KURS ISHI SIFAT SO'Z TURKUMINI O'RGANISH JARAYONIDA O'QUVCHILAR NUTQINI O'STIRISH MUNDARIJA KIRISH I.Zumrad bahor mavzusini o`rganish 1.1 Zumrad bahor mavzusini o`rganishning maqsad va vazifalari 1.2 Zumrad bahor mavzusini o`rganishda yangi pedagogik texnalogiyalardan foydalanish II.Bob Zumrad bahor mavzusini o`rganishni tashkil etish yo`llari 2.1 Zumrad bahor o`rganishni tashkil etish 2.2 Zumrad bahor matnini maqsadi va vazifasi XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR Kirish. Boshlang`ich sinf o`qish darslarini o'qitishdan asosiy maqsad o'quvchilarda darslikda berilgan bo`lim materiallariga bo`lgan qiziqishini oshirish, o'z fikrini to'g'ri, aniq ravshan va go'zal ifodalay olish ko'nikmalarini shakllantirish va rivojlantirishdan iboratdir. So'zlarni to'g'ri tanlash, nutqni tinglovchiga qulay tarzda tuza olish insoniy madaniyatning eng asosiy tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Shuning uchun har bir o`qish darsligida berilgan bo`lim meteriallari orqali ham o`quvchilarda nutqiy ko`nikmani shakllantirishga, o`z Ona-Vataniga muhabbat hissini uyg`otishga ham sabab bo`linadi. Biz yangi iqtisodiy, ijtimoiy sharoitda faqat bilimli kishilarni emas, balki ijodkor, tadbirkor kishilarni ham yetkazib berishimiz lozim. «Bilimli kishi» bilan «tadbirkor kishi» orasida farq bor, albatta. Bilimli shaxs bilimga ega bo'lsa ham, lekin bilimini har vaqt ham amaliy faoliyatda qo'llay olmaydi. Tadbirkor shaxs esa faqat bilimli bo'lib qolmasdan, balki egallagan bilimini sharoitga mos ravishda qo'llay olish ko'nikmalariga ham egadir. Shuning uchun bilimlining bilimi omborda yotgan sara urug' bo'lsa, tadbirkorning bilimi yerga ekilgan dondir. Arab maqolida «Olumun bilo amalin, kasabhobu bilo motarin» deb aytiladi. Ma'nosi: ilmini amalda qo'llay olmagan olim yomg'irsiz bulutdir, u quyoshni to'sadiyu boshqa hech narsa bermaydi. Tadbirkor bilimini har daqiqada ishga soladi va undan samara oladi. Nutq tadbirkorligini singdirish maktabda ona tili va o`qish mashg'ulotlarining bosh vazifasidir. Shuning uchun birinchi soatdan boshlab oxirgi mashg'ulotgacha ona tili va o`qish darslari o'quvchilarda nutq tadbirkorligini tarbiyalashga xizmat qilishi kerak. Yuqorida qayd qilingan tushuicha va muammolarni talqin qilish va javob topishga intilish bugungi kunimizning dolzarb masalalaridan biridir. Shuningdek, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov 2013-yil 6-dekabr kuni Konstitutsiyamiz qabul qilingan kunning 21 yilligiga bag’ishlangan tantanali yig’ilishida qilgan ma`ruzalarida ilgari surgan quyidagi fikrlarni ilgari surdi: “Bolaning jismoniy va psixologik rivojlanishidagi eng asosiy davr – bu boshlang’ich sinf davridir. Hammamiz bilamizki, sobiq tuzum sharoitida bu masalaga, afsuski, yetarlicha ahamiyat berilmas edi. Quyi sinflarda dars berish asosan o`rta maxsus ma`lumotga ega bo`lgan muallimlarga topshirib qo`yilgan edi. Boshlang’ich ta`limning yosh avlod hayotidagi roli va ahamiyatini hisobga olgan holda, bunday nomaqbul holatga butunlay barham berildi va bu vazifani bugungi kunda oliy ma`lumotli, yuksak professional mahoratga ega bo`lgan pedagog kadrlar bajarmoqda. Qabul qilinadigan dasturda boshlang’ich ta`limning sifatini oshirish, ta`lim standartlari, o`quv dasturlari, darslik va qo`llanmalarni takomillashtirish, ilg’or pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etish masalalari o`z ifodasini topishi kerak”1 . Yurtboshimiz tomonidan ushbu ma`ruza jarayonida yana 2014-yilning nomlanish masalasiga keng to’xtalinib, “Sog’lom bola yili” deb e`lon qilishni taklif etilgan. “Endi sizlar bilan kirib kelayotgan yangi-2014-yilga qanday nom berish haqida maslahatlashib, fikrlashib olishimiz kerak. Azal-azaldan har qaysi ota-ona o’z bolasining sog’lom va barkamol bo’lishini istaydi. Shunday farzandni voyaga yetkazish, uning hayotda munosib o’rin egallashiga erishish – ota-onaning eng ulug’, eng muqaddas orzusi, desak, ayni haqiqatni aytgan bo’lamiz. Biz sog’lom deganda, nafaqat jismoniy, balki ma`naviy jihatdan ham sog’lom bolani o’zimizga tasavvur etamiz. I. BOB Zumrad bahor mavzusini o`rganishning maqsadi va vazifalari. 1.1. Boshlang’ich sinf o’quvchilari o’qish darslarida "Zumrad bahor" mavzusini o’rganish o’rganadilar. Albatta, bu mavzu aynan shu nomdagi bo’lim orqali tanishtiriladi. Ayni vaqtda bugungi shiddatli zamon, hayotning o’zi yosh avlod tarbiyasi borasida oldimizga yangi-yangi, o’ta muhim va dolzarb vazifalarni qo’ymoqda. Ana shularning barchasini hisobga olgan holda, har tomonlama sog’lom avlodni voyaga yetkazish borasidagi ishlarimizni izchil davom ettirish va yuksak bosqichga ko’tarish maqsadida men kirib kelayotgan yangi-2014-yilni mamlakatimizda “Sog’lom bola yili” deb e`lon qilishini taklif etaman”2. Shuni e'tiborga olgan holda «O’qish darslarida "Zumrad bahor" mavzusini o’rganish» mavzusini kurs ishimizga asos qilib oldik. Mavzuni bugungi kun talablari asosida yoritish hozirgi kunimizning dolzarb masalalaridan biri sanaladi. Boshlang’ich sinf o’quvchilari o’qish darslarida "Zumrad bahor" mavzusini o’rganish o’rganadilar. Albatta, bu mavzu aynan shu nomdagi bo’lim orqali tanishtiriladi. O’qituvchi o’z navbatida bu kabi har xil janrdagi asarlar bilan o’quvchilarni muayyan izchillikda tanishtirib boradilar. Boshlang’ich sinflarning o`qish darslarida garchi ilmiy jihatdan bo`lmasa-da, amaliy jihatdan turli janrga mansub asarlar o`qib o`rganiladi. O`qish darsliklarga, asosan, hikoya, she`r, ertak, masal, maqol, doston, rivoyat va topishmoq kabi janrdagi asarlar kiritilgan. Bulardan tashqari, ilmiy-ommabop asarlar ham o`qitiladi. Turli janrdagi badiiy asarlar qurilishi, uslubi jihatidan o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`lib, ularning o`quvchilarga ta`siri ham har xil bo`ladi. Tabiiyki, har bir janrga oid asar matni lingvistik jihatdan ham o`ziga xos xususiyatlarga ega. Masalan, she`riy asarlar matni hikoya matnidan, ertak matni she`r matnidan, ilmiy-ommabop maqola matni masal janriga taalluqli asarlar matnidan tubdan farq qiladi. Topishmoq predmet, voqea-hodisalar o`rtasidagi o`xshashlikni taqqoslash orqali o`zlashtirilsa, maqollar mazmuni hayotiy misollar vositasida sharhlashni taqozo etadi. Shunga ko`ra, turli janrdagi badiiy asarlarni o`qishda o`qituvchidan unga mos usullar tanlash talab etiladi. Biz shularni e`tiborga olgan holda aynan shu bo’limga kirgan she`riy, ilmiy-ommabop, rivoyat, topishmoq, tez aytishlar janridagi asarlarni o’rganish uslubiyoti xususida to’xtalib fikr yuritishni o’rinli deb bildik. She`rni o`qish uslubiyoti. She`r - ohang jihatidan ma`lum bir tartibga solingan, his-tuyg’u ifodasi sifatida vujudga kelgan hayajonli ritmik nutq. She`riy nutqni ohang jihatidan ma`lum bir tartibga solish vositalari ritm (bir-biriga monand kichik bo`laklarning izchil va bir me`yorda takrorlanib kelishi) va qofiya (misralarning oxirida keladigan ohangdosh so`zlar) hisoblanadi3. She`rni o`qiganda kichik yoshdagi o`quvchilar tabiat va jamiyat voqea- hodisalarining poetik tasviridan hayajonlanishlari muhim ahamiyatga ega. Boshlang’ich sinflarda she`r tarzida yozilgan hikoyalar, ertaklar, ya`ni she`riy asarlar va lirik she`rlar o`qitiladi. She`riy hikoyada syujet, ya`ni voqealar tizimi va uning rivoji xarakterlidir. Lirik she`r “biror hayotiy voqea-hodisa ta`sirida insonda tug’ilgan ruhiy kechinma, fikr va tuyg’ular orqali turmushni aks ettiradi”. Lirik she`rning xususiyati “kishining his-tuyg’uga to`la hayajonli nutqini ta`sirliroq ifodalashda qo`l keladi”4. She`rni o`qish darslarida asosiy ish turi ifodali o`qish hisoblanadi. O`quvchi she`rning asosiy mazmunini tushunsagina, uni ifodali o`qiy oladi. She`riy hikoyani tahlil qilishda, asosan, hikoya, ertak, masalni tahlil qilishda qo`llangan ish turlaridan foydalanish mumkin. Lirik she`rni o`qish va tahlil qilish o`qituvchidan katta mahorat talab qiladi. Holbuki, ko`p hollarda she`rga oddiy matn nuqtai nazaridan yondashiladi. Bunday holda she`riy san`at hissiyot bilan bog’liq ekanligi unutiladi, she`r ma`nosining satrlar, so`zlar zaminida yashirin berilishi anglab etilmaydi. Buning oqibatida o`quvchilar she`rdagi obrazlilikning mag’zini chaqa olmaydilar. Vaholanki, har qanday asar zaminidagi yashirin ma`noni o`qish mehnattalab ishdir. Busiz hatto adabiy ta`limning maqsadi ham amalga oshmaydi. She`riy ohangni his qilmaslik, matn so`zlarini to`la tushunib yetmaslik she`r yodlashni zerikarli mashg’ulotga aylantiradi. Ma`nosi anglanmagan matnni yodlash oson kechmaydi. Buni deyarli barcha sinflarda o`rganiladigan “O`zbekiston Respublikasining Davlat madhiyasi” misolida ko`rish mumkin. Ma`lumki, madhiya kichik yoshdagi bolalarga mo`ljallab maxsus yaratilmaydi. Binobarin, uning matnidagi “hur o`lka”, “to abad”, “ilmu fan”, “shuhrating”, “ajdodlar”, “mardona ruhi senga yor”, “o`chmas iymoni”, “istiqlol mash`ali”, “tinchlik posboni”, “haqsevar ona yurt”, “mangu bo`l obod”, “jo`sh urgan” kabi ko`pdan-ko`p so`zlar, iboralar o`quvchilarga izohlab tushuntirilmasa, ta`limdan ko`zlangan maqsadga erishib bo`lmaydi. Boshlang’ich sinflarda ko`rgazmali ta`limning asosiy shakli she`rni ifodali o`qish hisoblanadi. Lirik she`rni ham o`quvchilar hayajon bilan yaxlit idrok etishlariga erishish muhim. Shuning uchun she`r birinchi marta o`qilganda, hech qanday tushuntirish berilmaydi. She`r o`quvchilarga qanday ta`sir qilganini hisobga olish, bilish zarur. O`qituvchi she`rni shunday ifodali o`qishi kerakki, bolalar uning asosiy mazmunini anglasinlar, ularga jonli so`z kuchliroq ta`sir etsin. So`ngra she`rni mustaqil o`qish topshiriladi. O`qish oddiy bo`lishi kerak. O`qiyotganda tabiiy zavq-shavq, shodlik, xursandlik, qahr-g’azab hissini qichqiriq ovoz bilan soxta ifodalashga yo`l qo`ymaslik zarur. Bolalar she`rni o`qiganda, she`riy satrga rioya qilishlari kerak, bu jarayonda ularning she`r ritmini buzmasliklariga erishish kerak. O`quvchilar she`r matnini mustaqil o`qiyotganlarida doskaga ma`nosi izohlanadigan so`zlar yozib qo`yiladi. Masalan, “Qish to`zg’itar momiq par” she`ri o`rganilganda “to`zg’itar”, “momiq par”, “oq namat”, “nazdimda”, “zarra” so`zlari izohlanadi. Shundan so`ng, she`r o`quvchilarga navbat bilan o`qittiriladi, uning mazmuni yuzasidan savollar asosida suhbat o`tkaziladi. Unda quyidagicha savollar berilishi mumkin: “She`rda qaysi fasl tasvirlangan ekan?”, “Shoir qor yoqqan joylarni nimaga o`xshatadi?”, “She`rda qor yog’ishi nimaga qiyoslangan?”, “Shoir qorga qanday murojaat qiladi?”. O`qituvchi berilgan javoblarni to`ldirib, o`quvchilarning qish fasliga doir tushunchalarini boyitadi. “Qish” (Tursunboy Adashboyev) she`rining hajmi unchalik katta emas. Lekin u qishda hayvonlar hayotida ro`y beradigan o`zgarishlarni bilib olishga yaqindan yordam beradi. Bu she`rni o`qishdan oldin ham o`quvchilar bilan savol- javoblar o`tkaziladi. O`quvchilar diqqati hayvonlarning qishdagi hayotiga qaratiladi. Masalan, qishda yovvoyi quyonlarning rangi o`zgarib, qorda o`zini dushmandan himoya qiladigan oq rangga kirishi, ayiqning o`siq yunglari sovuqda yashashga qo`l kelishi to`g’risida tushuncha beriladi. She`r matni bilan tanishishdan oldin doskaga “ayoz”, “quyruq”, “so`qmoq”, “piyma”, “po`stin” “pahmoq” so`zlari yozilib, ma`nosi izohlanadi. She`rni navbat bilan o`quvchilarga to`rt-besh marta o`qitilganidan keyin uning mazmuni yuzasidan savol-javob o`tkaziladi. She`rning to`la mazmuni uch-to`rt o`quvchilarga gapirtiriladi, ularning fikr-mulohazalari to`ldiriladi. Mazkur mavzuni o`rganish jarayonida maktab atrofiga sayohat uyushtirish ham mumkin. Qishda qor bosgan dalalarni, tomlarni, daraxtlarni, odamlarning va qushlarning qishdagi hayotini kuzatish o`quvchilarning mustaqil fikrlashi va nutqining ifodali, sermazmun bo`lishi uchun boy material beradi. O`quvchilar barglari to`kilib, sovuqda qor bosib turgan daraxtlarni ko`rar ekan, shu holatni ifodalagan “qor ko`rpasiga o`rangan yalang’och daraxt” yoki “sovuqda mudrayotgan daraxt” kabi iboralarni topishga harakat qiladi, bu esa o`quvchilarning lug’at boyligining oshishiga xizmat qiladi. She`r matni ham savollar asosida tahlil qilinadi. Ammo, she`r mazmuni haqida o`quvchilarga ko`p savol berish tavsiya etilmaydi. O`quvchilar she`rning asosiy mazmunini tushunganliklariga ishonch hosil qilishning o`zi kifoya. Shuni ham aytish kerakki, bolalar hayoti, ularning o`ziga xos fikrlari, his-tuyg’ulari, qiziqishlarini ifodalovchi, shuningdek, zamonamiz qahramonlari, o`zbek xalqi, Vatan himoyasi, xalqimizning qahramonona ishlari haqidagi she`rlar mazmunini to`liqroq tahlil qilish talab etiladi. Bunday she`rlarni o`qishga maxsus tayyorlaniladi: she`r mazmuniga asos bo`lgan tarixiy voqea haqida qisqacha so`zlab beriladi yoki suhbat o`tkaziladi. Boshlang’ich sinflarda o`rganiladigan ko`pgina she`rlarni tahlil qilib, ifodali o`qish mashq qilingach, ifodali yod aytib berish vazifasi topshiriladi. She`riy nutq yengil yodlab olinadi, bolada estetik his-tuyg’u uyg’otadi. Kichik yoshdagi o`quvchilar saviyasiga mos bolalarbop ravshan til bilan yozilgan sodda ritmli jarangdor she`rlarni bolalar tez va oson yodlab oladilar. Kichik yoshdagi o`quvchilarga she`rni qanday yodlash kerakligi o`rgatiladi. Buning uchun o`qituvchi o`quvchilar bilan she`rni teng satrli bir necha qismga bo`ladi. O`quvchilarga har bir satr oxirida pauza (to`xtam) qilish, buning uchun satr oxirida tinish belgisi bo`lishi shart emasligi, ritmik to`xtamda ovozni nuqtadagi kabi pasaytirmaslik lozimligi, bu tugallanmagan fikrni davom ettirishga imkon berishi tushuntiriladi va bo`lingan qismlar navbati bilan yodlatiladi. She`rni izohli o`qish darsining tuzilishi quyidagicha bo`lishi mumkin: 1) she`r mazmunini yaxlit idrok etish uchun uni ifodali o`qib berish (birinchi sintez); 2) she`rda tasvirlangan payt, hodisa haqida suhbat (analiz); 3) she`rni ifodali o`qishni mashq qilish (ikkinchi sintez); 4) she`rni yod aytib berishga tayyorlanish. 5) epik (voqeiy) she`rlar ustida ishlash. Ilmiy - ommabop asarlarni o`qish uslubiyoti. Boshlang’ich sinflarda ilmiy-ommabop asarlarni o`qitishdan asosiy maqsad bolalarga tabiat, kishilar mehnati va ijtimoiy hayoti haqida muayyan bilim berish, bolalarni kitob bilan mustaqil ishlashga va undan aniq bilim olishga o`rgatishdan iborat. Tabiatshunoslikka oid va tarixiy mavzudagi maqolalarni o`qish bilan bog’liq holda tabiat hodisalarini kuzatish (masalan, daraxt kurtaklarining bo`rtishi), o`quvchilarni dehqonlar mehnati bilan tanishtirish, mamlakatimizda yuz bergan o`zgarishlarning guvohi va ishtirokchilari bo`lgan insonlar bilan uchrashuvlar uyushtirish maqsadga muvofiq. Ijtimoiy - tarixiy mazmundagi mavzular Vatanimiz o`tmishi, xalqimiz hayoti, mardonavor kurashi, ulug’ siymolar amalga oshirgan ishlar, tarixiy sanalar to`g’risida bilim beradi. O`qish darsliklaridan o`rin olgan Beruniy, Ibn Sino, Amir Temur, Alisher Navoiy, Bobur va boshqa ajdodlarimiz haqidagi matnlar shular jumlasidandir. Bu xildagi matnlar o`quvchilarni nafaqat o`tmishimiz bilan tanishtiradi, balki ularning Vatan oldidagi farzandlik burchi va mas`uliyatni teran anglashga ham yordam beradi. O`quvchilarda Vatanga muhabbat tuyg’usi shu tariqa shakllanadi. Vatanimiz o`tmishi haqida hikoya qilingan ilmiy-ommabop asarlar bilan tanishtirish va ularni tahlil qilish jarayonida o`quvchilar o`tmish bilan bugungi kunni taqqoslash imkoniga ega bo`ladilar. Jamiyat taraqqiyoti haqida qisqacha bo`lsa-da, tushuncha hosil qiladilar. Bu borada, ayniqsa, milliy istiqlol bilan bog’liq mavzudagi asarlar tahliliga alohida e`tibor berish zarur. 1-sinf dasturida o`qish bilan bog’liq holda kuzatish, sayohat darslari mo`ljallanadi. Masalan, yil fasllarida mavsumiy tabiat hodisalari (obhhavoning o`zgarishi, o`simlik va hayvonlarning hayoti)ni, shuningdek, dala mehnatini kuzatish uchun tabiatga (dala, bog’, xiyobonlarga) sayohat uyushtirish ko`zda tutiladi. Sayohatda tabiatdagi mavsumiy o`zgarishlar va kishilarning mehnati yuzasidan bolalarning nisbatan uzoq kuzatishlari uyushtiriladi. Bunday darslarda ko`rgazma sifatida o`quv kinofilmlaridan ham foydalanish mumkin. Tarixiy mavzudagi maqolalarni unga mos rasmlar bilan bog’lab o`qitish kishilarning baxtli hayot uchun intilishlari, ota-bobolarimizning dushmanlardan Vatanni saqlash uchun qanday kurashganliklarini tushunib etishga yordam beradi; o`quvchilar mehnat hayotning asosi ekanligini, insonlar turmushi mehnat tufayli rivojlanib, farovonlashib borishini bilib oladilar. Dasturga ko`ra 2-sinf o`quvchilari «Toshkent», «Toshkent metrosi» mavzusidagi maqolalarni o`qish orqali o`tmish ajdodlarimiz, ularning xizmati, vatanimizning hozirgi taraqqiyoti haqida bilib oladilar. Bu maqolalar xalqimizning hayoti, mehnati va kurashi haqida yangi bilim berish bilan birga, bolalarni Vatanga, xalqqa, ona tabiatga muhabbat ruhida tarbiyalaydi. Ilmiy-ommabop maqolalarni izohli o`qish darsini uyushtirishda quyidagicha reja asos qilib olinishi mumkin: 1. O`qiladigan matn yuzasidan bolalar tajribasi va bilimini aniqlash, ularni matn mazmunini tushunishga tayyorlash maqsadida taxminiy suhbat o`tkazish; 2. Maqolani yoki uning ma`lum bir qismini o`qish, o`quvchiga notanish bo`lgan so`zlar ma`nosi ustida ishlash; 3. Maqola rejasini tuzish; 4. O`qilgan maqola yuzasidan suhbat uyushtirish; 5. Matnning asosiy mazmunini aniqlash va reja qismlarini yoritish; 6. Reja asosida maqolani qayta o`qish; 7. Maqolani yaxlit o`qish. Bunda bolalarni qayta hikoyalashga tayyorlash va maqola mazmunini yaxshi o`zlashtirishlariga erishish maqsadi ko`zda tutiladi; 8. Reja asosida qayta hikoyalash; 9. Xulosalash va umumlashtirish. Ilmiy-ommabop maqolalarni uzviy birlikda o`rganish o`quvchilarning har bir mavzuda bayon etilgan tarixiy-adabiy hodisalarni, ular o`rtasidagi umumiylikni, har bir davrga ega xususiyatlarni anglab olishlarini ta`minlaydi. Ular bolalarni kelgusida gazeta va jurnallarni o`qishga tayyorlaydi, ijtimoiy-siyosiy, tabiatshunoslik atamalarini o`zlashtirishga yordam beradi, ularning mantiqiy tafakkurini va nutqini o`stiradi. Topishmoqlarni o`rganish uslubiyoti. Topishmoqlar narsa yoki hodisalarning ataylab yashirilgan belgisi, shakli, xatti-harakati, holati va vazifasini boshqa narsa yoki hodisalarga qiyoslash asosida topishga asoslangan she`riy yoki nasriy tuzilishdagi savol va topshiriqlardir. Topishmoqlar xalq turmushi bilan chambarchas bog’liq holda yaratiladi. Ularning zaminida kishilarning qadimiy e`tiqod va tasavvurlari, olamni bilish va idrok etishga bo`lgan intilishlari yotadi. Topishmoqda yashirilgan narsalar uning javobi hisoblanadi. Topishmoqning javobini topish uchun topishmoq matnini yaxshilab o`qish, nimaga ishora qilinayotganligini fahmlash, topishmoqning asosiy xususiyat va belgilari aynan nimaga qaratilganligini taxmin qilish bilan ham topishga harakat qilish kerak. Topishmoq o`quvchilarni topqirlik va hozirjavoblikka o`rgatadi. Shu sababli xalq og’zaki ijodining bu janridan darsliklarda ham keng qo`llanilgan. 1-2- sinf «O`qish kitobi» da topishmoqlar ko`proq har bir matn ostida keltirilgan. Bundan ko`zlangan maqsad matn mazmunini topishmoqlar asosida ham o`zlashtirilishiga erishishdir. 1-4-sinf o`qish darsliklarida «Topishmoqlar» mavzusi ostida har xil topishmoqlar ham berilgan bo`lib, ular o`quvchilarning topqirligini yanada oshiradi, tafakkurini o`stiradi. Darsliklarda topishmoq javoblari ostiga yozib qo`yilgan yoki rasmlar orqali berilgan. Topishmoqlar bolalar shoirlari tomonidan ham yaratilib kelinmoqda. Bunday topishmoqlar sho`x, qiziqarli bo`ladi. Topishmoqlarni o`rganish boshlang’ich sinflarda dastlab har bir darsda amalga oshirilib boriladi. Alohida dars sifatida o`rganishda esa o`qituvchilar turli usullardan foydalanishlari mumkin. Rivoyatlar yozma adabiyotda yirik epik asarlarning paydo bo`lishiga bir zamin bo`lgan. Bu rivoyatlar o`z navbatida o`quvchilarni hayotiy voqelar haqida chuqur mushohada yuritishlariga undaydi, undan o`zlariiga tegishli xulosa chiqarishlariga sabab bo`ladi. Tez aytishlar ma`lum so’zni, so’z birikmasini yoki tovushni to’g’ri talaffuz qilishga, uni boshqa tovushlardan farqlashga o’rgatadigan, xotirani mustahkamlaydigan va nutqni o’stiradigan janr hisoblanadi. Shu sababli 1-sinfda ko’pgina tez aytishlar keltirilgan. Misol uchun «Botir botmas botqoqqa», «Qobil qozonda qovurdoq qovurdi», «Bahodir bayroqni Botirga berdimi, Botir Bahodirga bayroqni berdimi?», «Olim oldidagi oltita olmani oldi» va boshqa. Shuni alohida ta`kidlab o’tish kerakki, boshlang’ich sinf darsliklariga o’quvchilar yoshiga mos, mavzular bo’yicha tanlab olingan, ko’proq tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lgan topishmoq va tez aytishlar tanlab kiritilishi maqsadga muvofiqdir. Topishmoq va tez aytishlarni o’rganish boshlang’ich sinflarda dastlab har bir darsda amalga oshirilib boriladi. Alohida dars sifatida o’rganishda esa o’qituvchilar turli usullardan foydalanishlari mumkin. Mavzu: Bahor uyg’onish fasli O’quv materiali. Bahor. Qudrat Hikmat. Darsning maqsadi. 1. O’quvchilarning. Bahorda tabiatda, hayvonot va qushlar hayotida bo’ladigan o’zgarishlar haqidagi bilimlarini boyitish. 2. Bahor faslida tabiatni kuzatishga, undagi o’zgarishlarni payqab olishga o’rgatish. 3. Tabiatni sevish, asrash, uning gullab yashnashi uchun hissa qo’shishga yo`llash. 4. O’quvchilar nutqini so’zlar bilan boyitish. Dars turi. YAngi bilim beruvchi, she`r o’qish darsi. Dars shakli. Noan`anaviy dars. Dars metodi. Kichik guruhlar dars bilan ishlash, mustaqil ish metodi, suhbat metodi, tarmoqlash metodi. Darsning jihozi. Korton qog’oz, rangli flomaster, gul, qushlar rasmi, tabiiy hodisalar tasviri. Tashkiliy qism. Sinf 4 guruhga ajratib o’tqaziladi. Darsning borishi. I. Da`vat bosqichi. Maqsad. O’quvchilarning bahor fasli, undagi hayot haqidagi tushunchalarini aniqlash. YAngi mavzuni o’rganishga tayyorlash va qiziqish uyg’otish. Metod. Mustaqil ish metodi. 1. O’quvchilar guruhiga o’tilgan mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar yozilgan kartochka solingan konvertlar beriladi. Savol-topshiriqlar. 