Ilmiybaza.uz “SIVILIZATSIYA” TUSHUNCHASI. UNING TA’RIFI VA O’ZIGA XOS SIFATLARI. QADIMGI MESOPOTAMIYA SIVILIZATSIYASI Reja: 1. XVIII – XIX asrda YEvropa fan olamida sivilizatsiya tushunchasining yuzaga kelishi. 2. Inson jamiyati taraqqiyoti muammosiga sintetik yondashuv yo’llari. 3. Dastlabki sivilizatsiyalarning ijtimoiy-iqtisodiy belgilari. 4. Mesopotamiya sivilizatsiyasining shakllanishi va taraqqiyoti. 5. Qadimgi Mesopotomiya madaniyati. Ilmiybaza.uz Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar: Madaniy taraqqiyot, sivilizatsiya, L.Morgan, M.Veber, O. Shpengler, A.Toynbi, F.Brodel, K. Yaspers, P.Sorokin, S.Xantington nazariyalari, tarixni o’rganishga formatsion va sivilizatsion yondashuv, sintetik yondashuv, sivilizatsiyaning bosqichli va lokal nazariyalari. O’zlashtiruvchi xo’jalik, neolit inqilobi, ishlab chiqaruvchi xo’jalik, Yaqin Sharqdagi dehqonchilik madaniyati, Ierixon, Cheyyunyu, Chatal – Guyuk, Shimoliy Mesopotomiya, Joytun madaniyati, Janubiy - Sharqiy Osiyo, Ganga vodiysi, madaniyatning yangi tarixiy turi, birinchi madaniy inqilob. Shumer muammosi, semit qabilalari, Shumer, Akkad va Ur hukmronligi davrida Mesopotomiya, Bobil, Hammurapi, Ossuriya, Yangi Bobil davlati, mixxat, din, afsonalar, zikkurat. 1.1. Sivilizatsiya so’zi lotincha suvil - fuqarolikka, davlatga, shaharga taalluqli ma’nolarini anglatuvchi o’zakdan kelib chiqqan. Bu so’z turli ma’nolarda qo’llaniladi. Keng ma’noda - ongli mavjudotlar mavjudligining har qanday shakli. Sivilizatsiya madaniyat so’zining sinonimi sifatida, ko’pincha moddiy madaniyat ma’nosida ham qo’llaniladi. Sivilizatsiyaning yana bir ma’nosi madaniyatning zamon va makonda chegaralangan tarixiy tipi (Misr sivilizatsiyasi, Mesopotamiya sivilizatsiyasi va b.). Sivilizatsiya fanda yovvoyilik va vahshiylikdan keyingi ijtimoiy taraqqiyot bosqichi sifatida ta’riflanadi. Ushbu kategoriyaning serqirraligi va ko’p serma’noligi tufayli unga aniq ta’rif berish mushkul. “Sivilizatsiya” ning yuzdan ortiq ta’riflari mavjud. Sivilizatsiya tushunchasi «madaniyat» tushunchasi bilan uzviy bog’liq ravishda paydo bo’lgan. Fransuz faylasuf ma’rifatparvarlari aql va adolatga asoslangan jamiyatni sivilizatsiyalashgan jamiyat deb bilganlar. Ko’pchilik faylasuflar «sivilizatsiya» deganda jamiyatning moddiy-texnika yutuqlarini, «madaniyat» deganda esa faqat uning ma’naviy qadriyatlarini tushunishgan. Ilmiybaza.uz XVIII asrdan «sivilizatsiya» tushunchasi tarixchilar lug’atidan mustahkam o’rin oldi, shu davrdan sivilizatsiyaning turli nazariyalari shakllana boshladi. Ushbu jarayon bugungi kunda ham davom etmoqda. Quyida biz ayrim nazariyalar bilan tanishib o’tamiz. Dastlab XVIII asrda A. Fergyusson ibtidoiy jamiyat tarixini davrlashtirish mezoni sifatida «madaniyatning o’zlashtirish darajasini» ilgari surdi: yovvoyilik, varvarlik, sivilizatsiya1. Keyinchalik shved olimi S.Nilson bu davrlashtirishni bir oz to’g’irladi va to’ldirdi: yovvoyilik, nomadizm (yunon. nomados – ko’chib yuruvchi, ko’chmanchilik), dehqonchilik va sivilizatsiya. 1877 yilda amerikalik tarixchi va etnograf Lyuis Morgan (1818-1881 yy) o’zining «Qadimgi jamiyat» kitobida sivilizatsiya atamasini yagona madaniy-tarixiy jarayonning ma’lum darajasini belgilash uchun qo’llashni taklif etdi2. Morgan sistemasida ham ibtidoiy jamiyat taraqqiyoti yovvoyilik, varvarlik va sivilizatsiya bosqichlaridan iborat, ammo u yovvoyilik va varvarlik davrlarining har birini, xo’jalik va moddiy madaniyat taraqqiyotining belgilariga ko’ra quyi, o’rta va yuqori bosqichlarga bo’ladi. Ushbu davrlashtirishda ishlab chiqarish kuchlari rivojining darajasi mezon bo’lib xizmat qiladi. Tarixni o’rganishga sivilizatsion yondashuv asoschilaridan biri tabiatshunos olim Nikolay Danilevskiy (1822-1885) bo’lgan. U har biri alohida-alohida mavjud bo’lgan, faoliyatning to’rt muhim shakli yoki sivilizatsiyalar «asosi» - diniy, madaniy, siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy asoslar orqali namoyon bo’luvchi madaniy- tarixiy tiplar (sivilizatsiyalar) haqidagi konsepsiyani ilgari surgan. Madaniy-tarixiy tiplar, biologik organizmlar kabi, tashqi muhit va bir-biri bilan uzluksiz kurash jarayonida bo’ladi va vujudga kelish, voyaga etish, qarish va halok bo’lish bosqichlaridan o’tadi. Ingliz tarixchisi va sotsiologi A. Toynbi (1889-1975 yy) sivilizatsiyani yaxlit ijtimoiy tizim sifatida ifodalagan. U o’zining o’n ikki tomlik “Tarixni anglash” asarida keltirgan o’zaro o’rin almashuvchi lokal sivilizatsiyalar konsepsiyasida 1 A. Fergyusson «Essay on the history of the civil society». Mыsl`_(izdatel`stvo,_Moskva) 2010 г. 2 Bobrov I.V. i dr. Istoriya mirovыx tsivilizatsiy chast` I. Uchebnoe posobie. Tyumen` 2004. Ilmiybaza.uz sivilizatsion taraqqiyotning asosiy harakatlantiruvchi kuchi sifatida chaqiriq va javob nazariyasini ilgari surdi. U 32 ta sivilizatsini sanab o’tib, tarixiy jarayonning to’g’ri chiziq bo’ylab rivojlanishi haqidagi qarashlarga qarshi chiqdi va sivilizatsiyaning bosqichli-siklik rivojlanishini ta’kidladi3. Ayrim faylasuflar madaniyat va sivilizatsiya tushunchalarini bir-biriga qarama-qarshi qo’yganlar. Chunonchi, nemis faylasufi va tarixchisi O. Shpengler (1880-1936 yy) ning fikricha, «sivilizatsiya» har qanday madaniyat taraqqiyotining muayyan tugal bosqichini bildiradi. Sivilizatsiyani bunday davr tanazzuli sifatida tushunish madaniyatning bir butunligi va tabiiyligiga ziddir. Shpengler ijtimoiy taraqqiyotning bir chiziqli yevropotsentristik sxemasiga tanqidiy yondashgan. U insoniyat tarixida sakkiz madaniyat: Misr, Hind, Bobil, Xitoy, Yunon-rim, Sharq, G’arbiy Yevropa va Mayya madaniyatlarini farqlagan. Shpengler fikriga ko’ra, har bir madaniy organizm ma’lum hayot muddati (taxminan ming yil) mobaynida mavjud bo’ladi, shundan so’ng u sivilizatsiyaga aylanadi va halok bo’ladi. Har bir madaniyat o’z teran mazmuniga ega bo’ladi va tarixiy jarayonda bir xil ahamiyat kasb etadi4. Fransuz tarixchisi F. Brodel (1886-1944 yy.) jahon taraqqiyoti muammosiga o’zgacha yondashgan5. O’tmish hodisalarini tushuntirishda Brodel va bir qator boshqa fransuz tarixchilari tarixiy qonuniyatlar yoki tasodifiylikka birinchi darajali e’tibor qaratmasdan, birinchi o’ringa “muhit” (tarixiy vaqt) omilini qo’yishgan. Ularni birinchi navbatda xalqlarning hayoti, turmushi va mentaliteti qiziqtirgan. Nemis faylasufi K.Yaspers (1883-1969 yy.) o’zining “Tarix manbalari va uning maqsadi” asarida sivilizatsion taraqqiyotning bosqichma-bosqich rivojlanishi konsepsiyasini ilgari surdi: tarixgacha bo’lgan davr, qadimgi davr madaniyati, vaqt o’qi (jahon tarixining boshlanishi), texnik davr (yagona jahon tarixiga o’tish).6 3 Toynbi A. “Drevneyshiy Vostok v svete novыx raskopok” M., 4 Shpengler O. “Zakat Evropы. Ocherki morfologii mirovoy istorii”. T.1., M., 1993. 5 Civilisation matérielle, économie et capitalisme, XVe-XVIIIe siècle (Material`naya tsivilizatsiya, ekonomika i kapitalizm, XV—XVIII vv.): 1979 г. 6 Yaspers K. “Smыsl i naznachenie istorii”. M, 1991. Ilmiybaza.uz Sotsiolog P.Sorokin (1889-1968 yy.) insoniyat madaniyatining butunjahon- tarixiy taraqqiyoti nazariyasini yaratdi. U bu taraqqiyotni ulkan madaniy supertizimlar doirasida ko’rib chiqdi. Olimlarning fikricha sivilizatsiyaning mohiyatini, uning o’ziga xosligini turli omillar belgilaydi: tabiiy muhit, xo’jalik yuritish tizimi, siyosiy tuzim, jamiyatning ijtimoiy tashkiloti, din (yoki din darajasiga chiqarilgan mafkura), ma’naviy qadriyatlar, mentalitet. Ularning nuqtai nazaridan, insoniyat taraqqiyoti sivilizatsiyalarning bir-biri bilan o’rin almashashishi shaklida boradi, ularning har biri o’z madaniy-tarixiy an’analari, ahloq normalari, diniy tizimlarini ishlab chiqadi. 1.2. Uzoq vaqt davomida tarixni o’rganishga formatsion yondashuv ustunlik qilib keldi. Formatsion yondashuv tarixni monistik, universalistik tushunishga asoslanadi. U jahon tarixini ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar oldinma-ketin almashuvidan iborat yagona, chiziqli-hujumkor tabiiy-tarixiy jarayon sifatida talqin qiladi. Ammo alohida xalqlar tarixini jahon ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalari tarixining yagona doirasiga sig’dirib bo’lmaydi. Ayrim tadqiqotchilar formatsion yondashuvni tahlil qilar ekanlar, uning quyidagi zaif jihatlarini qayd etadilar. Birinchidan, tarixning har qanday bosqichida jamiyat hayotini ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlargina belgilaydi, deb aytish o’rinli bo’lmaydi. Ikkinchidan, bir formatsiyadan boshqa formatsiyaga tabiiy yuksalish haqidagi monistik tasavvur inson erkinligiga, insoniyat rivojlanishining muqobil yo’llarini tanlashga o’rin qoldirmaydi. Uchinchidan, xalqlar, jamiyatlar, davlatlarning haqiqiy tarixi yuksalib boruvchi chiziq bo’ylab formatsion rivojlanishning tor doirasiga sig’maydi. Mazkur yondashuv amalga tatbiq etilganda har bir xalq va sivilizatsiyaning o’ziga xosligi va betakrorligi yo’qoladi, ular ayni holda kelajak barkamol jamiyatining sharti sifatidagina amal qiladi. Shunday qilib, hozirgi davr sharoitida tarixiy jarayonni besh ijtimoiy- iqtisodiy formatsiyadan iborat bo’lgan chiziqli sxema sifatida talqin qilishning bir yoqlamaligi ayniqsa bo’rtib namoyon bo’ladi. Jahon tarixiy jarayoni mazkur nazariy modeldan boyroq. Shu sababli ushbu talqinni tarixni tushunishga nisbatan o’zgacha, Ilmiybaza.uz nochiziq yondashuv bilan to’ldirish talab etiladi. Sivilizatsion yondashuv tarixiy jarayonni tushunishga nisbatan aynan shunday yondashuvdir. Ma’lumki, formatsion yondashuv ob’ektiv ravishda mavjud bo’lgan, inson irodasiga bog’liq bo’lmagan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni asos qilib oladi. Sivilizatsion yondashuv esa tarixiy jarayonning turli-tuman ko’rinishlari, qirralarini hisobga oladi, bundan tashqari uning asosiy vazifasi inson va uning dunyoqarashi, ahloqiy va estetik qarashlarini o’rganishdir. Ammo bu ikki yondashuv bir-birini butkul rad etmaydi, har holda formatsion yondashuvning elementlarini sivilizatsion tahlilga kiritish mumkin, chunki ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar – sivilizatsion jarayonning muhim qismidir. SHu sababdan inson jamiyati taraqqiyoti muammosiga sintetik yondashuv yo’llarini izlash lozim. Sivilizatsion yondashuv XIX-XX asrlarda vujudga kelgan. U asosan ko’p sonli madaniyatlar va sivilizatsiyalar mavjudligi, ularning lokalligi va har xilligi haqidagi g’oyani ilgari surishi bilan tavsiflanadi. Bu yerda ijtimoiy taraqqiyotning qat’iy bir chiziqli sxemasi rad etiladi. Sivilizatsion yondashuv tarixiy jarayonlarni, ularning o’ziga xosligini chuqurroq anglash, har bir mamlakat tarixi bilan jahon tarixi o’rtasidagi umumiylik, o’ziga xoslik va betakrorlikni bir – biridan farqlashga, har bir jamiyatning qiymati va uning jahon tarixi va madaniyatidagi o’rnini aniqlash imkonini beradi. Bu yondashuvning eng muhim jihati tarixning ko’p qirrali va ko’p tarmoqli jarayon sifatida baholanishidir. Bunda tarixiy jarayonni tushunish uchun xalqlarning dini, madaniyati, mentalitetiga, ya’ni ma’naviy-ahloqiy va intellektual omillarga katta ahamiyat beriladi. Bugungi kunda tarixning shunday bir talqini vujudga keladiki, unda mualliflar bu har ikki muqobil yondashuvlarning ijobiy g’oyalaridan foydalanishga va ularning kamchiliklari o’rnini to’ldirishga harakat qiladilar. Bugungi kunda sivilizatsiyaga doir keng tarqalgan nazariyalar orasida ikki turini ko’rsatish mumkin: sivilizatsiyaning bosqichli nazariyasi va lokal sivilizatsiyalar nazariyasi. Ilmiybaza.uz Sivilizatsiyaning bosqichli nazariyalari sivilizatsiyani insoniyat progressiv taraqqiyotining yaxlit jarayoni sifatida o’rganadi, bu jarayonda ma’lum bosqichlar ajratiladi. Ayrim zamonaviy olimlar umumjahon sivilizatsiya jarayonida uch asosiy bosqichni ajratib ko’rsatishadi: industriyagacha bo’lgan davr, sanoat inqilobi boshlab bergan industrial yoki mashina davri, va postindustrial. Lokal sivilizatsiyalar nazariyasi tarixan shakllangan, ma’lum hududni egallagan va ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyotning o’ziga xos xususiyatlariga ega jamiyatlarni o’rganadi. Lokal sivilizatsiyalar – bu tarixning umumiy oqimini tashkil etuvchi o’ziga xos “birliklar” dir. Bugunga qadar mavjud bo’lgan va bugungi kunda mavjud sivilizatsiyalar miqdorini aniqlab bo’lmaydi, zero sivilizatsiyalarning aniq vaqt va hududiy chegarasi yo’q. Shu o’rinda sivilizatsiyalarning quyidagi ayrim turlarini sanab o’tish mumkin: dastlabki sivilizatsiyalar, an’anaviy sivilizatsiyalar, yangilangan sivilizatsiyalar, o’rta sivilizatsiyalar, monolit sivilizatsiyalar, sintetik sivilizatsiyalar, agrar sivilizatsiyalar, industrial sivilizatsiyalar, kontinental sivilizatsiyalar, dengiz, okean sivilizatsiyalari. Deyarli barcha sivilizatsiyalar bir vaqtning o’zida bir necha turga aloqador bo’lishi mumkin. Masalan, ibtidoiy davrdan o’sib chiqqan Qadimgi Gretsiya sivilizatsiyasi yangilangan, monolit, agrar, dengiz sivilizatsiyasi edi. 1.3. Ibtidoiy davr eng qadimgi ilk sivilizatsiyalarning paydo bo’lishiga asos bo’ldi. Bu insoniyat rivojining odamning paydo bo’lishidan to sinfiy jamiyatlar va davlatlar paydo bo’lgunga qadar davom etgan bosqichidir. Siz anropogonez jarayoni haqida ma’lumotlarga egasiz. Olimlarning taxminicha, odamlarning idroklashuv jarayoni boshlanganda Yer yuzi aholisi taxminan 125 ming kishidan iborat bo’lgan, aql-idrokli inson paydo bo’lganda esa u taxminan 1 mln. kishidan iborat edi. Insonlar nafaqat son balki sifat jihatidan ham o’zgardi. Primatlardan to zamonaviy odamgacha bo’lgan taraqqiyot yo’lini bosib o’tgan qadimgi insonning ma’naviy dunyosini tasavvur etish nihoyatda qiyin. Ibtidoiy insonning tafakkuri daxldorlik prinsipiga asoslangan edi. Aynan mana shu Ilmiybaza.uz daxldorlik mantiqi totemizmni keltirib chiqardi. Arxantroplar davrida sehrgarlik e’tiqodining kurtaklari ham paydo bo’la boshlaganligi ehtimoldan xoli emas. Aql-idrokli odam nafaqat mehnat qilish, balki ichki kechinmalarini va hissiyotlarini turli usullar bilan aks ettirishni ham bilgan. Paleolit davrida raqsning, keyinroq musiqa va qo’shiqning paydo bo’lishi fikrimizga isbotdir. So’nggi paleolitda ibtidoiy tasviriy san’at ham yuzaga keldi. Ijodiy fantaziyaning ilk kurtaklari neandertallarga tegishli bo’lsa ham, o’z kechinma va hislarini aks ettirish aynan aql-idrokli odamga xosdir. Ibtidoiy tasviriy san’at namunalari Ispaniya (Altamir), Ural (Kapova), Fransiya (Lasko)7 va boshqa ko’plab joylardan topilgan. Bu suratlar qadimgi odamlarning ma’naviy intilishlari va ijodiy ilhomini aks etiradi. Shu qatorda bu davrda dumaloq haykaltaroshlik ham rivoj topdi. Ilk davrlarda bu asosan ayollar haykallari edi. Paleolit “Venera” lari Rossiya, Slovakiya, Fransiya, Belgiya, Italiya, Germaniya, Avstriyadan topilgan. Tabiat va hayvonot olamining ulkan roli qadimgi insonlarning diniy e’tiqodlarida aks etdi. Masalan, hayvonlarga topinish va totemizmda. Xo’sh, dastlabki sivilizatsiyalar poydevoriga asos olgan aql-idrokli odam qayyerda shakllandi, uning Vatani qayerda? Ibtidoiy odamlarning dastslabki areallari Afrika va Osiyoning ekvatorial va tropik mintaqalarida joylashgan edi. 1 million yil avval Afrika arxantroplari shimolga tomon harakat qila boshladilar va Yevropa hududlariga kirib bordilar. So’nggi paleolit ovchilari dastlab o’zlashtirilgan erlardan Shimoliy Yevropa va Osiyoning muzlikdan bo’shagan keng erlariga joylasha boshladilar. So’nggi paleolitda 140-150 ming yil avval Sibir, Shimoliy 7 Дэвлет Е. Г. Альтамира: у истоков искусства. М.: Алетейа, 2004. 277 с. Бан П. Альтамира — «Новая пещера» // Вестник САИПИ. Кемерово, 2001. Вып.4. Madariaga de la Campa, Benito (2000). Sanz de Sautuola y el descubrimiento de Altamira, Santander, Fundación Marcelino Botín. ISBN 84-95516-18-7. Дэвлет Е. Г. Альтамира — «королева расписных пещер»: К 125-летию открытия пещерного искусства // Природа. — 2004. — № 12. Bernaldo de Quirós Guidolti, Federico & Cabrera Valdés, Victoria (1994), Cronología del arte paleolítico, Complutum Т. 5: 265–276, ISSN 1131-6993. Проверено 17 ноября 2012. Pike, A. W. G.; Hoffmann, D. L.; Garcia-Diez, M.; Pettitt, P. B.; Alcolea, J.; De Balbin, R.; Gonzalez-Sainz, C.; de las Heras, C.; Lasheras, J. A.; Montes, R.; Zilhao, J. U-Series Dating of Paleolithic Art in 11 Caves in Spain (англ.) // Science. — 2012. — Vol. 336, no. 6087. — P. 1409— 1413. — doi:10.1126/science.1219957. — PMID 22700921. Coma-Cros, D. y Tello, A., ed. (2006). «Los orígenes del arte». Historia