Ilmiybaza.uz SIMSIZ AXBOROT UZATISH MUXITLARI Reja: 1. Simsiz axborot uzatish muxitlari. 2. Simsiz aloqa kanallari. 3. Aloqa yo‘llarini texnologik ko‘rsatgichlarini moslash Ilmiybaza.uz Simsiz axborot uzatish muxitlari Kompyuter tarmoqlarida ba‘zi hollarda kabel orqali ulash o‘rniga shuningdek kabelsiz kanallardan ham foydalaniladi. Ularning asosiy afzalligi shundan iboratki, hech qanday kabel yotqizishga hojat qolmaydi. Demak devorlarni teshishga, kabellarni maxkamlashga, folshpol ostidan o‘tkazishga yoki osma shipdan va shamollatish yo‘llaridan kabellarni o‘tkazishga hojat qolmaydi. Shuningdek kabelning uzilgan joyini qidirish va ulashga ham hojat qolmaydi. Yana kompyuterlarni bemalol xonada yoki bino bo‘ylab ko‘chirish mumkin, chunki kompyuter kabellar bilan bog‘lanmagan. Radiokanal - bu usulda axborot uzatish uchun radio to‘lqinlaridan foydalaniladi, shuning uchun bu usulda aloqa yuzlab va xatto minglab kilometrga uzatiladi. Axborot o‘tkazish tezligi sekundiga o‘nlab megabitgacha yetishi mumkin (bu holda tanlangan to‘lqin uzunligi va kodlash usuliga bog‘liq). Mahalliy tarmoqlarda radiokanaldan foydalanmaslik sabablari quyidagilar: uzatish va qabul qilish qurilmalari qimmat, shovqindan saqlanish darajasi past, axborotni uzatish vaqtida sir saqlash butkul ta‘minlanmagan va ishonchlilik darajasi past. Lekin global tarmoqlar uchun radiokanal ko‘pincha yagona vosita bo‘lib qoladi, chunki (sputnik - retranslyator) signalni tiklash sputnigi yordamida axborotlarni butun dunyoga uzatishni ta’minlash nisbatan oddiydir. Uzoqda joylashgan bir necha mahalliy tarmoqlarni o‘zaro ulab bir butun tarmoq hosil qilish uchun ham radiokanaldan foydalaniladi. Axborotni radio uzatish turining bir necha standarti mavjud. Bulardan ikki turida to‘xtalib o‘tamiz. - Tor spektorda (yoki bir chastotali uzatish) uzatish 46500 m2 maydonni qamrashga mo‘ljallangan. Bu holdagi radiosignal metal va temir beton to‘siqlardan o‘ta olmaydi, shuning uchun bir bino hududida ham aloqa o‘rnatishda jiddiy muammo hosil bo‘lishi mumkin. Aloqa bu holda nisbatan sekin amalga oshadi (4,8 Mbit/s atrofida). - Bir chastotali uzatishning kamchiligini yengish uchun tarqalgan spektorda qandaydir chastota yo‘lagini kanallarga bo‘lib ishlatish taklif qilinadi. Tarmoq abonentlarining hammasi ma‘lum vaqt oralig‘ida barobar (sinxron ravishda) Ilmiybaza.uz keyingi kanalga o‘tadilar. Maxfiylikni saqlash uchun maxsus kodlashtirilgan axborot ishlatiladi. Bunday uzatish tezligi unchalik yuqori emas 2 Mbit/s dan oshmaydi, abonentlar orasidagi masofa 3,2 km (ochiq maydonda) va bino ichkarisida 120 metrdan ko‘p emas. Keltirilgan turlardan ham boshqa radio kanallar mavjuddir, masalan, uyali tarmoq, xuddi uyali telefon tarmoq prinsiplari kabi (ular maydonda teng taqsimlangan signalni qayta tiklash qurilmalaridan foydalanadilar), shuningdek mikroto‘lqin tarmog‘ida tor yo‘naltirilgan uzatishni yerdagi qurilmalar o‘rtasida yoki sputnik va yerdagi stansiyalar oralig‘ida qo‘llaniladi. Infraqizil kanal ham simlarsiz axborot uzatishni ta‘minlaydi, chunki aloqa uchun infraqizil nurlanish ishlatiladi (televizorlarning masofadan boshqarish qurilmasi kabi). Radio kanalga qaraganda ularning asosiy afzalligi elektromagnit to‘siqlarga sezgir emas, bu xususiyati sanoat korxonalarda ishlatish imkonini beradi. Bu holatda haqiqatdan uzatish quvvati katta bo‘lishi ta‘lab qilinadi, sababi boshqa hech qanday issiqlik nurlanish (infraqizil) manbalari ta’sir qilmasligi uchun. Infraqizil aloqa xavoda chang miqdori ko‘p bo‘lgan sharoitda ham yomon ishlaydi. Infraqizil kanal bo‘ylab axborot uzatishning chegara qiymati 5-10 Mbit/s dan oshmaydi. Axborotni sir tutish imkoniyati ham radiokanal holatidek, yo‘q. Radiokanal kabi uzatish va qabul qilish qurilmalari nisbatan qimmat. Bu sanab o‘tilgan kamchiliklar tufayli infraqizil kanalidan kam foydalanadilar. Infraqizil kanal ikki guruhga bo‘linadi: - ko‘rish masofasidagi kanallar, bularda aloqa nur orqali amalga oshiriladi. Nur uzatish qurilmasidan to‘g‘ri qabul qilish qurilmasiga yo‘naltiriladi. Bu holda aloqa tarmoq kompyuterlari o‘rtasida to‘siq bo‘lmagan holdagina amalga oshadi. Ko‘rish masofasidagi kanalning axborot uzatish masofasi bir necha kilometrga yetadi; - tarqalgan nurlanishdagi kanallar, bu turdagi kanal pol, shift, devor va boshqa to‘siqdan qaytgan signallarda ishlaydi. To‘siqlar bu holda qo‘rqinchli emas, lekin aloqa faqat bir bino chegarasida amalga oshadi. Ilmiybaza.uz Tabiiyki mavjud simsiz aloqa kanallari «shina» topologiyasiga to‘g‘ri keladi, sababi axborot hamma abonentlarga bir vaqtnang o‘zida uzatiladi. Lekin tor yo‘naltirilgan axborot uzatishni tashkil qilingan taqdirda xohlangan topologiya (halqa, yulduz va boshqa) uchun radiokanalni va xuddi shuningdek infraqizl kanalini tatbiq qilish mumkin. Aloqa yo‘llarini texnologik ko‘rsatkichlarini moslash. Kodlashtirish uchun teztez ishlatiladigan iboralar to‘plamini o‘z ichiga oluvchi kitob yoki jadvallardan foydalaniladi. Bu iboralardan har biriga, ko‘p hollarda, raqamlar to‘plami bilan beriladigan ixtiyoriy tanlangan kodli so‘z to‘g‘ri keladi. Axborotni kodlash uchun xuddi shunday kitob yoki jadval talab qilinadi. Ko dlashtiruvchi kitob yoki jadval ixtiyoriy kriptografik o‘zgartirishga misol bo‘l adi. Kodlashtirishning axborot texnologiyasiga mos talablar qatorli ma‘lumotlarni sonli ma‘lumotlarga aylantirish va aksincha o‘zgartirishlarni bajara bilish. Kodlashtirish kitobini tezkor hamda tashqi xotira qurilmalarida amalga oshirish mumkin, lekin bunday tez va ishonchli kriptografik tizimni muvaffaqiyatli deb bo‘lmaydi. Agar bu kitobdan biror marta ruxsatsiz foydalanilsa, kodlarning yangi kitobini yaratish va uni hamma foydalanuvchilarga tarqatish zaruriyati paydo bo‘ladi. Kriptografik o‘zgartirishning ikkinchi turi shifrlash o‘z ichiga — boshlang‘ich matn belgilarini anglab olish mumkin bo‘lmagan shaklga o‘zgartirish algoritmlarini qamrab oladi. O‘zgartirishlarning bu turi axborot- kommunikatsiyalar texnologiyalariga mos keladi. Bu yerda algoritmni himoyalash muhim ahamiyat kasb etadi. Kriptografik kalitni qo‘llab, shifrlash algoritmining o‘zida himoyalashga bo‘lgan talablarni kamaytirish mumkin. Endi himoyalash obyekti sifatida faqat kalit xizmat qiladi. Agar kalitdan nusxa olingan bo‘lsa, uni almashtirish mumkin va bu kodlashtiruvchi kitob yoki jadvalni almashtirishdan yengildir. Shuning uchun ham kodlashtirish emas, balki shifrlash axborot- kommunikatsiyalar texnologiyalarida keng ko‘lamda qo‘llanilmoqda. Sirli (maxfiy) aloqalar sohasi kriptologiya deb aytiladi. Ushbu so‘z yunoncha «krip to» Ilmiybaza.uz — sirli va «logus» xabar ma‘nosini bildiruvchi so‘zlardan iborat. Kriptologiya ikki yo‘nalish, ya‘ ni kriptografiya va kriptotahlildan iborat. Kriptografiyaning vazifasi xabarlarning maxfiyligini va haqiqiyligini ta‘minlashdan iborat. Kriptotahlilning vazifasi esa kriptograflar tomonidan ishlab chiqilgan himoya tizim ini ochishdan iborat. Axborotlarni kodlashtirish. Hozirgi kunda kriptotizimni ikki sinfga ajratish mumkin: -simmetriyali bir kalitlilik (maxfiy kalitli); -asimmetriyali ikki kalitlilik (ochiq kalitli). Simmetriyali tizimlarda quyidagi ikkita muammo mavjud: 1. Axborot almashuvida ishtirok etuvchilar qanday yo‘l bilan maxfiy kalitni bir-birlariga uzatishlari mumkin? 