoq vaqtdan beri o‘ziga rom
etib, avloddan-avlodga o‘tib, yoshlar tarbiyasida muhim vositaga aylandi. SHoirni
yosh kitobxonga aziz va yaqinqilgan narsalardan biri shuki, u butun aqli,
qobiliyati, qalam kuchini yosh avlodga qaratgan, bolalarning shodlik va
tashvishlari, orzu-intilishlari, sezgirlik bilan anglab ko‘ngilga joylagan, dilini-
diliga payvand etgandi. Bolalar yozuvchisi uchun lozim bo‘lgan hamma xususiyat
– nozik talab va o‘tkir didlik, haqiqiy pedagogcha donolik ham soddalik, g‘amxo‘r,
murabbiycha xushyorlik va bag‘rikenglik jamul-jam bo‘lgan bu inson haqiqatdan
ham tug‘ma bolalar shoiri edi. Uni bolalarga yaqinlashtirgan yana bir xususiyat –
asarlari behuda kuchaniq va qochiriqdan xoli, ko‘ngilga yaxshi o‘tirishadigan
samimiy va tabiiy bo‘lganligidir.
“Men Zafarni o‘ylasam, -deb yozadi H. Nazir, - uni nuqul shod-hurram
bolalar qurshovida, quvnoq chehrasidan nur taralib, sertabassum lablaridan she’r
durdonalari yog‘ilayotganday ko‘raman. CHmndanam u bolalarga juda yaqin edi.
Maktablar va bolalar uylarida, kutubxona va bog‘chalarda bot-bot bo‘lar, yosh
kitobxonlarga yangi-yangi she’rlarini bolalarcha muloyim, sodda shirali ovozi
bilan o‘qib berar, ayrim she’rlarini yoddan juda o‘xshatib deklamastiya qilar,
bolalardan ham she’r o‘qitib eshitardi. SHunda u o‘zining qaysi she’rlari bilan
bolalar ko‘rigidan yaxshi o‘tganini, qaysi she’rni ko‘proq sevib qolganlarini ko‘rar,
bolalarga yoqtirish uchun qanday she’rlar yozish lozimligini fahmlab olardi. “Biz
bolalarga nuqul o‘rgatibgina qolmay, ulardan o‘rganib g‘am turishimiz kerak”
derdi.
Ha, bolalardan o‘rganib, ularga o‘rgatib ijod qilgan shoir ayniqsa,
maktabgacha va kichik maktab yoshidagi bolalarning serzavq kuychisi sifatida ular
qalbida abadiy muxrlanib qoldi. Uning “Qo‘shiqlar” (1933), “Mashinist” (1936),
“Tantana” (1938), “SHe’rlar” (1939), “Muborak” (1940), “Bizning qurolimiz”
(1941), “Bizning oila” (1942), “Sovg‘a” (1944), “CHaman” (1948), “Asarlar”
(1954), “Suv bilan suhbat” (1976) kabi kitoblari bolalarga katta tortiq bo‘ldi.
2. Zafar Diyorda ayniqsa, ona yurt, serqyosh o‘lka tushunchasi zo‘r. SHoir
el-yurtimzni, Vatanimizni qattiq sevadi. Ijodkor qalbidagi buyuk muhabbat juda
chiroyli bo‘lib she’rlarga ko‘chadi. “G‘unchalar”, “YAshna Vatan”, “Serquyosh
o‘lka” singari asarlarining sarlavhasiyoq bolalar kayfiyatini chog‘ qiladi. Bolalarda
ona-Vatanga
bo‘lgan
mehr-muhabbatni
o‘n
chandon
oshirib
yuboradi.
“G‘unchalar”da shoir bolalarni erkalab:
Vatan agar bo‘lsa bir chaman,
Siz qo‘ynida xandon g‘unchalar
Ay, siz mening kichik do‘stlarim,
Vataningiz sevar shunchalar, -
deydi. Ammo shu g‘unchalar ona-Vatanimiz asosi ekanligi, bular oldida
turgan buyuk ishlar shoir e’tiboridan chetda qolmaydi. SHe’rni o‘qigan har bir
bolada tezroq o‘sib-ulg‘ayish, Vatan xizmatini qilish xissi jo‘sh urmay iloji yo‘q.
