SIYDIK CHIQARISH TIZIMNING FUNKSIONAL VA KLINIK ANATOMIYASI. YOSHGA OID O‘ZGARISHLARI, RIVOJLANISH ANOMALIYALARI. Tanosil a’zolarning funksional va klinik anatomiyasi. Oraliq. Siydik-tanosil va chanoq diafragmasi. Buyrak usti bezi, jinsiy bezlarning endokrin qismlari, ularning yoshga qarab o‘zgarishi Siydik chiqaruv va jinsiy a’zolar tizimi (systema urogenitale) Siydik chiqaruv a’zolar va jinsiy a’zolar taraqqiyoti uch bosqichdan iborat bo`ladi. Taraqqiyotning har bir bosqichida yangi kurtaklar hosil bo`ladi. Taraqqiyotning boshlang`ich davrida boshlang`ich buyrak - pronephros; keyinchalik yangi kurtak - birlamchi buyrak mesonephros; uchinchi bosqichda hosil bo`lgan kurtak - ikkilamchi yoki oxirgi buyrak - metanephros bo`lib hisoblanadi. Har bir taraqqiyot davridagi kurtak yangidan hosil bo`ladi va avvalgi kurtakning davomi bo`lib hisoblanmaydi. Boshlang`ich buyrak - pronephros - holat 20-40 soatgina saqlanib, reduksiyaga uchraydi. Birlamchi buyrak - mesonephros juft holda, dorzal tutqichning yon tarafida nefrogen to`qimalardan hosil bo`ladi. Birlamchi buyrak hosilalari berk holdagi naychalar to`plamidan iborat bo`ladi. Qorin aortasidan boshlanadigan qon tomirlar, naychalarning berk uchiga botib kirib, koptokcha hosil etadi. Birlamchi buyrak naychalarining ikkinchi ochiq uchi yig`ilib, kattaroq naychalarni hosil etadi va birlamchi buyrakdan chiquvchi nay - ductus mesonephricus ga davom etib - Volf naychasini hosil etadi. Har ikkala tarafdagi Volf naychalar alohida bo`lib, chanoq sohasidagi umumiy chiqaruv bo`shlig`i kloaka bo`shlig`iga ochiladi. Birlamchi buyrak tana sohasining orqa devorida joylashganligi uchun tana bo`yragi ham deb ataladi. Birlamchi buyrakdan siydik chiqaruv a’zolar taraqqiy etmaydi. Mesonephros jinsiy a’zolarning rivojlanishini ta’minlaydi. Ductus mesonephricus - Volf naychasiga parallel holda yana bir naycha ductus paramesonephricus - Myuller naychasi hosil bo`ladi. Agarda Volf naychalari kloaka sohasiga alohida ochilsa, ikki tarafdagi ductus paramesonephricus qo`shilib, umumiy bo`shliqni hosil etgan holda, kloakaga ochiladi. Embrion taraqqiyotining 4 xaftasida ikkilamchi buyrak - metanephros kurtaklari mezenximaning metonefrogen to`qimalaridan hosil bo`ladi. Ikkilamchi buyrak - chanoq sohasida hosil bo`lganligi uchun chanoq bo`yragi ham deb ataladi. Embrion taraqqiyotining 1-2 oyida boshlab, birlamchi va ikkilamchi buyraklar bo`ladi. Ikkilamchi buyrak - naychalardan iborat bo`lib, ularning berk uchlariga qorin aortasidan qon tomirlar o`sib kiradi. Ikkilamchi buyrakdan - buyrakning hosilalari nefron taraqqiy etadi. Birlamchi buyrakning Volf naychasi - ductus mesonephricus ning kloakaga quyilish sohasidan yuqori tarafga berk holdagi naycha o`sib chiqadi. Bu naychadan siydik nayi ureter, buyrak jomi pelvis renalis, katta va kichik kosachalar calyces renalis minore et majores taraqqiy etadi. Volf naychasidan taraqqiy etadiga naychalar ikkilamchi buyrak - metanephros bilan qo`shiladi. Siydik chiqaruv a’zolari ikki xil hosiladan taraqqiy etganligidan, anamaliya holatlarida buyrak siydik naylari bilan qo`shilmasligi mumkun. Birlamchi buyrak - mesonephros dan moyak (erkaklarda) yoki tuxumdon (ayollarda) rivojlanadi. Ductus mesonephricus - Volf naychasi erkaklarda urug` olib ketuvchi nay - ductus deffereuns ning taraqqiyotini ta’minlaydi. Ayollarda esa bu nay atrofiyaga uchraydi. Ductus paramesonephricus - Myuller nayidan ayollarda bachadon nayi - tubae uterinae taraqqiy etadi. Ikki tarafdagi ductus paramesonephricus naylarining o`zaro birikish sohasidan esa bachadon uterus - taraqqiy etadi. Erkaklarda bu naylar atrofiyaga uchraydi. Embrion taraqqiyotining boshlang`ich davrida, siydik naylari, jinsiy a’zolar va ichak nayi - umumiy bo`shliqga - cloaca - ga ochiladi. Taraqqiyotining ikkinchi xaftasida kloakada frontal to`siq hosil bo`ladi. Kloakaning oldingi qismidan siydik pufagi - vesica urinaria taraqqiy etadi. Kloakaning orqa qismida ektodermadan hosil bo`lgan to`g`ri ichakning pastki qismi joylashadi. Siydik chiqaruv a’zolari organa