2. Jo‘natilgan xabarning haqiqiyligini qanday aniqlasa bo‘ladi? Ushbu muammolarning yechimi ochiq kalitli tizimlarda o‘z aksini topdi. Ochiq kalitli asimmetriyali tizimda ikkita kalit qo‘llaniladi. Biridan ikkinchisini his oblash usullari bilan aniqlab bo‘lmaydi. Birinchi kalit axborot jo‘natuvchi tomonidan shifrlashda ishlatilsa, ikkin chisi axborotni qabulqiluvchi tomonidan axborotni tiklashda qo‘llaniladi va u sir saqlanishi lozim. Ushbu usul bilan axborotning maxfiyligini ta‘minlash mu mkin. Agar birinchi kalit sirli bo‘lsa, u holda uni elektron imzo sifatida qo‘llash m umkin va bu usul bilan axborotni autentifikatsiyalash, ya‘ni axborotning yaxlitligin i ta‘minlash imkoni paydo bo‘ladi.Axborotni autentifikatsiyalashdan tashqari quyidagi masalalarni yechish mumkin: • foydalanuvchini autentifikatsiyalash, ya‘ni kompyuter tizimi zaxiralariga kirm oqchi bo‘lgan foydalanuvchini aniqlash: • tarmoq abonentlari aloqasini o‘rnatish jarayonida ularni o‘zaro autentifikatsiyalash. Hozirgi kunda himoyalanishi zarur bo‘lgan yo‘nalishlardan biri bu elektron to‘lov tizimlari va Internet yordamida amalga oshiriladigan elektron savdolardir. Axborotlarni kriptografiyali himoyalash tamoyillari Kriptografiya ma‘lumotlarni Ilmiybaza.uz o‘zgartirish usullarining to‘plami bo‘lib, ma‘lumotlarni himoyalash bo‘yicha quyidagi ikkita asosiy muammolarni hal qilishga yo‘naltirilgan: maxfiylik; Maxfiylik orqali yovuz niyatli shaxslardan axborotni yashirish tushunilsa, yax litlilik esa yovuz niyatli shaxslar tomonidan axborotni o‘zgartira olmaslik haqida dalolat beradi. Bu yerda kalit qandaydir himoyalangan kanal orqali jo‘natiladi (rasmda punktir chiziqlar bilan tasvirlangan). Umuman olganda, ushbu mexanizm simmetriyali bir kalitlik tizimiga taalluqlidir. Asimmetriyali ikki kalitlik kriptografiya tizimini sxematik ravishda quyidagicha tasvirlash mumkin: Bu holda himoyalangan kanal bo‘yicha ochiq kalit jo‘natilib, maxfiy kalit jo‘natilmaydi. Yovuz niyatli shaxslar o‘z maqsadlariga erisha olmasa va kriptotahlilchilar k alitni bilmasdan turib, shifrlangan axborotni tiklay olmasa, u holda kriptotizim kriptomustahkam tizim deb aytiladi. Kriptotizimning mustahkamligi uning kaliti bilan aniqlanadi va bu kriptotahlil ning asosiy qoidalaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Ushbu ta‘rifning asosiy ma‘nosi shundan iboratki, kriptotizim barchalarga ma‘lum tizim hisoblanib, uning o‘zgartirilishi ko‘p vaqt va mablag‘ talab qiladi, shu bois h am faqatgana kalitni o‘zgartirib turish bilan axborotni himoyalash talab qilinadi. Kompyuter ma‘lumotlarini himoyalashning texnik- dasturiy vositalari Ushbu vositalarni quyidagicha tasniflash mumkin: Kompyuter ma‘lumotlarini himoyalash apparatli-dasturiy vositalari. Foydalanuvchilarni identifikatsiyalash va autentifikatsiyalash tizimi. Ushbu tizi m foydalanuvchidan olingan ma‘lumot bo‘yicha uning shaxsini tekshirish, ha qiqiyligini aniqlash va shundan so‘ng unga tizim bilan ishlashga ruxsat berish lozimligini belgilabberadi. Bu holda asosan foydalanuvchidan olinadigan ma‘lum otni tanlash muammosi mavjud Kriptografiya himoyasida shifrlarga nisbatan quyidagi talablar qo‘yiladi: • yetarli darajada kriptomustahkamlik; • shifrlash va qaytarish j arayonining oddiyligi; • axborotlarni shifrlash oqibatida ular hajmining ortib ketmasligi; Ilmiybaza.uz • shifrlashdagi kichik xatolarga ta‘sirchan bo‘lmasligi. • Ushbu talablarga quyidagi tizimlar j avob beradi: • o‘rinlarini almashtirish; • almashtirish; • gammalashtirish; • analitik o‘ zgartirish. Nazorat va muhokama savollari 1. Simsiz aloqa kanallari 2. Aloqa kanallari va liniyalari 3. Axborotlashtirish kodlari