Ilmiybaza.uz
Siydik-tanosil sistemasi
Reja :
1. Jinsiy ta’nosil a’zolar
2. Erkaklar a’zolari
3. Ayollar a’zolari
JINSIY (TANOSIL) A'ZOLARI
Jinsiy yoki ko`payish a'zolari tizimi erkak va ayollarda o`ziga xos anatomik
va funktsional xususiyatlari bilan keskin farq qiladi. Erkak va ayollar jinsiy a'zolari
ichki va tashqi a'zolarga bo`linadi. Bularning ichida ko`payish jarayonini
ta'minlashda, ya'ni jinsiy hujayralarni yetkazib berishda jinsiy bezlar asosiy
vazifalarni bajaradi.
ERKAKLAR JINSIY A'ZOLARI
Erkaklar ichki jinsiy a'zolariga: 1) moyaklar va ularning ortig`i; 2) urug`
chiqarish yo`llari; 3) urug` pufakchalari; 4) prosgata bezi; 5) kuper bezlari, tashqi
jinsiy a'zolarga erlik olati va yorg`oqlar kiradi.
Erkaklarda siydik chiqaruv nayi faqat siydikni tashqariga chiqarib bermay,
balki erkaklar jinsiy hujayrasi - spermatozoiddarni ham tashqariga chiqarib berish
vazifasini o`taydi.
Moyaklar (urug`don)
Ilmiybaza.uz
Moyaklar yoki urug`donlar (testis) (58-rasm) juft bezlar qatoriga kirib,
yorg`oq ichida joylashadi. Urug`donlar spermatogenez jarayoni, ya'ni erkaklar
urug`i spermatozoidlarni ko`paytirib va yetiltirib beradi, hamda erkaklar
gormonlarini ishlab chiqaradi.
Urug`don tuxumsimon shaklida bo`lib, yon tomonidan qisman botig`iga ega.
Uzunligi 4-6 sm., diametri 3,5-4 sm., ko`ndalang kesimi yuzasining qalinligi 3 sm.
ni, og`irligi o`rtacha 30 g. ga teng. Urug`donda medial va lateral yuzalari yuqorigi
va pastki uchlari, oldingi hamda orqa chetlari tafovut qilinadi. Chap urug`don odatda
o`ng uruqdonga nisbatan pastrokda joylashadi. Urug`don tashqi tomonidan seroz va
oqsil xususiy pardalari bilan o`ralgan.
.
58-rasm. Erkaklar chanog’i
1-to’g’ri muskul; 2-siydik pufagi; 3- qov birlashmasi; 4- orqa chiqarish teshigi; 5-
jinsiy olatning g’ovak tanasi; 6-yorg’oq; 7-to’g’ri ichak; 8-parnetal qorin parda.
Ilmiybaza.uz
Seroz parda mezoteliydan tashkil topgan bo`lib, urug`donni tashqi tomondan
o`rab turadi. Seroz parda ostida zich biriktiruvchi to`qimadan tashkil topgan fibroz,
ya'ni oqsil parda yotadi. Bu ikkala parda bir-biri bilan ajratib bo`lmaydigan darajada
birikib ketadi. Oqsil pardaning chuqur qatlamlarida qon tomirlari ko`plab uchraydi.
Shuning uchun bu qatlamni tomirlar qavati ham deb ataladi. Urug`don bir
tomonidagi oqsil parda qalinlashib, unga urug`don oralig`I deyiladi. U yerda
urug`don to`g`ri joylashadi. Urug`don qalinlashgan tomonidan bir nechta qismidan
urug`don ichiga radial holda oq parda o`sib kirib, uni bir nechta bo`laklarga bo`ladi.
har bir urug`donda bu bo`laklarning soni 100-300 tagacha bo`lishi mumkin. Har bir
bo`lakcha bo`shlig`ida 1-2 ta diametri 120-140 mkm. ga teng urug`don egri-bugri
kanalchalari joylashadi. qar bir kanalchaning o`rtacha uzunligi 50-80 sm. ga teng
bo`lsa, hamma kanalchalarning uzunligi 300-400 m. ni tashkil etadi.
Egri-bugri kanalchalar yuqoriga, ya'ni urug`don ortig`iga kelib to`g`rilanadi
va urug`don to`rini hosil qiladi. To`rsimon uzug`don naylari umumlashib, bitta
kanalchani hosil kiladi, urug` olib chiquvchi naylarga aylanadi. Egri-bugri urug`
naylari devori biriktiruvchi to`qima va uni osgida joylashgan bazal membranadan
tashkil topgan. Bazal mem-brana tayanch hujayra nomini olgan Sertoli hujayrasi va
ularning orasida jinsiy hujayralardan spermatogen hujayralari joylashadi.