urinaria Buyrak - ren Buyrak ren - qorin bo`shlig`ining orqa devorida joylashadi. Qorin pardaga nisbatan - ekstroperitoneal a’zo bo`lib hisoblanadi. O`ng buyrak biroz pastroqda joylashadi. Buyrak loviyasimon shakldagi a’zo bo`lib, uning yuqori uchi - extremitas superior, pastki uchi - extremitas inferior, ichki qirrasi - margo medialis, tashqi qirrasi - margo lateralis, oldingi yuzasi - facies anterior, orqa yuzasi - facies posterior sohalari bo`ladi. Buyrakning margo medialis sohasida botib kirgan darvozasi hilus renalis bo`ladi. Buyrak darvozasida buyrak arteriyasi, venasi, limfa tomirlari, nervlar va siydik nayi joylashadi. Buyrak tashqi tarafidan fibroz parda - capsula fibrosa bilan - o`ralgan. Bu parda tashqi tarafida yog` moddadan iborat parda capsula adiposa - bilan qoplanadi. Bu pardalarning ustida qo`shuvchi to`qimali parda - fascia renalis - joylashadi. Bu fassiya qorinning orqa devoridagi mushak fassiyasining davomi bo`lib hisoblanadi. Bu fassiya, buyrakning lateral chekkasi sohasida ikkiga ajraladi. Oldingi va orqa fassiya varaqlari buyrakni o`rab oladi, lekin bo`yrakni medial qirrasi sohasida o`zaro birlashmaydi. Oldingi fassiya varag`i buyrak tomirlarining, aortaning, ostki kavak venaning oldingi yuzalari bo`ylab yo`naladi va qarama-qarshi tarafdagi shunday fassiya bilan qo`shiladi. Orqa tarafdan yo`nalgan fassiyalar, qon tomirlarning orqasidan yo`nalib, umurtqalar tanasida tugaydi. Buyrakning oldingi va orqa fassiyalari buyrakning yuqori uchi sohasida o`zaro qo`shilgan bo`ladi. Buyrakning pastki uchida esa oldingi va orqa fassiyalar o`zaro birlashmaydi. Buyrak fassiyasining tarkibida yog` tanachalari corpus adiposum pararenale bo`ladi. Buyrakning ichki tuzilishi Buyrakning bo`ylama kesigida, uning ikki turdagi moddalarda tuzilganligini ko`ramiz. Buyrakning tashqi tarafida po`stloq moddasi - cortex renis va ichki sohasida mag`iz moddasi - medulla renis bo`ladi. Bu ikki modda orasida aniq chegara bo`lsada, po`stloq moddasi mag`iz moddasining ichiga kirib boradi va bu hosilaga columnae renales deyiladi. Natijada buyrakning mag`iz moddasi piramida shaklidagi bo`laklarga ajraydi - pyramides renales deyiladi. Piramidaning keng asosi po`stloq qismiga yo`nalsa, uchi esa buyrak darvozasiga yo`naladi. Piramidalarning uchini buyrak so`rg`ichi - papilla renales, uning uchida g`alvirsimon maydoncha area cribrosa deyiladi va bu sohada ko`p miqdorda teshikchalar - foramina papillaria ko`rinadi. Buyrakning mag`iz qismi ham po`stloq ichiga kirib boradi va po`stloqning pars radiata sohasi deyiladi. Ularning orasidagi po`stloq qismiga esa pars convoluta deyiladi. Rars convoluta va pars radiata buyrak po`stlog`ining bo`lakchasini - lobuli corticalis ni tashkil etadi. Natijada buyrakning po`stloq qismining bo`lagi lobulus corticalis: nursimon qism - pars radiata va burama naycha qismi - par convoluta bo`limlaridan iborat bo`ladi. Po`stloq qismining pars radiata sohasida nefronning to`g`ri naychalari joylashadi. Buyrakning po`stloq qismining pars convoluta sohasida esa nefronning burama naychalari joylashadi. Buyrakning mag`iz qismida esa nefronning to`g`ri naychalari va yig`uv naychalar joylashadi. Buyrak siydik chiqaradigan ekskretor bezlar turkumiga kirib, naychalar - tubuli renales dan - tashkil topgan. Bu naychalarning boshlanish sahasi berk holda bo`lib, orqasi botib turadi. Natijada naychalarning boshlanish sohasida ikki devordan iborat qadoqsimon kengayma - hosil bo`ladi. Bu hosilani SHumlyanskiy - Baumen kapsulasi deyiladi. Ikki devor orasida kapsula bo`shlig`i hosil bo`lsa, tashqi yuzasidagi botiq sohasida qon tomir chigalining koptokchasi - glomerulus - joylashadi. Glomerulus hamda kapsula birgalikda buyrak tanachasi - corpusculum renis deyiladi. Buyrak tanachasi - buyrakning po`stloq qismining pars convoluta qismida joylashadi. Buyrak tanachasi birlamchi burama naychalarga - tubulu renalis contortis ga davom etadi. Bu naychalar po`stloqning pars radiata sohasida joylashadi. Burama naychaning davomi to`g`rilanib buyrakning mag`iz qismiga o`tadi. To`g`ri naychalar Genli qovo`zlog`ini hosil etib, ikkilamchi burama naychalarga davom etgan holda yana po`stloq qismida paydo bo`ladi. Naychalar to`g`rilanib, buyrakning mag`iz qismi orqali o`tib, o`zaro shunday naychalarning qo`shilishi natijasida yig`uvchi naychalarni hosil etgan holda ductus papillares so`rg`ichlari sohasida foramina papillaria teshiklariga ochiladi. Buyrakning morfo-funksional birligini - nefron deyiladi. Nefron - bo`yrak tanachasi va to`g`ri keladigan buyrak naychalar yig`indisiga (birlamchi burama naycha, Genli qovo`zlog`i, ikkilamchi burama naycha, to`g`ri naycha) aytiladi. Har bir buyrakda bir million nefron bo`ladi. Nefronda siydik hosil bo`ladi. Buyrak tanachasi sohasida, kapsulaning ichiga qonning suyuq qismi ajraladi - bu suyuqliqga birlamchi siydik deyiladi. Naychalar orqali o`tayotgan suyuqliqdan suv, glyukoza, aminokislotalar, ba’zi tuzlar qaytadan qonga so`riladi va natijada ikkilamchi siydik hosil bo`ladi. Buyrakning o`ziga xos qon aylanish tizimi bo`ladi. Buyrak ichiga yo`nalgan buyrak arteriyasi a. polares superiores, a. centralis, a. polares inferiores tarmoqlariga ajraydi. O`z navbatida bu qon tomirlar a. interlobaris arteriyalarini hosil etadi. Buyraknin po`stloq va mag`iz moddasining chegarasida yoysimon arteriyalar a. a. arcuatae hosil bo`ladi. Bu arteriyadan bo`lakchalar arteriyasi a. interlobulares ajraydi. Nixoyat arteriyalarning yakuniy tarmog`i vas afferens buyrak tanachasining botiq qismiga kirib, buyrak qon tomirlar koptokchasi - glomerulus - ni hosil etadi. Koptokcha vas efferens qon tomiriga davom etadi. Bu chiquvchi tomiri yana bir marotaba kapillyarlarga parchalangandan so`ng vena qon tomirlari hosil bo`ladi. Natijada buyrakda ikki turdagi kapillyar tomirlar bo`ladi. Buyrakning ichki tuzilishi. 1 - cortex renalis, 2 - medulla renalis, 3 - calyces renales minores, 4 - pyramis renalis, 5 - papilla renalis, 6 - ureter, 7 - sinus renalis, 8 - hilum renalis, 9 - pelvis renalis, 10 - calyces renales majores, 11 – ramus a. renalis. Nefronning tuzilishi va qon bilan ta’minlanish chizmasi. 1 - capsula glomeruli, 2 - glomerulus, 3 - kapsulaning bo`shlig`i, 4 - burama naychaning proksimal qismi, 5 - qon kapillyarlar, 6 - yig`uvchi naycha, 7 - nefronning qovo`zlog`i, 8 - burama naychaning distal qismi, 9 - arteriya, 10 - vena, 11 - vas afferens, 12 - vas efferens. Birinchi to`ri - ajoyib arterial to`ri deyilib, ikki arteriola: vas afferens va vas efferens orasidagi glomerulus kapillyarlari bo`lsa, ikkinchi kapillyar to`r oddiy bo`lib arteriola bilan venula orasida joylashadi. Oddiy kapillyar to`r qon tomirlari buyrak tanachasidan chiqqanidan so`ng hosil bo`ladi va bu kapillyar to`ri buyrakni qon bilan ta’minlaydi. Ajoyib kapillyar to`r esa ikki arteriola orasida bo`lib, buyrak tanachasining ichida joylashadi va asosan bu to`r birlamchi siydikni ajratish vazifasini bajaradi. SHumlyanskiy - Baumen kapsulasi - capsula glomerulus - ning diametri 0,2 mm ni tashkil etadi. Bu kapsulaing ichida 50 ta kapillyar koptokchani hosil etadi. Buyrak nefronining uzunligi 35-50 mm ga teng bo`ladi. Buyrak kapillyarlaridagi bosim nisbatan katta bo`lib, simob ustunining 70 mm ga teng bo`ladi. Bosimning katta ekanligi, buyrak arteriyalarini qorin aortasidan ajralishi hisobiga va kapillyarlargacha masofaning qisqa bo`lishi hisobiga bo`ladi. Buyrakdagi birlamchi siydik ajraladigan kapillyarning umumiy yuzasi 1,5-2 kv. m teng bo`ladi. YUkstoglomullyar tuzilma: kapillyar koptokchaga kirayotgan vas afferens qon tomir devorida mioepitelial hujayralar joylashgan bo`lib, bu hujayralar koptokchaga kirayotgan arteriola devorini berkitib qo`yishi mumkun. Natijada ba’zi nefronlar orqali qon o`tmaydi va vaqtincha siydik ajratishda ishtirok etmaydi. Qon tomir devoridagi mioepitelial hujayralar renin deb atalgan, qon bosimini oshiradigan garmon ishlab chiqaradi. YUkstomedullyar nefronlar - buyrakning mag`iz qismida joylashgan nefronlarga aytiladi. Nefronning kapillyar koptokchalari va uning kapsulasi - capsula glomerulus - po`stloq bilan mag`iz qismlari chegarasida joylashadi. YUkstomedullyar nefronning kapillyar koptokchalariga kirib keluvchi - vas afferens va chiqib ketuvchi vas efferens arteriyalarining diametri bir xilda bo`lib, arteriola devorida mioepitelial hujayralar uchramaydi. YUkstomedullyar nefronning vas yefferens tomirlari kapillyarlarga bo`linmasdan, venoz qon tomirlarga quyiladi. Buyrak segmentilari – segmenta renalia. Buyrak beshta senmentga bo`linadi: 1) segmenta superius – yuqorigi segment; 2) segmenta anterius superius – oldingi yuzaning yuqorigi segmenti; 3) segmenta anterius inferius – oldingi yuzaning pastki segmenti; 4) segmenta inferius – pastki segment; 5) segmenta posterius – orqa yuzadagi segment Buyrak jomi, kosachalar va siydik nayi Buyrak so`rg`ichi sohasidagi foramina papillaria orqali chiqadigan ikkilamchi siydik kichik va katta kosachalar, buyrak jomi orqali siydik nayiga yo`naladi. Kichik kosachalar - calyces renales minores - har bir buyrakda 8-9 ta bo`ladi. Kichik kosacha devorining bir qismi 1-2 ta buyrak piramidasining so`rg`ich sohasini qoplaydi. Ikkinchi devori esa katta kosachalarga - calyces renales majores ga davom etadi. Katta kosachalar uchta bo`ladi: 1) calux superior – yuqori kosacha; 2) calux medius – o`rta kosacha; 3) calux inferior – pastki kosacha. Katta kosachalar esa buyrak jomi - pelvis renalis - ni hosil etishda qatnashadi. Siydik nayi - ureter - buyrak jomidan boshlanib, siydik qopchasining tubigacha davom etadi. Siydik nayi qorin bo`shlig`ining orqa devori sohasida joylashgan ekstroperitoneal a’zodir. Uning uzunligi 30 sm, ichki diametri 4- mm. Siydik nayining kichik chanoqga kirish sohasigacha (linea terminalis gacha) bo`lgan qismini - qorin qismi - pars abdominalis, kichik chanoq bo`shlig`idigi qismi - pars pelvina deyiladi. Siydik qopchasi devoridagi qismga pars intramuralis deyiladi. Siydik nayining quyidagi toraygan sohalari bo`ladi: 1) bo`yrak jomining siydik nayiga o`tish sohasida; 2) siydik nayining qorin qismidan chanoq qismiga o`tish sohasida; 3) siydik nayining chanoq qismi bo`ylab; 4) siydik nayining siydik pufagi devori sohasida. Buyrak jomlari, kosachalar va siydik nayining devori uch qavatdan tuzilgan: 1) tashqi qavat - tunica adventitia; 2) ikki qavat mushak tolalaridan tashkil topgan tunica muscularis; 3) ichki shilliq qavat - tunica mucosa. Siydik pufagi - vesica urinaria. Siydik pufagi - vesica urinaria - 500-700 ml xajmga ega bo`lib kichik chanoq bo`shlig`ida joylashadi. Siydik yig`ilishi natijasida, siydik pufagi qorin bo`shlig`iga ko`tariladi. Qopchaning tubi - fundus vesicae - orqa va past tarafga yo`nalgan bo`ladi. Bo`yin qismi - cervix vesicae - siydik chiqaruv nayiga davom etadi. Qorin oldingi devori sohasida joylashgan uchi apex vesicae bilan tubi - fundus orasida siydik qopchasining tanasi - corpus vesicae joylashadi. Siydik qopchasining uchidan, qorin oldingi devorining ichki yuzasi bo`ylab, kindik sohasigacha lig. umbilicale medianum yo`naladi. Siydik qopchasining tashqi yuzasi tunica serosa qavati bilan o`ralgan. Uning ostida tunica muscularis bo`lib, tashqi bo`ylama, o`rta - ko`ndalang, ichki bo`ylama va ko`ndalang tutamlardan tashkil bo`ladi. Bu mushaklar silliq mushak tolalaridan hosil bo`lib, ularning umumiy vazifasi siydikni pufakdan chiqarish bo`lganligidan - tolalarni - siydik chiqaruvchi mushaklar - m. detrusor urinae deyiladi. Siydik chiqaruv teshigi - ostium urethrae internum - sohasida xalqasimoi mushak tolalari yaxshi rivojlangan bo`lib m. sphincter vesica mushagini tashkil etadi. Mushak tolalarining ostida shilliq osti qavat - tela submucosa yaxshi taraqqiy etgan. Bu qavat qopchaning uchburchakli yuzasi - trigonum vesicae - sohasida uchramaydi (bu sohada ichki shilliq qavat mushak qavati bilan birlashadi). Siydik qopchaning uchburchakli sohasi ikkita siydik nayining teshigi - ostia uretere - hamda bitta siydik chiqaruv nayining teshigi - ostium urethra internum orasida joylashadi. Siydik pufagining ichki yuzasi - shilliq qavat - tunica mucosa deyilib, bu sohada glangulae vesicalis bezlari uchraydi. SHilliq qavat pufakning bo`sh holatida burmalar bilan qoplangan bo`ladi. Siydik qopchasi devorining tashqi qavati tunica serosa – seroz parda bilan o`ralgan. Uning ostida tunica subrerosa qavati joylashadi. Mushak qavati tunica muscularis quyidagi mushaklardan hosil bo`ladi: 1) m.m. trigoni vesicae – buyrak uchburchakli sohasidagi mushak, o`z navbatida chuqur guruxga m. trigoni vesicae profundus va yuzaki guruxga m. trigoni vesicae superficialis lardan tashkil topgnan; 2) m. detrusor vesicae – siydikni siqib chiqaruvchi mushak. Mushak qavatining ostida shilliq osti qavati tela submucosa joylashadi. Bu qavat siydik qopchasining uchburchakli sohasida bo`lmaydi. Siydik qopchasining ichki yuzasida tunica mucosa shilliq qavat joylashadi. Siydik qopchasini tashqi tarafiga quyidagi mushaklar birikadi: 1) m. pubovesicalis – qov suyagi bilan siydik qopchasi orasida tortilgan; 2) m. rectovesicalis – to`g`ri ichak bilan siydik qopchasi orasida tortilgan; 3) erkaklarda prostata bezi bilan siydik qopchasi orasida m. vesicoprostaticus joylashadi. 4) ayollarda siydik qopchasi va qin orasida m. vesicovaginalis bo`ladi. Siydik chiqaruv nayi - urethra Ayollar siydik chiqaruv nayi - urethra feminina- siydik pufagidagi teshik - ostium uretrae internum va tashqi teshigi ostium urethrae externum orasida joylashadi. Siydik chiqaruv nayining chanoq devoridan o`tish sohasida ko`ndalang targ`il mushak tolalar bilan o`ralib m. sphincter urethrae deb nomlanadigan xalqani hosil etadi. Ayollar siydik chiqaruv nayi: mushak qavati - tunica muscularis dan; shilliq osti qavati - tela submucosa dan; hamda shilliq qavati - tunica mucosa dan tashkil topgan. Nayga shilliq bezlar - glandulae urethrales ochiladi. Erkaklar siydik chiqaruv nayi - urethra masculina ham siydik pufagidagi ostium urethrae internum hamda tashqi teshik ostium urethrae externum orasida joylashadi. Erkaklar siydik chiqaruv nayi quyidagi qismlardan iborat: 1) pars intramuralis (preprostatica) – siydik qopchasi devoridagi – prostata bezigacha bo`lgan qismi; 2) pars prostatica – prostata beziga to`g`ri kelgan qismi; 3) pars intermedia (membranacea) – oraliq mushaklari orasidagi qismi; 4) pars spongiosa – g`ovakli qismi. I Pars prostatica - nayning boshlang`ich qismi bo`lib, siydik qopchasining ostida joylashadi. Bu sohada, nayning orqa devorida bo`rtib chiqib turgan urug` tepachasi - colliculis seminalis joylashadi. SHu sohada qirra crista urethralis, bachadoncha utriculus prostaticus, tunica muscularis mushak qavati xalqasimon stratum circulare mushak tolasidan tuzilgan bo`lib m. sphincter urethrae internus – ichki qisuvchi mushak hosil bo`ladi. Bu mushak urug` tepachasining ustida joylashadi va m. sphincter supra colliuculares deb ham ataladi. Bu mushakning qisqarishi siydik bilan urug` suyuqligini qo`shilib ketishidan saqlab turadi. Mushak qavatida bo`ylama stratum longitudinale tolalari ham mavjud. II Pars membranacea - siydik chiqaruv nayining eng qisqa va tor qismini tashkil etadi. Bu bo`lim chanoqning oraliq mushaklari sohasiga to`g`ri keladi. Siydik chiqaruv nayining bu sohasida ko`ndalang targ`il mushak tolalaridan hosil bo`lgan m. sphincter urethrae externum xalqasi bo`ladi. III Pars spongiosa - siydik chiqaruv nayining tashqi qismi bo`lib - erkak olati - penis - dan o`tadi. Bu sohada qayiqsimon chuqurchalar – fossa naviculares urethre, bezlar – glandulae urethrales, bo`ylama mushak tolalari – stratum longitudinale dan tashkil topgan tunica muscularis mushak qavati bo`ladi. Siydik nayining ichki yuzasi shilliq qavat tunica mucosa deyiladi. Siydik nayi tashqi teshigi ostium urethrae externum bilan yakunlanadi Erkaklar jinsiy a’zolari. Organa genitalia masculina Moyak – testis Moyak - testis - juft a’zo bo`lib, yorg`oq ichida joylashadi. Moyak oval shaklda tuzilgan bo`lib, ichki - facies medialis, tashqi - facies lateralis yuzalari bo`ladi. Moyakda oldingi - margo anterior hamda orqa - margo posterior - qirralari bo`ladi. Moyakning yuqori uchi extermitas superior hamda pastki uchi extermitas inferior tafovut etiladi. CHap moyak biroz pastroqda joylashadi. Moyakning orqa sohasidan urug` tizimchasi - funiculus spermaticus boshlanadi va shu sohada moyak ortig`i - epididymis bo`ladi. Moyak ortig`ining boshchasi caput epididymidis, pastki dum qismi - cauda epididymidis va ular orasida tanasi - corpus epididymidis qismlari bo`ladi. Moyak yorg`oqning ichki pardasi qinsimon qavati tunica vaginalis testes ichida joylashadi. Bu pardaning tashqi varog`i lamina parietalis yorg`oq devorining ichki yuzasini hosil ztsa, moyak tashqi yuzasiga lamina visceralis varog`i birikadi. Pariyetal varoqning visseral varoqga o`tish sohasi moyak ortig`ining ikki uchi sohasiga to`g`ri kelib, bu sohalarda boylamlar: moyak ortig`ining yuqorigi boylami – lig. epidydimidis superius va moyak ortig`ining pastki boylami lig. epidyidimidis inferius lar hosil bo`ladi. Bu ikki varaq orasidagi bo`shliq sinus epidydimidis deyiladi. Qinsimon qavat seroz parda tunica serosa va tunica subserosa lardan hosil bo`ladi. Moyak tashqi tarafidan oq rangdagi fibroz to`qima - tunica albuginea bilan o`raladi. Bu qavat moyakning orqa qirrasidan a’zoning ichiga kiradi va bu sohani mediastinum testis deyiladi. Fibroz qavat moyak ichiga kirib, a’zoni bo`lakchalar - lobuli testis - ga ajratadigan to`siq septula testis ni hosil etadi. Natijada moyak 250-300 bo`lakchalarga ajraladi. Moyakning har bir bo`lakchasi ichida 2-3 ta urug` burama naychalar - tubuli seminiferi contorti bo`ladi. SHu naychalar ichida erkaklar urug`i - spermatozoid yetishadi. Burama naychalar to`g`rilanib - tubuli seminiferi recti ni hosil etadi. To`g`ri naychalar moyakning mediastinum sohasida o`zaro qo`shilib to`r - rete testis ni hosil etadi. To`r sohasidan 12-15ta ductus efferentes urug` yo`li boshlanadi va bu yo`llar moyak ortig`ining boshchasiga davom etadi. Moyak ortig`i ichida esa bitta umumiy urug` yo`li - ductus epididymidis bo`ladi. O`z navbatida bu yo`l urug` tizimchasining tarkibidagi urug` olib ketuvchi ductus deferens ga davom etadi. Urug` olib ketuvchi yo`l chov kanali orqali qorin bo`shlig`iga o`tadi va siydik qopchasining ostida kengayma - ampulla ductus deferentis sifatida yakunlanadi. Ductus deferentis devori uch qavatdan: tashqi fibroz - tunica adventitica, o`rta mushak - tunica muscularis va ichki shilliq - tunica mucosa qavatlaridan tashkil topgan. Urug` tizimchasi - funiculus spermaticus tarkibi : 1) urug` olib ketuvchi nay - ductus deferens; 2) moyak arteriyasi - a. testicularis; 3) nay arteriyasi - a. ductus deferentis; 4) moyak venasi - v. testicularis; 5) nay venasi - v. v. ductus deferentis; 6) nerv tolalari - plexus testicularis et deferentialis; 7) fascia spermatica externa – urug` tizimchasining tashqi fassiyasi; 8) m. cremaster – moyakni ko`taruvchi mushak; 9) fascia cremasterica – mushak fassiyasi; 10) fascia spermatica interna – urug` tizimchasining ichki fassiyasi Moyak va moyak ortig`i tuzilishining chizmasi. 1 - ductus deferens, 2 - ductuli efferentes, 3 - ductus epididimidis, 4 - mediastinum testis, 5 - rete testis, 6 - tubuli semeniferi recti, 7 - septum testis, 8, 9 - tubuli semeniferi contorti, 10 - tunica albuginea, 11 - lobulus epididimidis. Erkaklar ichki jinsiy a’zolari 1 - urachus, 2 - vesica urinaria, 3 - ductus deferens, 4 - vesicula seminalis, 5 - prostata, 6 - pars membranacea urethrae, 7 - ureter. Urug` olib ketuvchi nay – ductus deferens. Urug` olib ketuvchi nayning quyidagi qismlari bo`ladi. 1) pars scrotalis – yorg`oq sohasidagi qismi;. 2) pars funicularis – urug` tizimchasi tarkibidagi qismi; 3) pars inguinalis – chov kanali sohasidagi qismi; 4) pars pelvica - chanoq sohasidagi qismi. Urug` olib ketuvchi nay chanoq sohasidagi qismining, yakunida kengayma ampulla ductus deferentis hosil bo`ladi. Urug` olib ketuvchi nay devori quyidagi qavatlardan hosil bo`ladi; a) tunica adventitia – qo`shuvchi to`qimali qavat; b) tunica muscularis – mushakli qavat; v) tunica mucosa – shilliq qavat; Urug` pufakchalari - vesiculae seminalis Urug` pufakchalari - vesiculae seminalis - siydik qopchasining tubi bilan to`g`ri ichak orasida joylashadi. Pufakchalar ekskretor bez bo`lib - erkak urug`ining suyuq qismini ishlab chiqaradi. Pufakning suyuqliqni o`tkazuvchi nayi - ductus extcretorius - bo`lib - urug` olib keluvchi nay - ductus deferens ga ochiladi. Bu ikki nayning qo`shilishi natijasida urug` otuvchi nay ductus ejaculatorius hosil bo`ladi. Urug` otuvchi nay siydik chiqaruv yo`lining pars prostatica qismiga ochiladi. Urug` pufakchasi devorida quyidagi qavatlar bo`ladi: a) tunica adventitia – qo`shuvchi to`qima qavati; b) tunica muscularis – mushakli to`qima; v) tunica mucosa – shilliq qavat; Yorg`oq - scrotum Moyakning taraqqiyoti qorin bo`shlig`ida boshlanadi va tug`ilish oldidan, chov kanali orqali tushib, yorg`oq ichida paydo bo`ladi. Yorg`oqning devorlari quyidagi qavatlardan hosil bo`ladi: 1) teri; 2) go`shtdor qavat - tunica dartos; 3) tashqi fassiya - fascia spermatica externa; 4) moyakni ko`taruvchi mushak fassiyasi - fascia cremasterica; 5) moyakni ko`taruvchi mushak - m. cremaster; 6) ichki fassiya - fascia spermatica interna; 7) moyakning xususiy pardasi - tunica vaginalis testis. Go`shtdor qavat - tunica dartos - har bir moyak uchun alohida bo`ladi. Bu qavat qorin oldingi devorining teri osti qo`shuvchi tuqimalaridan hosil bo`ladi va silliq mushak tolalari mavjud bo`ladi. Tashqi fassiya - fascia spermatica externa - qorin devorining yuzaki fassiyasining davomi bo`lib hisoblanadi. M. cremaster - qorin devoridagi ko`ndalang mushak - m. transversus abdominis ning davomi bo`lib hisoblanadi. Fascia spermatica interna - qorin devorining ichki yuzasidagi fascia transversalis ning davomi bo`lib hisoblanadi. Tunica vaginalis testis - qorin parda hisobiga hosil bo`ladi va yorg`oq ichida pariyetal va visseral qavatlarga ajraydi. Lamina parietalis yorg`oqni ichki yuzasini tashkil etadi. Lamina visceralis moyakning oqsil pardasi bilan birikib ketadi. Pariyetal va visseral pardalar orasida cavum vaginale bo`shlig`i hosil bo`ladi. Prostata bezi. Prostata Prostata bezi - prostata - erkaklar siydik chiqarish nayining boshlang`ich qismi sohasida joylashadi. Bez sifatida erkaklar urug`ining suyuq qismini hosil etishda qatnashadi. Prostata bezi endokrin bez sifatida garmon ishlab, qon tarkibiga o`tkazadi. Bezning bir qismi silliq mushak tolalaridan tashkil topgan bo`lib, mushak tolalarining qisqarishi siydik bilan urug`ni aralashuviga yo`l qo`ymaydi. Prostata bezining asosi - basis prostatae - siydik qopchasi tomon yo`nalgan; uchi - apex chanoq mushaklari tarafiga yo`nalgan. Oldingi yuzasi facies anterior - chanoq qov suyaklariga qaragan, orqa yuzasi - facies posterior - to`g`ri ichak tomon qaragan bo`ladi. Pastki lateral yuzasi facies inferolateralis deyiladi. Bezning orqa sohasidan urug` otuvchi yo`l teshiklari orasidagi bezning qismiga isthmus prostatae yoki lobus medius deyiladi. Qolgan bo`limlari o`ng va chap bo`lak - lobi dexter et sinister deyiladi. Bezning bo`laklari quyidagi bo`lakchalarga ajraladi: a) lobulus inferoposterior – pastki orqa bo`lakcha; b) lobulus inferoloteralis – pastki yon bo`lakcha; v) lobulus superomedialis – ustki medial bo`lakcha; g) lobulus anteromedialis – oldingi medial bo`lakcha. Prostata bezi chanoq diafragmasiga tegishli fassiya - fascia pelvis bilan o`ralgan. Uning ostida qo`shuvchi to`qima, hamda silliq mushak tolalaridan iborat capsula prostatica bo`ladi. Prostataning asosiy qismi bezsimon hujayralardan va silliq mushak tolalarida hosil bo`ladi. Bezning nayi - ductuli prostatici - (20-30 ta) siydik chiqaruv yo`lining orqa devoriga, urug` do`mboqchalari - colliculus seminalis - sohasiga ochilladi. Prostata bezining mushak qismi substantia muscularis deyiladi. Bezning tashqi yuzasidan quyidagi mushaklar boshlanadi: a) m. puboprostaticus – qov suyagi bilan prostata bezi orasida hosil bo`ladi. b) m. vesicoprostoticus – siydik qopchasi bilan prostata bezi orasida hosil bo`ladi. Erlik olati - penis Erlik olati - penis, yorg`oq bilan birgalikda erkaklarning tashqi jinsiy a’zolarini hosil etadi. Erlik olati ildizi - radix penis - qov suyagiga birikadi va oldingi sohada erkin holda boshchasi - glans penis bilan yakunlanadi. Boshcha va ildiz sohalari orasida olat tanasi - corpus penis joylashadi. Erlik olatining ildiz sohasida oyoqchalari crus penis bo`ladi. Ustki yuzasiga zsa dorsum penis deyiladi. Boshchaning o`rtasida siydik chiqaruv kanalining teshigi - ostium uretrae externum joylashadi. Siydik chiqaruv kanalining yuzasi facies urethralis deyiladi. Boshchaning dorzal va lateral yuzalarida bo`rtib chiqqan qirra - corona glandis joylashadi. Tashqi yuzasini o`rab olgan teri qavati boshcha sohasida erkin holda joylashib - preputium deyiladi va yugancha - frenilium preputii vositasida g`ovak tana bilan birlashadi. Terining ichki yuzasida esa bezlar - glanlulae preputiales joylashadi. Erlik olatining boshchasi glans penis da boshcha toji – corona glandis, bo`yni collum glandis va boshcha to`sig`i septum glandis bo`ladi Erlik olatini hosil etishda uchta g`ovak tana ishtirok etadi: juft holdagi corpus cavernosum penis, toq va o`rtada joylashga corpus spongiosum penis. G`ovak tanalar silliq mushak va elastik fibroz tolalardan hosil bo`lib, endoteliy hujayralari bilan to`lib turadi. Carpus spongiosum penis – g`ovakli tana erlik olatining piyozchasi - bulbus penus ni hosil etadi. Juft holdagi g`ovak tanalar oqsil parda - tunisa albuginea corporum cavernosum bilan qoplanib, bu parda g`ovak tanalar orasida septum penis to`sig`ini hosil etadi. Toq holdagi g`ovak tana - corpus spongiosum penis ham tashqi tarafdan oqsil parda - tunisa albuginea corporis spongiosi bilan qoplangan bo`ladi va bu g`ovak tananing o`rtasida siydik chiqaruv kanali joylashadi. G`ovakli tanalar bo`shliqlarining devori to`siqlardan hosil bo`lib trabeculae corporum cavernosorum va trabeculae corporis spongiosi deyiladi. To`siqlar orasidagi g`ovaklarga cavernae corporum cavernourum va cavernae corporis spongiosi deyiladi. Uchta g`ovak tana - umumiy fassiya - fascia penis bilan o`ralgan bo`ladi. Uning tashqi yuzasida esa teri osti kletchatkasi joylashadi. G`ovak tanalar ichidagi bo`shliqlar qon bilan to`lishi natijasida erlik olatining hajmi o`zgaradi. Ayollar jinsiy a’zolari. Tuxumdon. Ovarium Tuxumdon - ovarium - juft a’zo bo`lib, quyidagi qismlari bo`ladi: bachadon nayiga qaragan uchi - extermitas tubaria; pastki bachadonga qaragan uchi - extermitas uterina; lateral va medial yuzalar - facies lateralis et medialis; erkin qirrasi - margo liber; tutqichli qirra - margo mesovaricus. Tutqichli qirra sohasida qon tomir va nervlarni saqlaydigan tuxumdon darvozasi - hilum ovarii bo`ladi. Tuxumdon bachadon bilan xususiy boylam lig. ovarii proprium vositasida birikkan bo`ladi. Tuxumdonning bachadon nayiga qaraga uchiga, nayning shokilasi fimbria ovarica hamda lig. suspensoriu ovarii boylami birikadi. Tuxumdonning tashqi yuzasi oqsilli parda tunica albuginea bilan qoplangan. Tuxumdonda po`stloq qismi cortex ovarii va mag`iz qismi medulla ovarii ko`rinadi. Tuxumdon ichida follikula pufaklari - folliculi ovarici vesiculosi - bo`lib, uning ichida tuxum - ayollar jinsiy hujayrasi - ootsit - yetiladi. Follikula pufaklari rivojlanib, yoriladi va uning ichidagi tuxum hujayralari - ootsit - tuxumdon yuzasiga chiqadi. Pufak sohasi qon va sariq to`qima bilan to`lib qizil tana corpus rubrum va sariq tana - corpus luteum hosil bo`ladi. Tuxum hujayrasi urug`lanib homila hosil bo`lsa, sariq tana kattalashib uzoq muddatga saqlanib qoladi va bu sariq tanaga corpus luteum graviditalis deyiladi. Agarda tuxum hujayrasi - ootsit - urug`lanmasa, sariq tana atrofiyaga uchraydi, so`riladi va oq tana - corpus albicans ga aylanib, yo`qolib ketadi. Har 28 kun ichida bitta follikula yetishadi. Tuxumdon qorin parda bilan o`ralmaydi. SHu sababli ootsit tuxumdon yuzasidan bachadon nayiga yo`naladi. Bachadon nayi -tuba uterina (salpinx) Bachadon nayi - tuba uterina - tuxumdonda yetilgan ootsit xujayralarini bachadonga o`tkazish vazifasini bajaradi. Bachadon nayining quyidagi qismlari bo`ladi: 1) nayning bachadon devoridagi qismi - pars uterina; 2) nayning siqilgan