SINTAKSISNING TADQIQ MANBAYI VA BO`LIMLARI
Reja:
1. O`quv fanining maqsadi, vazifalari.Sintaksisning tadqiq manbayi.
2. Asosiy sintaktik birliklar. Formal va sistemaviy (struktur) sintaksis.
3. So`z birikmasi(SB) sintaksisi va gap sintaksisi.
Sintaksis va uning tadqiq manbayi. Til o`z ijtimoiy vazifasini sintaktik
qurilma–gap vositasida amalga oshiradi. Tildagi barcha – fonetik, leksik, morfologik
hodisalar ana Shu sintaktik qurilishga xizmat qiladi. Biroq bular sirasida leksika va
morfologiyaning til grammatik qurilishidagi ishtiroki bevosita muhimdir. Zero, har
qanday sintaktik hodisada so`z va morfologik ko`rsatgichlarni ko`ramiz. Shu
boisdan sintaktik mohiyatlarni belgilashda leksik va morfologik omillarga
tayaniladi. Grammatika morfologiya va sintaksisni o`z ichiga oladi. Morfologiya,
asosan, sintaktik qurilish vositalari bo`lmish grammatik ko`rsatgichlar tizimi -
morfologik kategoriyalarni o`rganadi, ularning umumiy va xususiy grammatik
ma‘no (UGM va XGM)larini o`rganadi. Shuningdek, u so`z turkumlarining umumiy
grammatik xossalarini ham tekshirib keladi. Aslida, morfologiyaning tekshirish
manbayi yo leksik, yo sintaktik tabiatga ega bo`ladi. Masalan, so`z turkumlari
lug`aviy ma‘nosi yaqin so`zlarning yuksak darajadagi umumlashmasi, so`zlarni
bosqichma-bosqich birlashtirib borish natijasida hosil qilingan katta guruhlardir.
Demak, so`z ma‘nolari umumlashuvi pog`onasining yuqori zinasi morfologik
mohiyat sifatida qaraluvchi so`z turkumlaridir. Morfologik ko`rsatgichlar ikkiga
bo`linadi: 1) lug`aviy shakl hosil qiluvchi qo`shimchalar; 2) sintaktik shakl hosil
qiluvchi qo`shimchalar. Lug`aviy shakl hosil qiluvchi ko`rsatgichlar leksemalarning
lug`aviy ma‘nosiga ta‘sir qilib, odatda, leksik ahamiyatga ega bo`ladi. Masalan,
o`qigan bola birikmasidagi o`qigan lug`aviy shakli -gan ko`rsatgichini olib, lug`aviy
ma‘nosidagi «harakat» semasini kuchsizlantiradi va buning evaziga «belgi» ma‘no
bo`lakChasiga ega bo`ladi. Aloqa-munosabat (sintaktik) shakllari so`zlarning
lug`aviy ma‘nosiga ta‘sir qilmasdan, ularni sintaktik aloqaga kiritish uchungina
xizmat qiladi. Masalan, kitobni olmoq birikmasidagi tuShum kelishigi qo`shimchasi
kitob leksemasini olmoq fe‘liga tobelash vazifasini bajarmoqda. Aytilganlardan
xulosa qilish mumkinki, so`z turkumlari yuksak lug`aviy umumlashtirish, so`zlarni
umumiy belgilari asosida birlashtirish natijasi bo`lsa, grammatik ko`rsatgichlarning
bir qismi leksik va bir qismi sintaktik ahamiyatga egadir. Demak, tilshunos
I.I.MeshChaninov ta‘biri bilan aytganda, morfologiya aslida leksik va sintaktik
jihatlar birligidir. Sintaksis (gr. sintaxys - tuzish, qurish)ning asosi gap haqidagi
ta‘limotdir. Gaplar, aslida, so`zlarning erkin birikuvlariga ham asoslanganligi tufayli
so`zlarning bog`lanish qonuniyatlari, so`z birikmalari ham sintaksisda o`rganiladi.
Atom xususiyatlari va ularning birikish qonuniyatlarini ochish molekula tabiatini
o`rganishga bo`ysundirilganligi kabi so`z birikmalarini o`rganish ham gap
ta‘limotining tarkibiy qismi bo`lib, undan ajratilgan holda qaralishi mumkin emas.
Sintaksis so`zlarning har qanday birikuvlarini emas, balki hokim-tobelik
munosabatiga kirishgan erkin nutqiy birikuvlar va ularning lisoniy mohiyatlarini
tekshiradi. Qaysidir yo`sindagi so`zlarning birikuvlari sanalmish qo`shma so`zlar
(uchburchak, ertapishar, sotib olmoq), frazeologik birliklar (ilonning yog`ini
yalagan, yog` tushsa yalaguday, ko`ngli bo`sh) sintaksisning tadqiq doirasidan
Chetda qoladi. Chunki ular erkin bog`lanishga ega emas. Sintaksis atamasi,
grammatika atamasining o`zi kabi, zulma‘nayn (ikki ma‘noli) dir: 1) tilning sintaktik
qurilishi; 2) grammatikaning tarkibiy qismi. Biz atamani ana Shu ikkinchi ma‘nosida
qo`llab, birinchi ma‘no ifodasi uchun sintaktik qurilish atamasini ishlatamiz. Asosiy
sintaktik birliklar. So`z birikmasi va gap sintaksisning asosiy birliklaridir. Shunga
ko`ra, sintaksis uchga bo`linadi; so`z shakli sintaksisi: so`z birikmasi sintaksisi; gap
sintaksisi; So`zlarning nutqda o`zaro aloqaga kiriShuvidan so`z qo`shilmalari
vujudga keladi. So`z qo`shilmalarini ikki guruhga birlashtirish mumkin: gap (osmon
tip-tiniq); so`z birikmasi (tip-tiniq osmon); Til jamiyatda aloqa qilish, axborot
uzatish vositasi hisoblanadi. Axborot uzatish esa gap orqali amalga oshiriladi.
Demak, gap fikr ifodalaydi. So`z birikmasi fikr emas, balki so`z kabi tushuncha
ifodalaydi. (Biroq so`z birikmasi ifodalagan tushuncha so`z ifodalagan
tushunchadan farqlanadi.) Ko`rinadiki, sintaksisning bosh birligi gap bo`lib, so`z
birikmasi so`z kabi bevosita yoki bilvosita uning tashkil etuvchisidir. Sintaktik
birliklar – gap va so`z birikmalari – so`zlarning qo`shilishidan hosil bo`lishi, bu
qo`shilishning esa turli vosita (qo`shimchalar, yordamchi so`zlar) va usul (masalan,
tobe aloqaning turlari) lar orqali yuzaga kelishi sintaksisning boshqa sathlar bilan
zich aloqada ekanligini ko`rsatadi. Demak, nutqda: 1.So`z boshqa so`z bilan tobe
yoki hokim mavqeda bog`lanadi. Buning uchun u ma‘lum bir grammatik shaklga
ega bo`ladi (uyga bormoq, a‘lochi o`quvchi). Grammatik shakllangan so`z sintaksisi
so`z shakl sintaksisi deb yuritiladi. 2.So`zlar o`zaro sintaktik aloqaga kirishib,
tushuncha ifodalovchi birlik - so`z birikmasi(SB) vujudga keladi. So`zlarning o`zaro
birikib, tushuncha ifodalovchi sintaktik birliklar hosil qilishini, bu sintaktik
birliklarni yuzaga chiqaruvchi qoliplar, SBlarda tobelanish va uning yo`llarini
o`rganuvchi bo`lim SB sintaksisi deyiladi. 3.Gap kishilar orasida fikr, axborot
uzatish uchun ishlatiladigan asosiy birlik bo`lib, fikr ifodalashning eng oddiy va
tipik ko`rinishidir. So`zlovchi uchun fikr ifodalash va axborot uzatish, tenglovchi
uchun axborot qabul qilish vositasi sanalmish gap va uning qurilishi, tuzilishi,
tarkibiy qismlari va mazmuni bilan aloqador jihatlarni o`rganadigan bo`lim gap
sintaksisi sanaladi. Sintaksisda mazkur bo`limlar o`zaro aloqadorlikda bo`lib, bir
butun sohaning tarkibiy qismlari hisoblanadi. Har bir bo`lim o`rganish obyektiga
ko`ra mustaqil soha bo`lsa-da, ularning umumiy xususiyatlari tilning sintaksis
sohasiga birlashtiradi. Formal va sistemaviy (struktural) sintaksis. Formal sintaksis
bevosita kuzatishda berilgan, nutqiy sintaktik hodisalarni o`rganadi. Boshqacha
aytganda, u yakkalik, hodisa, voqelik, oqibat sifatidagi nutqiy hosilalar bilan band
bo`lib, umumiylik, mohiyat, imkoniyat, sabab sifatidagi lisoniy birliklarni (nutqiy
birliklarning lisoniy tomonini) o`rganishni sistemaviy (struktural) sintaksis hukmiga