del Arte. Prehistoria. África negra. Oceanía'. Tomo 1. Madrid: Salvat. pp. 40-113. ISBN 84-471-0322-6. Ilmiybaza.uz Germaniya hududlari insonlar tomonidan o’zlashtirildi. O’sha davrlarda tor bo’lgan Bering bo’g’ozi orqali ular Alyaska va Amerikaga kirib bordilar. Eramizdan 10 yil oldin Antarktidadan boshqa hamma materiklar u yoki bu darajada odamlar tomonidan o’zlashtirilgan edi. Politsentrizm nazariyasiga ko’ra zamonaviy odamning shakllanishi bir necha markazlarda kechgan. Monotsentrik nazariya tarafdorlarining fikriga ko’ra bu jarayonda bir areal (Janubiy-G‘arbiy Osiyo, Shimoliy-Sharqiy Afrika va Janubiy Yevropa) muhim rol o’ynagan. Dastlabki oykumenaning kengayishi va idroklashuv jarayoni insonlar irqlarining shakllanishiga zamin yaratdi. Yevropoid, negroid va mongoloid irqlarining yuzaga kelishiga turli materiklarda turlicha bo’lgan atrof-muhitga moslashuv va butun materiklar ulkan hududlarining izolyasiyasi kabi ikki omil muhim rol o’ynadi. O‘q-yoyning kashf etilishi insoniyat tarixida yangi iqtisodiy tuzumni va tarixiy o’zgarishlarni boshlab berdi. Inson nafaqat o’zining tabiatga muteligini sezilarli kamaytirish, balki asosiy iste’mol mahsulotlarini takror ishlab chiqarish imkonini qo’lga kiritdi. Yangi sharoitlarda yashab qolish talabi mikrolitlar texnikasining takomillashuvini tezlashtirdi. Mezolit davrida baliqchilik yanada rivojlangan, kemachilik asoslari yuzaga kelgan davrdir. Mezolit davri odami sivilizatsiya darajasiga etib bormadi, ammo u insoniyatni sivilizatsiya ostonasiga olib kelgan ulkan to’ntarish yasadi. Mezolit davri o’zlashtiruvchi xo’jalikdan ishlab chiqarish xo’jaligiga o’tishni tayyorladi. Mezolit davrida yuzaga kelgan ibtidoiy ziroatchilik va chorvachilik insoniyatning keyingi taqdirini belgilab berdi. Mezolit davri xo’jalikning asosiy shakli sifatida dehqonchilik va chorvachilikning yuzaga kelishiga zamin tayyorladi. Dehqonchilik va chorvachilikning yuzaga kelishi buning uchun qulay tabiiy sharoit bo’lgan hududda paydo bo’ldi. Dehqonchilikka o’tish asta-sekin bordi. Dastlab o’stirila boshlangan donli ekin bu arpadir. U Kichik Osiyo, Falastin, Eron, Janubiy Turkmaniston va Shimoliy Afrikaning tog’oldi hududlarida o’sgan. Keyinroq boshqa boshoqli o’simliklar ham o’zlashtirilgan. Yerdagi ilk dehqonlar m.a. X-IX ming yilliklarda Old Osiyoda yashagan natufiyaliklar bo’lishgan. Quddusdan 30 km. shimoli-g’arbidagi joylashgan Karmal tog’idagi Vadi-en-Natuf Ilmiybaza.uz tog’ daryosining bo’yidagi g’orlarda yashagan odamlar olimlar tomonidan shunday atalgan. Ular o’ziga xos tosh qadamali suyak o’roqlar yordamida boshoqli o’simliklarni yig’ishgan, tosh hovonchalarda bazalt kelidasta bilan tuyib, iste’mol qilishgan. O’q-yoyning kashf etilishi ov samaradorligini oshirgan va qo’shimcha mahsulot olish imkoniyatini yaratagan. Bu esa hayvonlarni qo’lga o’rgatishni boshlab bergan. So’nggi neolitda itni qo’lga o’rgatgan odam so’nggi mezolitda echki, qo’y, yirik shohli qoramolni qo’lga o’rgata boshlagan. Mezolit davrida insonlar tafakkuri yanada o’sdi, u o’zini o’rab turgan dunyodan ajratib ko’rsatishga harakat qilgan. Tajriba va kuzatish oldingi davrlardagi kabi bilimlar manbai bo’lib xizmat qilgan. Neolit tosh davrining so’nggi va sivilizatsiya tarixining boshlanish davridir. Neolit davrida ingliz olimi Gordon Chayld8 tomonidan neolit inqilobi deb nomlangan ulkan to’ntarish sodir bo’ldi. Neolit inqilobi bu o’zlashtiruvchi xo’jalikdan ishlab chiqaruvchi xo’jalikka o’tishdir. 6-7 ming yilliklardayoq bugun biz ishlatayotgan boshoqli ekinlar, sabzavot va mevalar va eng muhimi, bug’doy etishtirila boshlagan. Neolit hayvonlarni qo’lga o’rgatishda ham muhim davr bo’ldi. Neolit davri odamlari uy hayvoniga aylantirgan barcha uy jonivorlari bugun ham insonlarga xizmat qilmoqda. Qo’lga o’rgatilgan hayvonlar insonlarga egulik berishdan tashqari ish hayvoni, transport vositasi sifatida o’z kuchi bilan ham xizmat qila boshladi. Neolit davrida birinchi mehnat taqsimoti yuz berdi- dehqonchilik va chorvachilik alohida faoliyat turlariga ajraldi. O‘troq dehqonlar va ko’chmanchi chorvador qabilalar paydo bo’ldi. Tarixiy rivojlanishdagi notekislik kuchaydi va insoniyat sivilizatsiyaga turli yo’llar va turli sur’atda yo’l oldi. Dastlabki davrda ishlab chiqaruvchi xo’jalik o’zlashtiruvchi xo’jalik bilan yonma-yon mavjud bo’ldi. Bu davrda yuksak tashkil etilgan ovchilik va baliqchilik ham ayrim qabilalar uchun asosiy xo’jalik turi bo’lib qolaverdi. Agar neolit oxiriga kelib Mesopotamiya, Misr, Hindiston va Xitoyda dehqonchilik etakchilik qilgan 8 The Dawn of European Civilization (1925) Ilmiybaza.uz bo’lsa, Yevropada u kamroq rivojlangan edi, Er sharining boshqa hududlarda esa endi kurtak ota boshlagandi. Jismoniy jihatlari bilan o’z ajdodlaridan uncha uzoq ketmagan bo’lsa-da, neolit davri odamlari yangi madaniyat, yangi ixtirolar va kashfiyotlar odami edi. Yuz minglab yillar davomida faqatgina beshta material: tosh, yog’och, suyak, hayvonlar terisi va loy odamlarni qoniqtirib keldi. Neolit davriga kelib esa uning o’zi o’ziga kerakli materiallarni yarata boshladi. Yig’ib – teruvchi va ovchidan dehqon va chorvadorga aylangan inson dastlab sopolni va to’qimachilikni, neolit oxirida esa metallar qotishmasini kashf etdi. Sopolning paydo bo’lishi insoniyat tarixida katta voqea va uning sivilizatsion taraqqiyotining muhim qadami bo’ldi. Neolitni ko’pincha sopol davri deb ham atashadi. Neolit davri yutuqlari qatoriga yigiruvchilik va to’qimachilikni ham kiritish kerak. Bu davrda o’simlik tolalari, teri tasmalari, soch, daraxt tolasi, keyinchalik qo’y yungidan tayyorlangan matolar turli ranglarga bo’yalgan. Shunday qilib, neolit davrida ikkinchi mehnat taqsimoti sodir bo’ldi: hunarmandchilik dehqonchilikdan ajrala boshladi. Tez orada bu alohida hunarmandchilik manzilgohlarining paydo bo’lishi bilan ifodalandi, bu esa shaharning qishloqdan ajralishiga olib keldi.Neolit o’troqlikni yuzaga keltirdi va mustahkamladi, chunki dehqonchilik bilan shug’ullanish o’troq turmush tarzini talab qilardi. Dastlabki muqim manzilgohlar, so’ngra shahar tipidagi manzilgohlar vujudga keldi. Chayla, erto’la, qoziqoyoqli imoratlar bilan bir qatorda neolit davri odamlari loydan, yog’ochdan va toshdan uylar barpo eta boshladi. Bunday uylarda endi yopiq o’choq va jihozlar bor bo’lib, uylarning atrofida xo’jalik imoratlari joylashgan edi. Neolit davrining qurilish sohasida g’ayrioddiy va sirli megalitlar tarqaldi. Neolit matriarxatning eng rivojlangan davridir. Ilk oilalar, to’g’rirog’i matriarxal oilalar paydo bo’la boshladi. Ijtimoiy jamolarning urug’dan kattaroq bo’g’ini-qabilalar paydo bo’ldi. Neolit inqilobi davrida dastlabki sivilizatsiyalarga asos bo’lgan ilk dehqonchilik majmualari yoki ilk dehqonchilik madaniyatlari vujudga keldi. Neolitda ilk dehqonchilik madaniyatlari shakllangan va rivojlangan bir nechta markazlar yuzaga keldi. Old Osiyodagi Iordan-Falastin majmuasi alohida madaniy Ilmiybaza.uz zonani tashkil etdi. O’lik dengizdan shimolda, Iordan daryosi vodiysida Tell-as- Sulton tepaligi joylashgan. Ushbu tepalik Bibliyada tilga olingan, m.a. 8-2 ming yilliklarda mavjud bo’lgan Ierixon9 manzilgohining qoldig’idir. Ierixonni o’rab turgan to’rt metr balandlikdagi tosh devorga balandligi 8 metr va diametri 7 metr bo’lgan dumaloq tosh minora tutashib turgan. Kichik Osiyo ham ilk dehqonchilik madaniyati rivojlangan alohida markazdir. Kichik Osiyoning janubi-g’arbidagi Xojilar manzilgohi m.a. VIII asr oxiri – VII asr boshlariga oid. Hozirgi Turkiyaning sharqidagi Cheyyunyu Tepasida m.a. VIII ming yillikda tosh poydevorli, xom g’ishtdan qurilgan ikki qavatli uylardan iborat manzilgoh paydo bo’lgan. Yuqori qavatda turar joy xonalari, pastkisida omborxona va ustaxonalar joylashgan. Aholi ovchilik, ziroatchilik, chorvachilik bilan shug’ullangan rivojlangan. Cheyyunyudan topilgan tosh motigalar Old Osiyoning boshqa erida uchramaydi. Va nihoyat, bu yerdan mis metallurgiyasining eng qadimgi izi – malaxit (mis rudasi) parchalari, sof mis va mayda mis buyumlar topilgan. M.a. VII ming yillikning ikkinchi yarmida Kunya vodiysining 12-13 gektar erida vujudga kelgan Chatal Guyuk manzilgohi atrofdagi 20 ga yaqin manzilgohlarning markazi bo’lgan. Aholisi 2-5 ming kishidan iborat bo’lgan manzilgohda uylar xom g’ishtdan barpo etilgan. Aholi chorvachilik va dehqonchilik bilan shug’ullangan. Bu dehqonchilik markazida 14 turga yaqin o’simlik etishtirilgan, shu jumladan bir necha bug’doy turlari, arpa, no’xat, pista va bodom yog’i va h.k. ishlab chiqarilgan. Chatal Guyukda san’at va farovonlik taraqqiy etganligini uylarning jihozlari, buyumlarda ko’rish mumkin. Ilk dehqonchilik madaniyatlarining uchinchi markazi Shimoliy Mesopotamiya va G’arbiy Eronning unga tutash viloyatlari bo’lgan. Bu yerda m.a. VII-VI asrlarda Jarmo madaniyati rivojlangan. Bu madaniyat yodgorliklari qatoriga 9 Ierixon // Bol`shaya rossiyskaya entsiklopediya : [v 35 t.] / gl. red. Yu. S. Osipov. — M. : Bol`shaya rossiyskaya entsiklopediya, 2004—2017. Mithen, Steven (2006). After the ice : a global human history, 20,000-5000 BC (1st Harvard University Press pbk. ed. ed.). Cambridge, Mass.: Harvard University Press. Eric H. Cline. Biblical Archaeology: A Very Short Introduction. — Oxford University Press, 2009. — S. 6. Ilmiybaza.uz 1950 yilda ochilgan Jarmo manzilgohining o’zini, shuningdek Zagros tog’ining Iroq hududida topilgan Tell-Shamshir, Eron hududidan topilgan Sorab Tepa va Guran Tepalarni kiritish mumkin. Bu hududlar aholisi o’troq dehqonchilik bilan shug’ullangan, tosh poydevor ustida barpo etilgan xom g’ishtli mustahkam uylar fikrimiz dalilidir. Alohida manzilgohlar minorali mudofaa istehkomlari va darvozalarga ega bo’lgan. Ularning aholisi bug’doy, arpa, no’xat va yasmiq etishtirgan, shuningdek echki, qo’y va cho’chqalar boqishgan. Sopol idishlardan tashqari ular turli tosh idishlardan ham foydalanishgan. Bu yerda ilk bor bizga tanish egri shakldagi o’roq uchraydi. Neolit davridagi ilk dehqonchilik markazlari qatorida Bolqon, Moldaviya, Ukrainaning janubi-g’arbi, Kavkaz, Belujistonning tog’li hududlari, Gang vodiysi, Xuanxening o’rta oqimi (Yanshao madaniyati) ni ko’rsatish mumkin. Markaziy Osiyo ham ilk dehqonchilik madaniyati shakllangan markazlardan biridir. Turkmanistondagi Joytun dehqonchilik madaniyati Markaziy Osiyodagi ilk dehqonchilik madaniyatining eng qadimgi va eng nodir yodgorliklaridan biri hisoblanadi. Bu ibtidoiy manzilgoh bir necha uylardan tashkil topgan bo’lib, uylarning maydoni 14—40 kv. m ni tashkil etadi, ular paxsadan qurilgan va bo’yalgan. Ularning yonida omborxona, saroy va xo’jalik uchun zarur o’ralar ham bor. Joytunliklar miloddan oldingi, VI—V mingyilliklarda yashab, asosan dehqonchilik, chorvachilik, qisman esa ovchilik bilan shug’ullanganlar. Aynan ilk dehqonchilik madaniyati mintaqalarida ilk sivilizatsiyalar yuzaga keldi. Hamma joyda ham ilk dehqonchilik jamiyatlari taraqqiyoti tez va mustaqil ravishda sivilizatsiyalarning shakllanishi bilan tugallanmadi. Bu hodisa dehqonchilik ayniqsa mahsuldor va ijtimoiy taraqqiyot sur’atlari yuqori bo’lgan joylardagina sodir bo’ldi. Neolit davrida dehqonchilik va chorvachilikka o’tilishi bilan Er yuzi aholisi 15 marta o’sdi, bu insoniyat tarixidagi birinchi demografik inqilobdir. Neolit davrida me’morchilik, hunarmandchilik taraqqiy etdi. Neoli davri odami o’z atrofini chiroyli narsalar bilan o’rashga harakat qila boshladi. Ovchi, dehqon va chorvador qabilalarda dekorativ an’analar ularning turmushi va mashg’ulotni aks ettirgan holda turlicha edi. Neolit inqilobi natijasida moddiy madaniyat birinchi planga chiqdi, Ilmiybaza.uz ma’naviy madaniyat esa madaniyatdagi moddiy omillarning jiddiy ta’siri ostida go’yo ikkinchi darajali hodisaga aylandi. Neolit davri san’atida tushkunlik kuzatiladi. Paleolit davrining realistik san’atidan farq qilgan holda u shartli- sxematikdir. Ishlab chiqaruvchi xo’jalikning rivojlanishi jonli va jonsiz tabiat haqida bilimlarning to’planishi va ilk tizimlashuviga imkon berdi. Neolit davri diniy e’tiqodlari markazida tabiat kuchlari, ayniqsa Quyosh va er turar edi. Neolit davri diniy e’tiqodlari murakkablashdi, turli me’yorlar va ta’qiqlar paydo bo’ldi. Neolit so’ngida ma’lumotni saqlash va uzatishning og’zaki usulidan yozma usuliga o’tish boshlandi, rasmli piktografik yozuv vujudga keldi. Haqiqiy yozuv esa keyinroq, sivilizatsiyaning belgisi sifatida vujudga keldi. Taraqqiyot sari harakat qilayotgan insoniyat sivilizatsiyaning birinchi pillapoyalariga qadam qo’ydi: ilk shahar tipidagi manzilgohlar, mahobatli me’morchilik, yozuv paydo bo’ldi. M.a. IV ming yillikda insoniyat metall asriga qadam qo’ydi. Insoniyat dastlab qo’llagan metall mis edi. Eneolit yoki xalkolit davrida xo’jalikning barcha tarmoqlari, ishlab chiqarish texnologiyalari, iqtisodiy va ijtimoiy hayot rivojlandi, savdo ayrboshlashi va qabilalararo harbiy to’qnashuvlar kuchaydi. Natijada ilk dehqonchilik dunyosi asta-sekin sivilizatsiyaga o’ta boshladi. Sivilizatsiyaga o’tish davrida ma’lumot hajmining ko’payishi, uni saqlash va uzatishning yangi shaklini topish zaruriyatini yuzaga keltirdi. M.a. IV-III ming yilliklarda SHumer yozuvni yaratishga ilk qadam qo’yildi. Buyumlarni va miqdorni tasvirlash uchun piktogrammalar (yoki suratli yozuv) qo’llanilgan. Piktogrammalar shartlilashib, abstrakt ramzlarga aylanib borib alohida so’z yoki bo’g’inlarni anglatuvchi ideografik yoki logografik yozuvni vujudga keltirdi. Yozuvning vujudga kelishi sivilizatsiya yo’lidagi muhim qadam, ibtidoiy insoniyat ma’naviy taraqqiyotining eng yuksak cho’qqisi bo’ldi. 1.4. M.a. IV ming yilliklarda janubiy Mesopotamiyada shumer manzilgohlari paydo bo’lgan. Bora-bora ular butun Mesopotamiyani egallashgan. Mesopotamiyaning shimoliy qismida m.a. III ming yillikning birinchi yarmidan semitlar istiqomat qilgan. Ular qadimgi Old Osiyo va Suriya dashtlarining chorvador Ilmiybaza.uz qabilalari bo’lishgan. Mesopotamiyaga kelib o’rnashgan semit xalqlarining tili akkad tili deb atalgan. Bir necha asrlar davomida semitlar shumerlar bilan yonma- yon yashashgan, so’ngra ular janubga siljib, III ming yillik oxirida butun janubiy Mesopotamiyani egallashgan. M.a. III ming yillik oxirida Mesopotamiyaga Suriya dashtlaridan g’arbiy semit chorvador qabilalari kirib kela boshlagan. Ularni bobilliklar amoriylar deb atashgan. M.a. III ming yillikdan boshlab shimoliy Mesopotamiyada kutiy yoki gutiy qabilalari istiqomat qilishgan. Qadimgi davrlardan bu yerda xurrit qabilalari ham yashagan. SHimoliy Mesopotamiyada xurritlar o’zlarining Mitanni davlatini barpo etishgan. M.a. II ming yillikning ikkinchi yarmida SHimoliy Arabistondan Suriya dashtlariga, SHimoliy Suriya va Mesopotamiyaga oromiy qabilalarining kuchli to’lqini kirib keldi. M.a. III ming yillikning birinchi yarmida Mesopotamiya janubida qator shahar-davlatlar Eredu, Ur, Larsa, Uruk va Kish kabilar paydo bo’ladi. Hunarmandchilik yuqori darajada rivojlandi. Metallurgiya sanoati birinchi o’ringa chiqib oladi. Savdo hunarmandchilikdan ajralib chiqadi. Erni sotish va sotib olish boshlandi. Qulchilik munosabatlari rivojlanadi. Shumer jamiyatida qullardan tashqari o’z eri bo’lmagan yoki eridan ajralgan, boshqa jamoalardan kelganlar, kambag’al oilaning kichik a’zosi ibodatxonaga bag’ishlangan qaram kishilar ko’p bo’lgan. Bu qaram kishilar ibodatxona va xususiy xo’jaliklarda qullar qatorida mehnat qilganlar. Ilk sulola davrida Shumer jamiyatining hukmron qatlamini quldorlar tashkil qilgan. Bu qatlamga urug’ zodagonlari, oliy kohinlar, ma’muriyat vakillari bo’lgan amaldorlar kirgan. Mayda ishlab chiqaruvchilar qatlamini kichik er uchastkasiga ega bo’lgan hududiy va katta oilalarga birlashgan oddiy jamoachilar tashkil qilgan. Shumer jamiyatida er egaligi ikki qismdan -jamoa va ibodatxona erlaridan iborat bo’lgan. Ilk sulola davrida m.a. XXVIII-XXVII asrlarda shahar- davlat tepasida «En» (janob)-oliy kohin turgan, ehtimol u saylab qo’yilgan. «En» ning vazifasi kohinlik, ibodatxona ma’muriyatini boshqarish, ibodatxona, shahar qurilishi-sug’orish inshootlarini barpo qilish, boshqa jamoa mulki hamda uning Ilmiybaza.uz iqtisodiyotini boshqarish bo’lgan. M.a. III ming yillik o’rtalarida “En” unvoni o’rniga “Ensi” (“kohin-quruvchi” shahar boshqaruvchisi) va “Lugal”-(“katta odam”, “podsho”, akkadcha “sharru”) paydo bo’ladi10. M.a. III ming yillik boshlaridan shumerlar jezni o’zlashtira boshladilar. Shu davrdan arxeologlar ilk sulola davrini (m.a. 3000-2300-yillar atrofi) belgilaydilar. Shumer an’anasi esa mamlakat tarixini “to’fon”gacha va “ to’fondan” keyingi davrga bo’ladi. Shumer tarixini u yoki bu markazning siyosiy etakchiligiga qarab m.a. III ming yillikning birinchi yarmida ilk sulola davrini tashkil qilgan uch bosqichga bo’lish qabul qilingan. Dastlab Kish, so’ngra Uruk va uchinchi bosqichda Ur etakchilik qilgan. Vaqt o’tishi bilan ziddiyatlar kuchayib, Ur zaiflashib qo’shni Lagash shahri kuchayib ketadi. Lagash deyarli barcha Shumer shaharlarini bo’ysundiradi, Elam ustidan g’alaba qiladi. Ammo ichki ziddiyatlar Lagashni zaiflashtiradi. Lagashning ichki qiyinchiliklaridan foydalangan Umma shahri podshosi Lugalzagissi m.a. XXIV asr oxirida Lagashni bosib olib, butun Shumer chorak asr etakchilik mavqeiga ega bo’ladi. O’zini Sharrum-ken (“haqiqiy podsho”) deb atagan Sargon (m.a. 2316-2361 yy) SHumer shimolidagi Akkad davlatiga asos soldi va butun Shumerni istilo qildi. Sargon butun Mesopotamiyani Akkad davlati qo’l ostiga birlashtiradi. Bundan tashqari u Kichik Osiyo, Kipr, Suriya, Elam va hatto uzoq Janubiy Erongacha harbiy yurishlar qiladi. Sargon davlati oldingi Mesopotamiya davlatlaridan farq qilgan holda markazlashgan davlat edi. Sargon va uning vorislari davrida mamlakatda iqtisodiyot, pul-tovar munosabatlari, sun’iy sug’orishga asoslangan dehqonchilik yuksaladi. Akkad podsholigining qudratiga Mesopotamiyaga Zagros tog’laridan bostirib kirgan tog’li qabilalardan bo’lgan kutiylar chek qo’yganlar. Lagash hokimlari kutiylar yordamiga tayanib boshqa shaharlar ustidan ma’lum darajada hukmronlik qildilar. Kutiylar Mesopotamiyada yuz yilga yaqin hukmronlik qilganlar. M.a. 2109-yil kutiylar Ur podshosi Utuxengal tomonidan tor-mor qilinadi 10 “Drevnie tsivilizatsii”. Pod obshey redaktsiey Bangarda-Levina G. M. M., 1989. Ilmiybaza.uz va III Ur sulolasi hukmronligi boshlanadi. Shumer-akkad podsholigining davlat boshqaruvi III sulola davrida qadimgi Sharq podsho hokimiyatining tugallangan shakli edi. Iqtisodiy tushkunlik, amoriy ko’chmanchi qabilalarining hujumi, Ur sulolasining emirilishi siyosiy tarqoqlikka olib keldi. Amoriy va Akkad davlatlari bir-birlari bilan shafqatsiz urushlar olib bordilar. M.a.. 1800-yillar atrofida Mesopotamiya janubini Larsa podsholigi, markazni Bobil shahri va Eshnunna, Yuqori Mesopotamiyani va Mari podsholigini M.a.. XIX asrd oxirida amoriy hukmdor Shamshi-Add (1824-1870-yillar atrofida) davlati egallab olgan edi. Bu davlatlar o’rtasida uzoqqa cho’zilgan urushlar bo’lib o’tdi. Bu kurashlar davomida sekin-asta Bobil shahri yuksala boshlaydi. Bu shaharda I-Bobil yoki amoriylar sulolasi hukmronlik qilib uning boshqaruvi tarixda qadimgi Bobil (m.a. 1894-1595 yillar) davri deb nom oldi. Bobilning gullab-yashnashi I-Bobil sulolasining oltinchi podshosi Hammurapi (er.avv. 1792-1750 yillar) davriga to’g’ri keladi. Hammurapining hukmronligi davomida Bobil kichik shahardan butun Mesopotamiyani birlashtirgan yangi qudratli davlatning poytaxti, Old Osiyoning yirik siyosiy–iqtisodiy va madaniy markaziga aylanadi. M.a. 1742-yilda Mesopotamiyaga shimoli-sharqdan bu yerda avval noma’lum bo’lgan “kass” etnomidagi hind-Yevropa qabilalari bostirib kiradilar. Elam janubda shumer shaharlariga bostirib kiradi. M.a. 1595 - yildan Bobilda kassit sulolasining hukmronligi boshlanib, 1055 - yilgacha davom etadi. Bu davr «O’rta Bobil davri» deb ataladi. Kassitlar Bobilni yuksak madaniyatini qabul qiladilar. Kassit sulolasi keng qamrovli tashqi siyosat olib bordi. M.a. XII asrda Elam kassitlar sulolasi hukmronligini tugatadi. Navuxodonosor I (m.a. 1124-1108-yillar) II Issin sulolasi davrida elamliklar Bobildan haydab yuboriladi. Bobilning keyingi tarixida Dajla, Frot daryolari, Fors qo’ltig’i qirg’og’i va janubiy Mesopotamiyaning shaharlari oralig’ida joylashgan xaldey qabilalari muhim o’rinni egalladilar. Ular yarim ko’chmanchi chorvador va dehqonlar edilar. Xaldeylar M.a.. IX asrda Bobilni janubiy qismini bosib oladilar va Bobil madaniyatini qabul qiladilar. Ilmiybaza.uz M.a. 729-yilda Bobilni Osuriya bosib oladi. Osuriyaliklar Bobilda m.a. VII asrgacha hukmronlik qiladilar. Yangi Bobil podsholigini paydo bo’lishi eramizdan avvalgi 629-yilga to’g’ri keladi. Lashkarboshi Nabopalasar Bobilda yangi xaldey sulolasiga asos soldi. Navuxudonosor II ning hukmronlik yillari Bobilning gullab- yashnagan davri bo’ldi. Navuxodonosor II vafotidan so’ng Bobil zaiflashadi. M.a. 539 - yilda Bobilni Eron podshosi Kayxusrav II bosib oldi. Bobil m.a. 331- yilgacha Ahamoniylar davlati tarkibiga kiradi, keyin esa Makedoniyalik Iskandar davlatiga, uning emirilishidan so’ng Salavkiylar davlati tarkibiga kiradi. 1,5. Mesopotamiya – jahon sivilizatsiyasi va qadimgi shahar madaniyatining ilk o’choqlaridan biri. Bu madaniyatning ilk asoschilaridan biri shumerlar bo’lib, ularning yutuqlarini bobilliklar va osuriyaliklar o’zlashtirib, davom ettirdilar. Mesopotamiya madaniyatining manbalari m.a IV ming yillikda shaharlar paydo bo’lishi bilan boshlandi. M.a. IV-III ming yilliklarda shumer yozuvi paydo bo’ldi. Taxminlarga ko’ra bu yozuv shumerlar Mesopotamiyaga kelganga qadar noma’lum xalq tomonidan kashf qilingan. Shumerlar bu yozuvni sivilizatsiya xizmatiga qo’ydilar. Dastlab shumer yozuvi piktografik shaklda alohida buyumlar, tasvirlar tarzida ifodalangan. Shunday yozuvdan eramizdan avvalgi III ming yillikdan boshlab foydalanilgan. Piktografiya juda sodda bo’lib, haqiqiy yozuv emas edi, u so’zlarni ifodalamas edi. Sekin-asta u mixxatga aylandi. Akkad tili janubiy Mesopotamiyada m.a III ming yillikning ikkinchi yarmida paydo bo’ldi. SHumer va akkad tillari bir-biridan ko’pgina so’zlarni o’zlashtirib oldi. M.a. III ming yillikning oxirida qadimgi Shumer–akkad lug’atlari tuzilgan. Shumer yozuvi, keyinchalik shumer–akkad yozuvini butun Old Osiyo xalqlari o’zlashtirib oldilar. Akkad tili Old Osiyo xalqaro diplomatiya tiliga aylandi. M.a. VII asrdan boshlab oromiy tili va yozuvi kirib kelgan paytda mixxat yozuvlari muomaladan chiqa bordi. Bobil va Osuriya madaniyatining eng muhim yutuqlaridan biri kutubxonalar edi. M.a. II ming yillikdan boshlab Ur, Nippur shaharlarida adabiy va ilmiy Ilmiybaza.uz matnlardan iborat ilk kutubxonalar paydo bo’ladi. Qadimgi Sharqning eng mashhur kutubxonasi Oshshurbanipalning (m.a. 669-635 yillar hukmronlik qilgan) Nineviya shahrida to’plangan 30.000 taxtachadan iborat kutubxonasi bo’lgan. Qadimgi Mesopotamiya arxivlar makoni bo’lgan. Eng qadimgi arxivlar m.a. III ming yillikning birinchi choragiga tegishli. Bu davrda arxiv ma’lumotlari yozilgan taxtachalar namlikdan saqlash uchun mumlangan savatlarda saqlangan. M.a. XIX asrga oid Ur shahri arxivi, m.a. XVIII asrga oid arxiv Mari podshosi saroyidan, Uruk shahridan m.a. VIII-VI asrlarga oid 2500 xo’jalik hujjatlari arxivi topilgan. Qadimgi Shumer va keyingi Bobil maktablarida asosan davlat va ibodatxonalar uchun kotiblar tayyorlangan. Maktablar ta’lim va madaniyat o’chog’i bo’lgan. Maktabda asosan shumer tili va adabiyoti o’qitilgan. Yuqori sinf o’quvchilari kelajakda tor mutaxassislashuvga qarab grammatika astronomiya va matematikadan bilim olganlar. O’zini fanga bag’ishlamoqchi bo’lgan o’quvchi bo’lsa huquq, astronomiya, tibbiyot va matematikani o’rgangan. Shumer adabiyotiga oid epik asarlar, afsonalar, madhiya, doston, ertak va maqollar to’plami bizgacha etib kelgan. Shumer shahrini qo’shni qabilalar hujumlari natijasida halokati to’g’risida ma’lumot beradigan asarlar alohida o’rin tutadi. «Ur shahri aholisining falokati motam yig’isi» (m.a. XX asr oxiri) asarida ayollar, qariyalar va bolalarning ochlikdan qiynalishi, yong’indan qolgan uylarda halok bo’lganlarni tafsilotlari batafsil tavsiflagan. Shumer adabiyotining eng mashhur-namunasi afsonaviy qahramon Gilgamesh to’g’risidagi epik afsonalar to’plamidir. Bu asar akkad tilida qayta ishlangan nusxada to’laroq ko’rinishda Oshshurbanipal kutubxonasida topilgan. Bobilda falsafiy, diniy g’oyalar aks etgan asarlar yaratilgan. Qadimgi Mesopotamiya mafkuraviy hayotida din hukmron o’rin egallagan. M.av. IV-III ming yilliklar chegarasida Shumer batafsil ishlab chiqilgan, keyinchalik Bobilda o’zlashtirilib, rivojlantirilgan teologik tizim yuzaga keladi. Har bir Shumer shahri o’z xudo homiysiga ega bo’lgan. Bundan tashqari, umumshumer shaharlari sig’ingan xudolar bo’lgan. Bu osmon xudosi Anu, er xudosi Enlil, suv xudosi Enki yoki Ea kabi ilohlar tabiat kuchlarini aks ettirganlar. Ilmiybaza.uz Xudolardan tashqari, ko’p sonli ezgulik devlariga sig’inilgan. Shumer va akkadlar u dunyoga ishonganlar. Ularning tasavvurida u dunyo soyalar podsholigi, qaysiki, o’liklar ochlik va chanqoqlikdan qiynaladilar. Loy, chang bilan ovqatlanadilar. Shuning uchun marhumlarning bolalari ularga qurbonlik keltirishga majburdirlar. Qadimgi Mesopotamiyada dunyoning ilmiy bilishda ma’lum yutuqlarga erishildi. Bobilda ayniqsa, matematika fanlari amaliy maqsadlar uchun yuzaga kelib, yuqori darajada rivojlanadi. Qadimdayoq bobilliklar zikkuratlarning yuqori qavatlaridan turib osmon jismlarini muntazam kuzatganlar. Ana shu ko’p asrlik kuzatishlari natijasida matematik astronomiya vujudga keldi. Bobilda ko’p sonli astronomik jadvallar vujudga kelgan. Shu davrda Bobilda mashhur astronomlar Naburian va Kiden yashaganlar. Naburian oy fazalarini aniqlash tizimini ishlab chiqdi. Kiden quyosh yilini 365 kun, 5 soat 41 minut va 41,6 sekund hisobladi. U yil hisobi davomiyligida bor yo’g’i 7 minut, 17 sekundga xato qilgan. Astronomiya astrologiya bilan bog’langan edi. Bizgacha juda ko’p Bobil tibbiyot matnlari etib kelgan. M.a. III ming yillikdayoq mesopotamiyaliklar Hindistonga boradigan yo’lni, m.a. I ming yillikda Efiopiya va Ispaniyaga boradigan yo’lni bilganlar. Bizgacha etib kelgan xaritalar bobilliklarning o’z geografik bilimlarini tizimga solishga harakat qilganliklarini ko’rsatadi. Qadimgi Mesopotamiyaning san’atini shakllanishi va keyingi taraqqiyotiga shumerlarning badiiy an’analari hal qiluvchi rol o’ynaydi. Tosh o’ymakorlik m.a. III ming yillik boshlarida shakllandi. Toshga naqshlar o’yish (gliptika) m.a. I asrigacha yuksak darajada rivojlandi. M.a. XXIV-XXIII asrlarda Mesopotamiya yagona davlat bo’lib, birlashgan paytda podsholarning ideallashtirilgan portret- tasvirlari paydo bo’ladi. M.a. II ming yillik boshlaridan qurbonlik keltirish, saroy hayoti manzaralari tasvirlangan freska san’ati rivojlanadi. Mesopotamiya san’ati m.a. VIII-VII asrlarda Ossuriya davlatining gullab-yashnagan davrida o’zining yuqori cho’qqisiga chiqadi. Bu asosan relef san’atida o’z aksini topgan. Bu davrda ulug’vor saroy va ibodatxonalar barpo qilina boshlandi. Ilmiybaza.uz M.a. I ming yillikda Mesopotamiyada yirik savdo-hunarmandchilik madaniyat markazlari bo’lgan katta shaharlar paydo bo’ladi. Mesopotamiyaning ilmiy bilimlari, san’ati, me’morchiligi, dini, yozuvi va adabiyoti, qadimda ko’pgina SHarq xalqlari madaniyati ravnaqining o’lchov mezoni bo’lib xizmat qildi.