1-guruh uchun: Bahor fasli haqida qaysi asarni o’qib keldingiz? Unda tabiatdagi ob-havo o’zgarishlari qanday tasvirlangan? So’zlab bering. — Nasim, firdavs so’zining ma`nosini izohlab bering. — «Bahor ta`rifida» matnining 1-qismini ifodali o’qib bering. 2-guruh uchun: «Bahor ta`rifida» asarida erning yuz qismidagi, dov- daraxtlardagi o’zgarishlar qanday tasvirlanadi? So’zlab bering. — Chin so’zining ma`nosini izohlab bering. — Asarning 2-qismini ifodalai o’qib bering. 3-guruh uchun: — Qushlar hayoti qanday tasvirlanadi? Shularni so’zlab bering. — Kaklik, oqqush, o’rdak rasmlar ichidan tanlab ko’rsating. — Asarning 3-qismini ifodali o’qib bering. 4-guruh uchun: — Hayvonlar harakati qanday tasvirlangan? SHu o’rnni hikoyalab bering. Jayronning rasmiga qarab, uning tashqi ko’rinishini tasvirlang. — Asarning 4-qismini ifodali o’qib bering. O’quvchilar to’plagan ballar e`lon qilinadi. 2. Badiiy til vositalari ustida ishlash. O’qituvchi: Bugun darsda daxatdagi olmalardan uzishga ruxsat beraman. Faqat uning orqasiga yozilgan savol-topshiriqni bajarsangiz, olma sizniki bo’ladi va uni o’z savatchangizga solasiz. Har bir guruhdan o’quvchilar navbat bilan chiqib olmadardan oladi va shu vaqtning o’zidayoq savollarga javob beradi: O’qing. Qanday badiiy vosita qo’llanganini ayting. Uyquga kirgan daraxtlar yana yashil to’n kiydi, oq, sariq, ko’k, qizil rangli yoping’ichlar bilan bezandi. O’qing. Qanday badiiy vositalar qo’llanganini ayting. Bo’z yer yuziga yashil parda tortdi, go’yo Xitoy karvoni Chin hariri ipak matolarini har tomonga yoydi. O’qing. Qanday badiiy vosita qo’llanganini ayting. Qora qarg’a tumshug’ini ko’pirtirib qag’illaydi, uning ovozi tantiq qizning ovozi kabi yoqimsizdir. O’qing. Qanday badiiy vosita qo’llanganini ayting. Mag’rur turnalar ko’kda ovozini baralla yangratmoqda, tizilgan tuya karvonidek uchmoqda. Guruhlar balli e`lon qilinadi. 3. Matnni topshiriqlar asosida o’qitish. — «Bahor ta`rifida» matnini o’qing. Undan ko’chma ma`noda qo’llangan so’zlarni toping. (Bahor nafasi, firdavs eli, o’z hukmiga, harir yoping’ich, har tomonga yoydi, kaklik kulmoqda, gullar yuz ochib, qah-qah urib kulmoqda kabi). Guruhlarning balli e`lon qilinadi. 4. Bahor fasli haqida o’quvchilar tushunchasini aniqlash. - Bahor fasliga xos xususiyatlarning tarmoqlash usulida ifodalang, uni doskaga iling va izohlab bering. - «Bahor» she`ri muallifi Qudrat Hikmat haqida nimalar bilasiz? Og’zaki gapirib berishga tayyorlaning. Qaysi she`rlarini yod bilasiz? (O’quvchilar «Qish to’zg’itar momiq par» she`rini aytishadi) O’qituvchi hikoyasi. Q. Hikmat bolalar uchun she`r yozgan.Shuning uchun bolalar shoiri deb aytishadi. U Toshkentda tug’ilgan. Pedagogika oliygohida o’qigan. U atigi 43 yil yashagan. Lekin bolalar uchun ko’plab she`rlar to’plamini yaratgan. Uning «Mening Vatanim», «Baxtli bolalar»). «Uch o’rtoqning sovg’asi», «Soatjoninng soati», «O’g’lim bilan suhbat» to’plamlari bor. Guruhning balli e`lon qilinadi. Anglash bosqichi. Maqsad. «Bahor» asari orqali o’quvchilarning bahor tabiati, qushlarning harakati haqidagi bilimlarini boyitish, ifodali o’qish ko’nikmalarini takomillashtirish. O’quvchilar nutqiga mayin shamollar, soyabon tollar, tong ellari, o’tlar tebranar, ko’kni quchgan teraklar iboralarini kiritish. Metod. Mucnaqil ish metodi. 1-topshiriq. She`rni ichingizda o’qing. Ifodali o’qib berishga tayyorlaning. O’qish uchun 1-2 daqiqa beriladi. So’ng har bir guruhdan 4-5 o’quvchiga o’qitiladi. Ular baholanib boradi, guruhning ifodali o’qish bo’yicha umumiy balli e`lon qilinadi. 2-topshiriq. Darslikdagi savol-topshiriqlar ustida ishlang. Har bir guruh o’z ichida savol-topshiriqlarni bo’lib olib tayyorgarlik ko’rsin. Tayyor o’quvchi turib javobini aytaveradi. Guruhlar bir-birining javobini to’ldiradi. Fikrlash bosqichi. Maqsad: O’quvchilarning mavzu yuzasidan olgan bilimlarini hayotda ko’rgan-kuzatganlarini, eshitganlari bilan bog’lab ifodalab berishga o’rgatish. Dars taassurotlarini eshitish orqali keyin darsning vazifalarini rejalashtirib olish. Metod. Suhbat metodi. Savollar: — Bugungi darsda nimalarni bilib oldingiz? SHe`rni o’qishdan oldin bahor, uning ob-havosi, tabiat ko’rinishi, qushlar hayoti haqida nimalarni bilar edingiz? Bugungi darsda qanday qiyinchiliklarga duch keldingiz? Dars sizga yoqdimi? Sizningcha, darsda qaysi guruh faol ishtirok etdi? O’quvchilarning fikri umumlashtirib, guruhlar to’plagan ball va ayrim faol o’quvchilarning bahosi e`lon qilinadi. Umuman olganda, o’qish darslarida "Zumrad bahor" mavzusini o’rganish jarayonida o’quvchilar ham bu faslning o’ziga xos tarovatini, ham bu mavzuda yozilgan turli xil janrdagi asarlar bilan tanishishga ega bo’ladilar. O’lkamda bahorning ilk kunlari ,boshlanishi bilanoq qushlarning sayrashi hamma joyni tutib ,ketadi.Bu bilan bizga bahor kelganidan darak beradi. Bahor fasli fasllarning boshlanishi , uyg’onish davri hisoblanadi. Qishda uyquga ketgan hayvonlar , bahorda uyg’onishadi. Yani uyg’onish , yangi sahifani boshlanishi, yo’lning boshi boshlanish davriga kiradi. Bahor oylari uch ta bo’lib ,mart ,aprel,may kiradi.Juda oz bo’lsada, o’zida xalqimizning milliy bayramlarini mujjasam etgan. Har bir xalqning o’z milliy bayrami bo’lgani singari bizning ham milliyligi ufurib turgan milliyligimizni aks etgan bayramlarimiz bor. Ular sakkizinchi mart xotin qizlar bayramiz , navro’z umumxalq bayrami,va yana bir qancha bayramlarni o’z ichiga oladi. Bahor fasli kirib kelishi bilan , daraxtlardan kurtaklar chiqa boshlaydi. Qir adirlar yam yashil tusga kiradi ,alvon alvon ranglar bo’ladi. Suvlar to’lib to’lib oqadi. Suvlar chekkalari boychechak , yalpizlar chiqa boshlaydi. Barcha joylar yig’ishtiriladi, turli xil gullar ekiladi ,ko’kalamzorlashtirish ishlari boshlanadi.Daraxtlarning atroflari ohlanadi. Turli hil ko’chatlar ekiladi. Bahor bayramalari juda katta tantana bilan nishonlanadi. Ona xalqimiz milliyligini o’zida mujjasam etgan navro’z bayrami bunga yaqqol misol. Bahor faslida bolalarning ovozlari osmonlar yetadi.Sababi qir adirlar chiqib chuchmoma, boychechak terishadi. Turli xil o’yinlar o’ynashadi. Bahor faslining mart oyining yigirma birinchi martdan yigirma ikkinchiga o’tar kechasi kun va tun teng bo’ladi. Shu kundan boshlab , kunlarimiz uzaya boshlaydi. Bu ham bizga tangrining bizga bergan inomidir. Musulmonlarning yangi kunni yangi yili shu hisoblanadi. Bobodehqonlarimiz ham asta sekin ketmonlarini ko’tarib o’z dalasi tomon yo’l oladi. Qishning qahriga dosh beraolmagan yerlarini quyoshning zarrin nurlari ila eritib , tashlaydi. Bahor havosi salqin , bo’ladi. Asta sekin kunlar issiy boshlaydi. Bahor insonlar bir biriga mehr, baxt, sihat salomatlik mehribor onaxonlarimizu , nafosatga limolim ayollarimiz dilbar opa singillarimiz shirindan shakar jajji qizchalarmizga go’zalik, nafislik baxsh etadi. Tasavvur qilish insonga tangri tarafida berilgan inomdir.Inson biror nimani o’ylasa yo qilmoqchi bo’lsa eng avvalo uni tasavvur qilib ko’radi. Uni qandayligini tasavvur darajasi yetganicha qiladi ,unda u yog’i o’tib ketmaydi. Tasvvur qilishning yana bir turi bu orzu qilishdegani. Orzu va tasavvur orasida farq bor. Sababi orzu qilish bu insonni o’zida yo’q narsani orzu qilib unga intilish degani bo’lsa, tasavvur esa biror narsani oy’lab o’shani hayolan jonlantirish degani. Bahorni o’ylash o’z inson qalbiga huzur va orzular to’la olam baxshida etadi. Bahor faslini tasavvur qilganimizda yuraklarimiz hapqirib ketadi. Bahor yangilanish yangi orzular qilish ,hayotga ildam qadam qo’yish yangi rejelar tuzishdek tasavvur qilamiz.Bahor fasli o’zi bilan bir olam yangiliklar olib keladi. Yana tasavur qilar ekansiz dalalardagi shaftolining guliyu tog’dagi lolaning hidi ko’z oldingizga keladi. Bahor tasavvurimizga zig’may ketadi. Bahorni sumalaklar, sayllar o’zimizning milliy ,’oyinlarimizsiz tasavvur qila olmaymiz. Eng birinchi tasavvurimizga navro’z bayrami keladi. Undagi momalarimizning bizga aytga hikoyalari navro’z tarihi uning kelib chiqishi udumlari. Navro’z bayramida esa ko’pkari kurash , turli xil aytishuvlar ,milliy raqslarsiz tasavvur eta olmaymiz. Tabiat bizga shunday nematlarni inom etganki bunga shukr keltirishimiz kerak. Bahorni sumalaksiz tasavvur qilaolmaymiz,yozni suvsiz , kuzni zangorangsiz qishni esa oq parchalarsiz tasavvur qila olmaymiz. Shunday ekan tasavvurimizdagi fasllar kelinchagi bahoroyni shunday tasavvur qilaylikki amalda ham o’shani ko’raylik. Men bahorni tasavvur qilar ekanman. Eng avvalo ko’z o’ngimga daraxtlarning gullashi atrof ko’mko’k bo’lib insonlarning shodu xuramliklari, qir adirlarda bolalarning varak uchurib ,quvonishayotganlarini. Dosh qozonlarimizda sumalaklar pishirilib ,hammaga ulashayotganlarini, barcha joylarda ko’kalamzorlashtirish ishlari olib borilayotganini , qalblarga quvonch olib kirganini tasavvur qilaman .Barcha yaxshi amallarni o’z ichiga olgan bahorni tasavvur qilaman. Bahorni yana qaldirgo’chsiz tasavvur qila olmaymiz. Qaldirg’och to’kin sochinlik don dun olib keladi. Bahor faslini men yosharish va yangilanish yangi davrga qiyoslayman. Bahor kirib kelishi bilan o’zining ko’mko’k libosini atrofga yoya boshlaydi. Atrof tobora go’zallashib nafislikni jilvakorlikni aks ettiradi. Yana uni kelinchakga ham qiyoslashadi. Bahor yana ayollarga ham qiyos qilishadi. Sababi ayol ko’nglidek ko’ngli nafis nozik did talabchan o’ziga har qanday insoni torta oladi. Bahor fallarning fayz hisoblanadi. Bahor fasli ayollardek bardoshli tog’lardek sabrli va matonatli .Qancha shamol bo’lsa ham yomg’ir yoqsa ham o’z go’zalligini asrab qoladi. Insonlarni qalbiga eng toza o’ylarni olib keladi.Men bahorni ayol zotiga qiyos etaman. O’zidagi bor chiroyini o’z yaqinlariga ulasha oladigan daraja kuchli bu zot albbata ayollarimiz. Hamma taraflama mukkamal kezi kelgan yig’lab yoki bo’lmasam kulib yuruvchi bu ayollarimiz.Bahor ham ayollarga qiyos deb bilaman. Bahor fasllar ichida nafosati , go’zalligi , yosharish, yashnashi bilan ajralib turadi.Yana bahor fasli insonlar qalbiga ezgulik urug’i sepish yaxshi amallar qilishdek hammani ko’nglidan birdek joy oladi. Bahor o’zning sepini yoyishi bilan barcha insonlar qalbini to’lqinlantiradi.Bahor faslida o’zimizning milliy bayramimiz navro’z nishonlanadi. Barcha insonlarga birdek shodu xurramlik, mehr oqibat ,baxt soadat, baxshida etadi. Bahorda barchamiz yana bir bor o’zimizning o’zligimizni anglab yetamiz. Milliylikni yo’qotmagan holda ajralib turadi. Milliy taomlarimiz , o’yinlarimiz, bayramlarimiz bilan ham .Bahor fasllarning ilk odimi , yo’lning boshi hisoblanadi.’ Bahor fasllarning gulshani , borliqga o’zgacha kayfiyat hadya etadi.Shu taraflari bilan ajralib turadi.Bahorning boshlanishi o’zi yangi kundan darak beradi. Bahor manzaralarini tomasha qilar ekansiz beixtiyor shu go’zalikga yanada go’zallik qo’shgingiz keladi. Bunday go’zallik bilan albatta ajralib turadida. Mening fikrimcha bahor fasli fasllar ichida milliylikga boyligi, go’zalikga hammohangligi, mehrliligi,yaratish, yaralish, nafislik va boshqa taraflari bilan ajralib turadi. Sanasak juda ko’p eng asosiy bu milliylikga uyg’uligi bilan. Haqiqatdan ham bahor faslini kelinchakga o’xshatishadi. Sababi kelinchak kabi go’zal turfa ranglarga boy . Yana bir sababi kelinchak keladigan hovli joylar toza ozoda bo’ladi. Bahor kelganda insonlar ham barcha joylarini yig’ishtiradi.Poklik ozodalik bor joyda doimo qut baraka yog’iladi. Bahorga atab har bir shoiru shoiralar sher bitadi.Bahorning har kuni bayram yana har kuni yangilanish o’zgarish yana bir qancha sir asrorlarga boy . Bahor avvallo kelinchak kabi oq libosda kelsa keyin turfa ranglarda o’zini namoyish qiladi. Sababi bodom gulida oq bo’lsa lolada shaftolida qizil pushtu ranglarga kiradi. Insonlar qalbida esa yosharish yangi fikrlar qilishga undaydi. Turli bayramlarda bahorni nomini takror takror yodga oladi. Bayramlar bo’lganda kasallarning holidan habar olinadi ,keksalar borib ko’rib kelishadi va yana bir qancha savobli ishlarni amalga oshiradi. Bahorda harorat bir me'vonda ko'tarilganda danakli daraxtlar bilan urug' daraxtlarning gullashi deyarli oldinmaketin, ayrim hollarda esa, bir vaqtning o'zida gullaydi. O'rik, shaftoli singari daraxtlar awal gullab, keyin barg chiqaradi. Olcha, tog'olcha, olma, nok, olxo'ri, behi singari daraxtlar esa awal barg chiqarib, keyin gullaydi. Obhavo sharoitining qulay kelishi daraxtlarning ko'plab gullashiga imkon beradi va hosildorlikni oshiradi. Bolalar bilan gullarning har turli rangi va tuzilishi bilan tanishtirish maqsadida mevali boqqa ekskursiyalar o'tkaziladi. Bolalar o'rik, shaftoli, olcha daraxtlarining gullarini hajmiga, barglarining rangiga qarab tezda ajrata olib, eslarida saqlab qolish imkoniyatiga ega bo'ladilar. Ana shu vaqtda sahrolarda lolaqizg'aldoq va lolalar chamandek ochiladi. Aprel oyining oxirida va ko'pincha may oyining boshlarida jiyda daraxti kumushsimon barglar bilan qoplanadi. U kuchli xushbo'y hid taratuvchi sariq gullar chiqaradi. May oyida buldonej, uzum, jiyda gullaydi, olcha, gilos, qulupnay pishadi. Suv havzalarida mayda suv o'simliklarining ko'payishi davom etadi va suv yashil yoki sariq tusga kiradi. Qushlar va hasharotlar hayotidagi o'zgarishlar. Mart oyida qushlar uchib kela boshlaydi. Qushlarda ko'payish davri bosh lanishi sababli ularda uyalariga qaytib kelish zarurati tug'iladi. Agar qushlarda ko'payish ikkinchi yilda bo'lmay, uchinchi yilda sodir bo'lsa (masalan: kakkuga o'xshash) u vaqtda ular ikkinchi yili ham o'sha yerda qishlab qoladilar. Qushlar, odatda oziqovqat paydo bo'lishi bilan, hasharotxo'r qushlar esa keyinroq uchib keladilar. Ularning uchib kelishi hasharotlarning ko'payishi davriga to'g'ri keladi. Suvda suzuvchi qushlar suv havzalarida hayot qaynaganda uchib keladilar. Mart oyida biz bolalar bilan birgalikda turnalar, g'ozlar va o'rdaklarning to'dato'da bo'lib uchib kelayotganligini kuzatamiz. Fevralning oxiri, martning boshlarida jiblajibonlar uchib keladilar. Ular bahorning darakchilaridan hisoblanadilar. Qaldirg'ochlar, jarqaldirg'ochlar, popishak, chug'urchuqlar uchib kelib, bo'g'otlarga, daraxt kavaklariga uya quradilar. Chug'urchuqlar qurilgan tayyor uyalarga zo'r ishtiyoq bilan joylashadilar. Shuning uchun bog'cha hovlisida bolalar bilan birgalikda erta bahorda daraxtlarga donxo'rak va inlar osib qo'yish kerak. Qushlar qo'shaqo'sha bo'lib urchiy boshlaydilar. Ba'zi bir qushlar butun bir umrga juftlashadilar. Agar ular qishda ba'zan ajralishsa, bahorda yana o'sha eski inlarida uchrashadilar. Qarg'alar esa o'z juftlaridan hatto qish faslida ham ajralmaydilar. Zag'chalar o'z juftlari bilan har yili o'zlarining eski inlariga joylashadilar. Qushlar eski inlariga qaytib kelganlaridan keyin, uni «tuzatadilar». Ular tumshuqlarida pat va xashaklarni tishlab inlariga olib keladilar. Ba'zan ular daraxt shoxlarida shovqinsuron qilib shox talashadilar. Bu vaqtda qushlarning sayrashlari, hushtaklari va qiyqirishlari, ajoyib parvozlari kishini o'ziga jalb qiladi. In qurish vaqtida ota qushlar patlarining to'kilishi juda yaqqol ko'zga tashlanadi. Ona qushlarniki u qadar yaqqol ko'zga tashlanmaydi. Bolalar bilan ekskursiyaga chiqqanda ularning e'tiborini bu narsaga qaratish zarur. Mart oyida g'urraklarning g'urullashi yanada ko'proq eshitila boshlaydi. Chittaklarning ovozi yana ham o'tkirroq, sa'valarning ovozi esa ahyonahyondagina eshitiladi. Zag'cha, qarg'a singari ko'chib yuruvchi qushlar esa astasekin uchib keta boshlaydilar. Mart oyida ko'pgina hasharotlar (yaltiroq quit (9rasm), qarsildoq qo'ng'iz va boshqalar) paydo bo'ladi. Ular o'simliklarning asosiy ildizlarini kemirib, ularga katta zararyetkazadilar. Buning natijasida ko'pgina o'simliklar nobud bo'ladi. Ayniqsa bu kabi hasharotlar tut daraxtlarining ildizlariga zarar yetkazadilar. Mart oyining boshlarida, ba'zan esa fevral oyining oxirlarida iliq kunlar boshlanishi bilanoq arilar o'z uyalaridan uchib chiqadilar. Asalarilar kattakatta oila bo'lib yashaydilar. Har bir oilada bitta ona urug'i bo'lib, u besh yilgacha yashaydi. Bahorgi iliq kunlarning boshlanishi va gullarning ochila boshlashi bilan ona ari tuxum qo'ya boshlaydi. Bundan avvalo lichinkalar, keyinchalik esa qo'g'irchoqlar paydo bo'ladi va nihoyat katta asalarilar yetishadi. Bolalar bilan mevali bog'larga ekskursiyaga chiqilganda asalarilarning o'rik, shaftoli va boshqa o'simlik gullarining biridanikkinchisiga qo'nib yurganligini kuzatish mumkin. Bolalar asalarilarning g'uvillashini eshitadilar. Bolalar bog'chasi gulzorlarida ham asalarilarni kuzatish mumkin. Hovuzlar tagidan suzg'ich qo'ng'izlar (10rasm), suvsevar qo'ng'izlar suv yuziga chiqadilar. Suzg'ich qo'ng'izlar chuchuk suvlarda yashovchi umurtqasiz hayvonlarning eng yirik va kuchli vakillaridan biridir. Uning tanasi yashil qora tusda va tanasi atrofida sariq hoshiyasi bor. Hovuzlarga ekskursiya vaqtida tarbiyachi suvdagi qo'ng'izlarni o'simliklarga ilashtirib oladi. Uni ehtiyotlik bilan olish kerak, boimasa qo'lni tishlab oladi. Suvsevar qo'ng'iz ham yirik suv qo'ng'izlari qatoriga kiradi. Uning rangi qora yoki qo'ng'ir bo'ladi. U o'simliklar bilan ovqatlanadi. Tabiat burchagida qo'ng'izlarni baliqlardan bo'lak akvariumda saqlash kerak, chunki qo'ng'iz yovvoyi hasharotdir. Suzuvchi qo'ng'iz qo'yiladigan akvarium keng va baland bo'lishi kerak. Qo'ng'iz unda bemalol suzib yura oladi. Bunda akvarium doka bilan bekitiladi. Suzg'ich qo'ng'izlar, odatda, kechasi ovqat izlab chiqadilar. Katta guruh bolalari bilan suzg'ich qo'ng'iz hamda baliqlar ustida kuzatishlar olib borish mumkin. Bolalar baliq ham, suzg'ich qo'ng'iz ham suvda yashab, ammo ucha olishi ham mumkinligi haqida tasavvurga ega bo'ladilar. Bunda baliq tanasi tangachalar bilan qoplanganligiga, qo'ng'izlarda esa qanot borligiga bolalarning diqqatlarini jalb qilish zarur. Baliq suzg'ich qanotlari yordamida, qo'ng'iz esa orqa oyoqlari yordamida suzadi. Qo'ng'izning old oyoqlari orqa oyoqlariga qaraganda uzunroq bo'ladi. U xom go'sht va chuchalchang yeydi. Aprel oyida uya quruvchi qushlarning uchib kelislii ancha kamayadi. Zarg'aldoq, bulbul, moyqut, ko'rshapalak, laylak, ko'k qarg'a, chivinxo'r, shuningdek, o'zining kelganligidan xabar beruvchi kakkular ham uchib keladilar. Aprel oyida turg'un qushlarda ham katta jonlanish boshlanadi. Ularning xattiharakatlari ham o'zgaradi. Jumladan, chumchuqlar uchishdan to'xtaydilar. Ular juftjuft bo'lib, ota chumchuq yangi chiqqan patiarini yozib ona chumchuq oldida sakrab yuradi. Chumchuqlar uylarning bo'g'otlarida, shuningdek, katta qushlar tashlab ketgan bo'sh joylarga uya soladilar. Aprel oyida ko'kqarg'a, go'ngqarg'a, sa'valarning uchib ketishi tugaydi. Shaharda endi so'fito'rg'aylarni uchratib bo'lmaydi. Uy parrandalari: tovuqlar, o'rdaklar, g'ozlar tuxum bosadilar. Bu tuxumlardan quyuq path, ko'zlari mo'ltirab turgan, chopishga va ovqat cho'qishga qobiliyatli bo'lgan qush bolalari — jo'jalar chiqadilar. Aprel oyida turli qo'ng'izlar: tillaqo'ng'iz (ko'k rangli qo'ng'izcha), tutxo'r qo'ng'iz (havo rang va yonlarida sarg'ish dog'lari bo'lgan kichkina qo'ng'izcha), meva qo'ng'iz (yashil belgili, qanot ostlarida uchta oltinsimon chuqurchasi bo'lgan qo'ng'iz)lar paydo bo'ladi. May oyida qizil zag'chalar uchib kela boshlaydi. Kakkularning sayrashlari eshitiladi, qizilishton, laylak, popushak, ko'kqarg'a, qaldirg'ochlar tuxum qo'ya boshlaydilar. Kakku o'z uyasiga tuxum qo'ymay, balki boshqa qushlarning uyasiga (uning tuxumlari 20 tagacha bo'ladi) qo'yadi. Kakku uyaga tuxum qo'yganida uya egasining bitta tuxumini olib tashlab, o'zining tuxumini qo'yadi. Shunday qilib, uyadagi tuxumlaming soni o'zgarmay qolaveradi. Shu bilan kakkuning nasllar haqidagi g'amxo'rligi tamom bo'ladi. Kakkular boshqa qushlarga nisbatan bir sutka ilgari tuxumlarni ochib chiqadilar, tuxumni uyadan chiqarib tashlab o'zlari qoladilar. Ular uyadagi boshqa qushchalarga mutlaqo o'xshamaydi, biroq qushlar o'z bolalari singari ularni ham muhabbat bilan parvarish qilaveradilar. May oyining o'rtalarida qushchalarning tuxumdan chiqishi boshlanadi. Yosh chumchuqlar, zag'chalarning bolalari chiyillaydilar, jarqaldirg'ochlar ovoz chiqarib uchib yuradilar. Bolalar ularning ovoziga quloq soladilar va qushchalarni ko'rsatishni iltimos qiladilar. May oyida har xil rangdagi kapalaklar: limon o'simligi kapalagi, qichitqi o't kapalaklari va boshqalar paydo bo'ladi. Ekin maydonlarida sassiq qo'ng'iz (katta hajmdagi qo'ng'iz), go'rkov qo'ng'iz, xonqizi paydo bo'ladi. Hayvonlar hayotidagi o'zgarishlar. Mart oyida qurbaqalar, cho'l baqalari va quruqlikda yashovchi hayvonlar o'z «konsertlarini» boshlaydilar. Qurbaqalar suv havzalari va anhorlarda, ariq va hovuzlarning bo'yiarida, cho'l baqalari esa devorlarning kavaklarida, ariqlardagi ko'priklar ostida, bog'larda, ekinzorlarda va dalalarda yashaydilar. Toshkent viloyatida to'q yashil va quyuq qo'ng'ir ko'l qurbaqaiari suzib yuradi. Ba'zan uning qovurg'a kuragida ko'ndalang oq chizig'i bo'lib, tanasi silliq bo'ladi. Cho'l baqasi yashil kul rangli, terisi g'adirbudir, bir oz namxush bo'lib, oqqizil so'galli bo'ladi. U dushmanning hujumidan himoya qiluvchi suyuqlikka egadir. Qurbaqa singari cho'l baqasining ham terisi tarang bo'lib, dumi, bo'yni bo'lmaydi. Tanasi kallasidan keskin ajralmagan, ko'zlari katta va serharakat, go'yo shishgandek bo'ladi. Bunday xususiyat tungi hayvonlar uchun xarakterlidir. Ko'zining bunday joylashishi kallasini ortiqcha harakatlantirmay yonatroflarini bemalol ko'rishiga imkoniyat beradi. Qurbaqa suzgan vaqtida ko'zini zararlantirmaslik uchun ko'z qorachig'ini ko'z kosasi ichiga tortib oladi. Qurbaqada og'iz kengligi juda katta. Tili ikkilangan, old uch tomoni yopishgan bo'lib, hasharotlarni ovlash uchun xizmat qiladi. Qurbaqa tilini chiqarib qanotli hasharotlarni ham urib tushiradi, ushlangan hasharot tilning yopishqoq qismiga uzatiladi, og'ziga tortiladi va butunicha yutiladi. Qurbaqa va cho'l baqalarining quyruqlari yaxshi rivojlangan bo'lib, orqa oyoqlari oldingi oyoqlariga nisbatan uzunroq, suzuvchi pardalar bilan ta'minlangandir. Bular quruqlikka chiqqan vaqtlarida uch buklangan shakldagi bukilish quyruqlarini to'g'rilaydilar va yerga tayangan holda nafas oladilar. Uning