Zafar Diyor she’rlarida ayniqsa, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning
ruhiyatini yaxshi bilish sezilib turadi. Masalan, shoirning “Bog‘chamiz”, “To‘p”,
“Archa”, “Archa qo‘shig‘i”, “Toy”, “Kichkin chavandoz”, “Kapalak” she’rini olib
ko‘raylik. Bu asarlar asosan besh, olti bo‘g‘inli, ixcham, tushunilishi oson, so‘z va
misralar nihoyatda o‘ynoqi va bolalarning gapidan tashkil topgan. Muallif olti-etti
yoshgacha bo‘lgan bolalarning qiziquvchanligini, samimiyligini, odamlarga,
qushlarga, jonivorlarga, umuman hamma narsaga g‘amxo‘r, mehribonligini va
boshqa xususiyatlarini hisobga olgan. SHunga ko‘ra, she’rlar tabiiy, jozibador va
samimiy chiqqan. “Kapalak” she’rida bolaning naqadar beg‘uborligi, ona tabiatga,
uni sevishga, asrab-avaylashga bo‘lgan munosabati chiroyli tasvirga ega:
Hoy, kapalak, kapalak,
Qanotlaring ipakdek.
Muncha shoshib uchasan,
To‘xta, so‘zlayin andek...
Mendan aslo qochmagin,
Do‘st bilaman o‘zimga.
Pildir-pildir uchishing,
Oh, yoqadi ko‘zimga.
“Suv bilan suhbat”da ham ajoyib voqea qalamga olingan. Asar
qahramonining suvning bunchalik ariqqa to‘lib-toshib va juda shoshib oqishi
qiziqtiradi. Suv va bola o‘rtasida jonli suhbat bo‘ladi. Suvning so‘zlaridan bola
juda ko‘p narsalarni o‘rganib oladi. Suv hayot ibtidosi ekanligini, suv – butun
borliqqa umr, shodlik bahshida etishiini tushunadi. Natijada bolada suvga, uni
in’om etgan ona tabiatga, hayotga qiziqishi, muhabbati oshadi.
30-yillarda yaratgan asarlari orasida “Kichkina bog‘bon haqida doston” va
“Kel, uchaylik shimolga!”, “YUksak tog‘, keng o‘tloq va mard o‘rtoq haqida
qissa” she’rlarida alohida ajralib turadi. Bu asarlar ham bog‘cha bolalari hayotini
ochib berishga xizmat qiladi. Bu asarlarad bog‘ ko‘paytirish, parvarish qilish
(“Kichkina bog‘bon haqida doston”); davr bilan hamnafas bo‘lish, texnikaga
qiziqish (“Kel, uchaylik shimolga!”); tabiatga mehr qo‘yish, cho‘l-biyobonlarni
o‘zlashtiirish (“YUksak tog‘, keng o‘tloq va mard o‘rtoq haqida qissa”) kabi
masalalar yoritiladi.
Zafar Diyor o‘zbek bolalar adabiyotida poema janrini boshlab bergan
shoirlardan biri hisoblanadi. “Mashinist”, “Kazbek”, “Madriddan kelgan
mehmon”, “Qotil”, “Qo‘riqchilikda” kabi poemalar; “Burgut”, “YAngi ertak”,
“Nega xo‘roz qichqiradi tonggacha?” singari ertak-dostonlar yozdi.
Zafar Diyor Vatan urushi davrida unimliroq ijod qiladi. U o‘z asarlarida
yosh avlodni vatanni sevishga, ardoqlashga, zarur paytda, qo‘liga qurol olib,
himoya qilmoqqa chaqiradi. Uning “Kichkina jangchi” she’ri ana shunday
asarlardan biridir. SHe’rda otalar va akalarni frontga – Vatan himoyasiga jo‘natgan
va ularning kundalik yumushlarini o‘z zimmalariga olgan yosh avlodning front
orqasida mehnat jasoratlari kuylanadi.
SHoir she’rda kichkintoylarning o‘y-xayollarini, orzu-umidlarini mohirlik
bilan badiiy umumlashtiradi va hayotiy xulosa chiqaradi.
Asar qahramoni – bog‘cha yoshidagi jajji bir bola. U askar bo‘lishni,
dushmanga qarshi kurashishni orzu qiladi.