Sertoli hujayralari yirik konus shaklida bo`lib, ko`plab o`zidan chiqargan
o`siqlarga ega. O`siqlar nay bo`shliqi tomon yo`nalgan bo`lib, asosiy qismi bazal
membranada joylashadi. hujayra sitoplazmatik o`simtalari qo`shni tayanch
hujayralar o`simtalari bilan tutashadi. Bu hujayralar sitoplazmasida yog` va lipid
tomchilari oqsillar va boshqa trofik kiritmalar topilgan. Bu hujayraning asosiy
vazifasi
spermatogen
hujayra
trofikasini
ta'minlash.
Tayanch
hujayra
o`simtalarining orasida spermatogen hujayralar joylashadi.
Spermatogenez murakkab jarayon bo`lib, bir nechta bosqichlarni o`z ichiga
oladi. Qisqartirilgan holda kuzatadigan bo`lsak, dastlab bazal membranada
joylashgan spermatogoniy hujayra bir necha bor metodik yo`l bilan bo`linadi.
Bo`linish natijasida hosil bo`lgan hujayralarning bir qismi ona hujayraning bo`linish
Ilmiybaza.uz
xususiyatini saqlab qolsa, ko`pchiligi esa naycha bo`shlig`i tomon surilib boradi va
tabaqalanib ulardan birlamchi spermatotsitlar hosil bo`ladi. Ikkilamchi spermatotsit
va spermatsidlar vujudga keladi. Kelajakda spermatsidlardan spermatozoidlar
shakllanadi. Spermatogenez jarayoni mukammal holda induvidual rivojlanish
biologiyasi kursida o`rganiladi.
Oxirgi ma'lumotlarga ko`ra spermatogenez jarayoni odamlarda 64 kun davom
etadi. Natijada juda ko`plab spermatozoidlar xosil bo`ladi. Katta yoshdagi
erkaklarning 1 ml. spermasida 100 mln.-ga yaqin spermatozoidlar bo`ladi. Bir marta
chiqarilgan urug` tarkibida 300-400 mln.-tagacha spermatozoid uchrashi mumkin.
Odam spermatozoid hujayrasi bosh, bo`yin, tana va dum qismlaridan tashkil
topgan.
Boshqa hujayralarga o`xshab, hujayra qobig`I sitoplazmasi yadro va ichki
organoidlariga ega. Spermatozoidning asosiy farqi harakat qilib turish xususiyatiga
ega. Turli hayvonlarda jinsiy hujayrasi har xil shaklda bo`ladi. Boshcha qismida
hujayraning barcha struktur elementlari, ya'ni yadro, sitoplazma va organoidlar joy-
lashadi. Boshchaning oldingi qismida zich tanacha shaklida akrasoma uchraydi.
Akrasoma muhim tuzilma bo`lib, uruqlanish jarayonida tarkibida ko`plab muhim
hujayra qobig`ini yemiradigan gialuronidaza fermentini saqlaydi. Spermatozoid
hujayralarini o`rta qismidan kesib ko`rilganida hujayra bo`ylama holida joylashgan
o`n juft fibrinlarni kuzatamiz. Ularning 9 jufti periferik holda joylashib, bir juft
markaziy qismida joylashadi. Fibrinlarning qisqarishi hujayra harakatini
ta'minlaydi. Spermatozoidlar oldinga qarab spiral shaklida harakat qilish
xususiyatiga va tezlikka ega: odamlarda minutiga 3-3,6 mm, buqalarda - 5 mm.g
qo`chqorlarda - 4 mm.g quyonlarda - 2 mm. Turli noqulay sharoitlarda ularning
harakat qilish xususiyatlarini yo`qotishi kuzatilgan. Natijada otalanish bo`lmasligi
mumkin.
Spermatozoidlar odatda manfiy zaryadlangan bo`ladi, shuning uchun ular bir-
biri bilan yopishmaydi, mustaqil harakat qilish xususiyatiga ega. Kuchsiz ishqoriy
Ilmiybaza.uz
muhit va 30-35°C, ularning harakat qilish xususiyati uchun optimal hisoblanadi.
Kislotali muhitda kam harakatli yoki butunlay harakatsiz bo`lishi mumkin.
Urug`don ortig`i
Urug`don ortig`i (epididynis) urug`don orqa tomoniga yondoshgan holda
joylashadi. Aniq chegaraga ega bo`lmagan uch qismdan tashkil topgan.
Boshlang`ich qismi boshchasi, uning davomi, ya'ni o`rta qismi tana va
ingichkalashib ketgan oxirgi qismi dumini tashkil etadi. Urug`donning to`r qismidan
chiquvchi 10-12-taga yaqin to`g`ri kanalchalar urug`don ortig`iga kirib egriliklar
hosil qiladi, ya'ni egri-bugri shaklini egallaydi. Urug`don ortig`iga kirgan
kanalchalar har biri urug`don ortig`i bo`lakchasini hosil qiladi. Bo`laklar bir-biridan
siyrak biriktiruvchi to`qima bilan ajralib turadi. Burmalar oxiri bir-biri bilan
qo`shilib, ortiq yo`lini (diuctus epididymiosis) ni hosil qiladi. Tashqariga chiqib,
urug` chiqarish yo`liga (ductus deferens) aylanadi. