S i y d i k t a n o s i l a ’ l – o ’ q o’ra ikkita a’zolar sitemasiga bulinadi: 1.Siydik ayirish sistemasi a’zolari 2. Tanosil a’zolari Siydik ayirish a’zolariga, organa urinaria - buyrak, buyrak naychasi, qovuq va siydik chiqarish nayidan iborat. Bu sistema qondan, moddalar almashinuvi natijasida hosil bo’lgan keraksiz mahsulotlarni ajratadi va tashqariga chiqarib tashlaydi. Tanosil sistemasi esa organizmning ko’payish jarayonida muhim ahamiyatga ega. Buyrak Buyrak, renis, (renalis) - organizm qon tarkibidagi siydikni ajratib tashqariga chiqaradi. Buyrak loviyasimon shaklda bo’lib, uzunligi 10 - 12 sm, kengligi 5 - 6 sm, qalinligi 4 sm, og’irligi 120 - 200 gr bo’ladi. Buyrak bel sohasida, umartqaning ikki yon tomonida qorin bo’shlig’ining orqa tomonida, qorin pardaning ortida joylashgan. O’ng buyrak chap buyrakka nisbatan biroz pastroqda bo’ladi. O’ng buyrak XI ko’krak umurtqasining pastki chekkasidan boshlanadi va III bel umurtqasining oʼrta qismigacha davom etadi. Chap buyrak esa, XI koʼkrak umurtqasining o’rtasidan boshlanib, III bel umurtqasining pastki chekkasiga tugallanadi. Buyrakning ikkita yuzasi, ikkita uchi va ikkita tomoni farqlanadi. Buyrakning yuzalari: - Oldingi yuzasi - facies anterior - Orqa yuzasi - facies posterior Buyrak uchlari: - Yukorigi uchi - extremitas superior - Pastki uchi - extremitas inferior Buyrak tomonlari: - Tashki qirrasi - margo lateralis - Medial qirrasi - margo medialis Medial qirraning o’rtasida, oldingi va orqa yuzalar orasidagi botiqlik buyrak darvozasi - hilus renalis joylashgan. Byrak darvozasidan arteriya va nervlar kiradi, siydik yo’li, vena va limfa tomirlari chiqadi. Bu darrvoza sohasi botiq shaklda bo’lib u buyrak boʼshlig’iga davom etib ketadi. Buyrakning orqa yuzasi diafragmaga, belning kvadrat mushagiga, qorinning koʼndalang mushagiga va katta bel mushagiga tegib turadi. Buyrakning yuqori uchida buyrak usti bezi joylashadi. Buyrakni kesib kurganimizda u ikki hil moddaddalan iboratligini ko’rishimiz mumkin: poʼstloq qismi va magʼiz qismi. Po’stloq qismi, cortex renalis - 0.4 - 0.7 sm qalinlikda, qizgish rangda bo’ladi va tashqi tomondan oʼrab turadi. Po’stloq qavati mag’iz qismi orasiga botib kirib buyrak ustunlarini - columna renalis hosil qiladi. Poʼstloq qismining o’zi oqish va qoramtir qismlarga boʼlinadi. Oqish qismi konussimon shaklda bo’ladi va magʼiz qismidan pustloqqa oʼtayotganda, nursimon radiata ko’rinishidagi, buyrakning toʼgʼri naychalari va yigʼuvchi naychalarning boshlangʼich qismlaridan iborat. Qoramtir qismida esa buyrakning tanachalari va egri - bugri kanalchalari joylashadi. Magʼiz qismi, medulla renalis - qalinligi 2-2.5 sm boʼladi. Bu qismi 10 - 15 buyrak piramidalaridan - pyramides renalis iborat. Piramidaning, asosi - basis pyramidalis, poʼstloq tomonda, piramidaning uchi esa buyrakni surgʼichini - papilla renalis hosil qilib, buyrakning boʼshligʼiga qarab joylashadi. Soʼrgʼichlar soni, piramidalar sonidan koʼp boʼladi. Piramidalar koʼp miqdorda, nefronning toʼgʼri va yigʼuvchi naychalaridan iborat bo’ladi, ular oʼzaro qoʼshilib buyrak soʼrgʼichi sohasida, 15-20 ta qisqa soʼrqich naychalarini - ductuli papiilares hosil qiladi. Bu naychalar buyrak soʼrgʼichi sohasi yuzasida surgʼichsimon teshiklarni - foramina papillaria hosil qiladi. Buyrak tuzilishi va qon - tomirlarning joylashishiga qarab 2 - 3 ta bo’lakka va beshta sigmentga boʼlinadi. Sigmentlari: 1. Yuqorigi segment - segmentum superius 2. Oldingi yuzaning yuqorigi segmenti - segmeotum anterius superius 3. Oldingi yuzaning pastki segmenti - segmentura anterius inferius 4. Pastki segment - segmentura inferius 5. Orqa yuzadagi segment - segmentum posterius Buyrak bo’lagi - lobus renalis bo’laklararo arteriya va vena bilan chegaralangan buyrak piramidasi va poʼstloq moddasidan iborat. Har bitta buyrak boʼlagi poʼstloq qismida 600 ta poʼstloq boʼlakchasini - lobulus corticalis oʼz ichiga oladi. Buyraklarning tarkibiy va funksional birligi - nefron hisoblanadi. Har bitta buyrakda bir millinga yaqin nefronlar boʼladi. Nefronning tarkibida buyrak tanachasining kapilyar koptokchasini - glomerulus corpusculi renalis oʼragan ikki qavat devorli Shumulyanskiy -Boumen kapsulasi - capsula glomerulli joylashadi. Bu kapsulaning yuqorigi ochiq tomonidan ichiga koptokcha arteriolasi burama naycha - arteriola glomerularis afferens kiradi va koptokchani - glomerulus hosil qiladi. Va koptokchadan diametri kichkina boʼlgan olib ketuvchi arteriola - arteriola glomerularis efferens boshlanadi, bu arteriola buyrak naychasi atrofida tarmoqlanadi. Shumulyanskiy - boumen kapsulasi birlamchi egri - bugri kalavasimon kanalga - tubuli renalis contorti davom etadi. Kanal borib magʼiz qismidagi piramidaga kirib tug’ri naychaga - tubuli renalis recti aylanadi. Bu Genli qovuzlogʼi deb nomlanadi. Genli qovuzlogʼi yuqoriga koʼtarilib, ikkilamchi egri - bugri kalavasimon kanalchaga davom etadi. Bu kanal nefronning distal qismidagi qoʼshuvchi naychaga - tubuli conjuctivus davom etadi va yigʼuvchi naychaga - tubulus renalis colligenis quyiladi. Nefronning uzunligi oʼrtacha 20 - 50 mm boʼladi. Nefronning 80% poʼstloqda va qolgan 20 % magʼiz qismida boʼladi. Bular yukustamedullar nefronlar deyiladi. Buyrak piramidalarining uchki qismida buyrak soʼrgʼichi 8 - 9 ta buyrakning kichik kosachasi - calyces renalis minor bilan oʼralgan boʼladi. Kichik kosachalarning 2 -3 tasi oʼzaro qoʼshilib, katta kosachani - calyces renales majores hosil qiladi. Katta kosachalar joylashishiga qarab ucha boʼlinadi: 1. Yuqori kosacha - calux superior 2. Oʼrta kosacha - calux medius 3. Pastki kosacha - calux inferior Bularning oʼzaro qoʼshilishidan buyrak jomini - pelvis renalis hosil qiladi. Buyrak jomining koʼrinishi ampulaga uxshayda, ya’ni boshi kengayib oxirgi tomoni torayadi va siydik yoʼliga davom etadi. Buyrak tashqi tomondan uch qavat parda: fibroz, yog moddasidan va biriktiruvchi toʼqimali parda bilan oʼralgan. Fibroz kapsula, capsula fibrosa - buyrak kapsulasidan oson ajraladi. Fibroz parda ustidan yaxshi rivojlangan yogʼ moddassidan iborat parda - capsula adiposa bilan qoplangan boʼladi. Bu parda buyrak darvozasi orqali buyrak boʼshligʼiga kiradi, yogʼsimon parda buyrakning orqa tomonida yahshi rivojlangan boʼladi va bu buyrak orqa yogʼ tanasini - corpus adiposum pararenale hosil qiladi. Yogʼ qavati ustida buyrak fassiyasi - fascia renalis qorinning orqa devoridagi mushak fassiyasining davomi hisoblanadi. Bu fassiya buyrakning orqa tomonida ikkita varaqga ajraladi va buyrakni oldingi va orqa tomondan oʼrab oladi. Fassiyaning oldingi varagʼi buyrak qon-tomirlarini qorin aortasi va pastki kovak venani oldin tomondan qoplaydi va qarama - qarshi tomondagi shu fassiya bilan birikadi. Buyrak fassiyasining orqa varagʼi oʼng va chap tomondan umurtqa pogʼonasining yon tomonlariga birikadi. Yuqori uchidagi fassiyalar oʼzaro birikadi, pastki uchlari birikmagan holatda qoladi. Fassiya yog’ kapsulani teshib oʼtuvchi biriktiruvchi toʼqimalari vositasida buyrakning fibroz kapsulasiga birikadi. Buyrakning qon bilan ta’minlanishi: Bir sutka mobaynida buyrakdan 1500 -1800 litr qon oqib oʼtadi. Buyrakning darvoza qismida buyrak arteriyasi oldingi va orqa tarmoqlarga boʼlinadi. Oldingi tarmoqlar buyrakning jomining oldin tomonidan oʼtib, toʼrtta sigmentga tarqaladi va qon bilan ta’minlaydi: 1. Yuqorigi segmentga - a.segmenti superioris 2. Oldingi yuzaning yuqorigi segmentiga - a.segmenti anterioris superioris 3 .Oldingi yuzaning pastki segmentiga - a.segmenti anterioris inferioris 4. Pastki segmentga - a.segmenti Orqa tarmoq buyrak jomining orqasidan orqa segmentga - a .segmenti posterioris boradi va uni qon bilan ta’minlaydi. Segment arteriyalari, boʼlaklararo arteriyalarga - aa. interlobares boʼlinadi. Poʼstloq va magʼiz qavatlari chegarasida boʼlaklararo arteriyalar ravoqsimon arteriyalarga - aa.arcuatae boʼlinadi. Ravoqsimon arteriyalardan poʼstloq moddasiga koʼp sonli boʼlaklararo arteriyalar - aa.interlobularis boshlanadi. Boʼlaklararo arteriyalardan boshlangan olib keluvchi arteriola - arteriola glomerularis afferens kapilyarlarga boʼlinadi va qon - tomir kapilyarlaridan iborat koptokcha - glomerulus hosil boʼladi. Koptokchadan olib ketuvchi arteriola - arteriola glomerularis efferens boshlanadi, uning diametri olib keluvchi arterioladan ancha kichkina boʼladi. Olib ketuvchi arteriola bir nechta koptokcha arteriolasi kapilyarlariga bo’linadi va buyrak naychalarini atrofdan oʼrab oladi. Bulardan vena kapilyar tomirlari hosil boʼladi. Olib ketuvchi arteriolalar diametri kichik boʼlganligi tufayli, koptokchaning kapilyar tomirlarida bosim oshishi natijasida qondan suyuqlik ajralib Shumulyanskiy - Boumen kapsulasiga oʼtadi, undan bir sutkada 150 - 180 litr birlamchi siydik hosil boʼladi. Buyrakning koptokchalarida arteriolani kapilyarlarga boʼlinib undan arteriola hosil boʼlishini ajoyib qon-tomir toʼri - rete mirabili deyiladi. Shumlyanskiy – Boumen kapsulasida hosil boʼlgan birlamchi siydik, nefronning naychalaridan oʼtganida undagi suyuqlik naychalar devoridagi vena kapilyarlariga qaytadan soʼriladi va qoʼshuvchi naychaga ikkilamchi siydik hosil boʼladi. Bir sutkada hosil boʼladigan ikkilamchi siydik miqdori oʼrtacha 1 - 2 litrni tashkil qiladi. Buyrakning magʼiz moddasida joylashgan ravoqsimon va boʼlaklararo arteriyalardan toʼgʼri arteriolalar - arteriolae rectae chiqadi va buyrakning piramidasini qon bilan ta’minlaydi. Poʼstloq moddaning kapilyar toʼridan hosil boʼlgan venullalar o’zaro qoʼshiladi va boʼlaklararo venalarni - v.interlobullares hosil qiladi. Bu venalar oʼzaro qo’shilib ravoqsimon venalarni - v.arcuatae hosil qiladi va bular boʼlaklararo venalarga - v.inteiiabares oʼtib ketadi. Boʼlaklararo venalar esa buyrak boʼshligʼida oʼzaro qoʼshilib, yirik buyrak venalariga aylanadi. Siydik yoʼli Siydik yoʼli, ureter – buyrakda hosil boʼlgan ikkilamchi siydikni qovuqqa yetkazib beruvchi naysimon a’zo hisoblanadi. Uning uzunligi 30 -35 sm, kengligi 8 mm, boʼshligʼining kengligi 4 mm boʼladi. Bu qorin pardaning orqasida joylashgan. Siydik yoʼlining uchta qismi tafovut qilinadi: 1.Qorin qismi - pars abdominalis 2. Chanoq qismi - pars pelvina 3. Qovuq devori ichidagi qismi - pars intramuralis Qorin qismi, pars abdominalis - katta bel mushagining oldingi yuzasida joylashgan. Uning oldingi tomonida erkaklarda moyak, ayollarda tuhumdonning arteriyasi va venasi boʼladi. Chanoq qismi, pars pelvina - oʼng tomondan oʼng ichki yonbosh arteriyasi va vena qon tomirining oldi tomonidan oʼtadi, chap tomondan esa umumiy yonbosh arteriyasi va venasining oldidan oʼtadi. Qovuq qismi, pars intramuralis - qovuq devorini qiya teshib oʼtadi. Uzunligi 1.5-2 sm boʼladi. Siydik yoʼlining uchta toraygan joyi boʼladi: boshlanish qismida, qorin qismining chanoq qismiga oʼtgan joyida va qovuq devorini teshib kirgan sohasida joylashadi. Siydik yoʼlining devori uch qavatdan iborat: 1. Ichki shilliq qavat - tunica mucosa 2. Oʼrta mushak qavat - tunica muscularis 3. Tashqi advensitsial qavat - tunica adventitia Qovuq (siydik pufagi) Qovuq, vesica urinaria - toq siydik to'plovchi a’zo hisoblanadi. Uning sig‘imi o ‘rtacha 500 - 700 ml. Qovuq to’rt qismdan iborat: 1.Qovuq uchi - apex vesicae 2.Qovuq tanasi - corpus vesicae 3.Qovuq tubi - fundus vesicae 4.Qovuq bo’yni - cervix vesicae Qovuqning pastki qismi noksimon shaklda torayib siydik chiqaruv nayiga o‘tadi. Uning bu qismi qovuq bo‘yni - cervix vesicae deyiladi. Qovuq kichik chanoq bo‘shlig‘ida qov simfizi orqasida joylashgan, oldingi devori qov simfizidan, yog’ kletchatkasi vositasida ajrab turadi. To‘lgan qovuq simfizning ustiga ko'tarilib,