SHoirning “Mergan” she’ri qahramoni ham orzular qanotida yashaydigan
bola. Uning akasi qahramon jangchi, nemis bosqinchilariga qarshi kurash olib
borayotgan dovyurak yigit. Lirik qahramon harbiy ishni, mashqni jon-dildan
yaxshi ko‘radi, qiziqadi. Mashq qilaverib, miltiq otishni, to‘g‘ri mo‘ljalga olishni
o‘rgangan. Bolaning ezgu niyati bitta: tezroq ulg‘ayish, ona-Vatanni akasi kabi
himoya qilish:
Do‘stlar, o‘sib-ulg‘aysam,
Askarlikka boraman.
Unda mohir kurashchi
Akam o‘rnin olaman.
Bulardan tashqari, shoirning “Qurol bering menga ham”, “Qahramon”,
“Qo‘riqchilikda”, “Oltin yulduz”, “Biz yashamoq istaymiz”, “Tankist”, “Ona
qo‘shig‘i”, “Maktab – sening fronting”, “Temirchilar minbari”, “YOsh
vatanparvarlar”, “poezd ketar frontga”, “Otam kelar yaqinda”, “qahramonning
kelishi” kabi she’rlari ham urush davri o‘zbek bolalar adabiyotining taraqqiyotiga
katta hissa bo‘lib qo‘shildi.
Zafar Diyorning adabiy merosi nihoyatda boy va rang-barangdir. Uning
bolalar hayotidan olib yozgan (“Baxtli yoshlik”, “Uch og‘ayni”, “YOsh
vatanparvarlar”, “Oq oltin”, “Omonat” degan pesalari, “YUksak tog‘, keng o‘tloq
va mard o‘rtoq haqida qissa”, “Burgut”, “YAngi ertak” degan ertaklari), “SHaraf
egasi”, “Tank g‘ildiraklari ostida”, “Nojo‘yaliklar” kabi hikoyalari va ocherklari
bolalar adabiyoti xazinasiga salmoqli hissa bo‘lib qo‘shildi.
1. O‘zbek bolalar adabiyotining taniqli vakillaridan biri Sulton Jo‘ra 1910
yilning 15 yanvarida Buxoro viloyati, SHofirkon tumanining Qag‘altom
qishlog‘ida kambag‘al dehqon oilasida tug‘ildi. Etti yoshda ota-onadan etim
qolgan Sulton har kimlarning eshigida xizmat qildi. U dastlab boshlang‘ich
maktabda, so‘ngra Buxoro erlar pedagogika bilim yurtida o‘qidi. Sulton Jo‘ra
1931-1938 yillarda Buxoro rafaqida, 1938-1941 yillarda Andijonda o‘qituvchilar
instituti va pedagogika bilim yurtida til va adabiyotdan dars berdi.
1942 yilda Sulton Jo‘ra harbiy xizmatga chaqiriladi. U dushmanga qarshi
ham qurol, ham qalam bilan jang olib bordi. 1943 yilning 14 noyabrida Bellorusiya
tuprog‘ida nemis-fashist bosqinchilariga qarshi janglarning birida jangchi-shoir
qahramonlarcha halok bo‘ldi.
Sulton Jo‘raning dastlabki she’rlari 1933 yilda Buxoro yosh shoirlarining
“SHe’rlar” to‘plamida bosilib chiqdi. Uning 1939 yilda “Fidokor”, 1941 yilda
“Moskva” she’riy to‘plamlari, 1942 yilda “Iroda” nomli pesasi nashr etildi. Tinch
qurilish yillari davrida iste’dodli shoirning “Havorang gilam”, “Zangori gilam”,
“Bruko”, “Parvoz”, “Qaldirg‘och”, “Tanlangan asarlar” kitoblari bosilib chiqdi.
Vatan urushi davrida yaratgan asarlarida fashist gazandalarining butun yovuzliklari
ochib tashlanadi, ularda yovga qarshi lan’at va nafrat tuyg‘ulari mujassamlanadi.
“To‘pchi Muhammad”, “Pulemyotchi ovozi”, “CHavandoz”, “Uch og‘ayni
botirlar”, “Nayzamiz” (1941), “Qahramon Qo‘chqor” (1942), “Jahon seni
olqishlar”, “Berlin aptikasida” (1943) she’rlari shular jumlasidandir.
SHoir-pedagog Sulton Jo‘ra bolalar uchun yozgan asarlarida yosh
kitobxonni yaxshi va a’lo baholarda o‘qish uchun kurash, savodxon va chiroyli
yozuv malakasini egallash kabi ta’lim-tarbiyaviy masalalarni badiiy vositalarda
talqin etdi. Bunday g‘oyalar shoirning “YOzgi yomg‘irdan so‘ng” (1936), “Ikki
bahor”, “Mamatning kechirmishi”, “Qish tuni” (1937), “Qizlar”, “A’lo”,
“YAxshining maqtovi”, “Zangori gilam” (1939), “Lola”, “Oy nechta?”, “Tinish
belgilarining majlisi”, “CHo‘ntak”, “Sirkda” (1940), “Qarzdor”, “Qaldirg‘och”,
“YOlg‘onchi”, “Dengiz tagida” (1941), “Sog‘inib” (1942), “Sog‘inchli salom”,
“Salom xat” (1943) kabi asarlarida o‘z ifodasini topdi. SHoir o‘z she’rlarida
bolalar va maktab hayotini, ularning o‘qishini, ko‘cha va oilada o‘zini tutishini
haqqoniy aks ettirdi va kitobxonlar diqqatini tortuvchi asarlar ijodkori sifatida
tanildi.
2. Ma’lumki, bolalar ilmiy-ommaviy mavzularda yozilgan asarlarini sevib
o‘qiylar. Sulton Jo‘ra shu mavzuda talay asarlar yozdi. SHunday asarlaridan biri
“Oy nechta?”dir. Bunda shoir ilm, fan haqida kuylaydi, uni yuksaltirishda yosh
avlodning o‘rni, roli juda katta ekanligini badiiy tasvirlaydi, yosh avlod qalbida shu
sohaga muhabbat uyg‘otadi.
Sulton Jo‘ra “Mamatning kechirmishi” she’rida ba’zi ishyoqmas, dars
qilish, kitob o‘qishni uncha xush ko‘rmaydigan bolalarni Mamat misolida tanqid
qiladi.
Mana, hamma uxlagan, ammo tanho Mamat uyg‘oq. SHoir uning ana shu
daqiqalarda chekayotgan iztiroblarini, notinch ruhiy holatini quyidagicha chizadi:
Faqat Mamat uyg‘oq,
U bezovta. . .
Uyqu qushi uchar har qayda.
Dam bir yonboshiga,
Dam biriga
Aylanadi. Biroq ne foyda?
. . . Goho tishlar labin,
Goho choyshabin,
O‘zi tergov qilar o‘zini:
- Qani, gapir, Mamat,
Kim aybdor?
SHoir qoloqlik sabablarini birovdan emas, balki qahramonning o‘zidan
qidirtiradi va buni Mamatni o‘zini gapirtirish orqali ochadi:
- To‘g‘ri, nasihatlar kor qilmadi,
Xushyoqmaslik edi hamdamim,
Attang, nega qittay or qilmadim,
Gazetalarda chiqsa ham nomim?...
Darsdan qoloqligi orqasida ruhan azob chekib, qiynalib yurgan Mamat
o‘jarligi, o‘zboshimchaligini tashlab, jamoa yordamida oyoqqa turadi, astoydil
o‘qishga axd qiladi.
SHoir Mamatning qiyinchiliklarni engib, jamoa bilan barobar qadam
tashlashga qodir bola ekanligini, uning tilidan shunday bayon etadi:
- Bo‘ldi... Men bas qildim yalqovlikni,
Do‘stlarimday olay bilimni.
Achchiq tajribamning o‘zi saboq,
Ol darsxonam ishq, dilimni!
Bor kuchimni berayki, bu “YOmon”
YOndoshmasin menga ertadan.
Nomim Mamat bo‘lmay ketsin agar,
Va’da qilgan bo‘lsam jo‘rtaga!...
Sulton Jo‘ra “Mamatning kechirmishi” she’rida yalqovlikni tashlab, a’lo
o‘qishga mahkam bel bog‘lagan bolaning ijobiy namunasida o‘z kuchiga ishonish,
nuqsonlarga tanqidiy qaray bilish g‘oyat katta kuch, degan zarur ta’lim-tarbiyaviy
o‘gitni badiiy ta’sirchan vositalarda, rang-barang poetik obrazlarda yoritib, o‘z
mahoratini ko‘rsatadi.
Ta’lim-tarbiya sohasida yozma nutq san’atini egallash eng muhim
masalalardan biri hisoblanadi. Ba’zi o‘quvchilar grammaiik mashqlar bilan jidiiy
shug‘ullanmasligi, badiiy adabiyotni kam o‘qishi natijasida yozma ishlardan
oqsaydilar, chiroyli yozuv qoidalarni buzib, xunuk xat yozishdan tashqari turli
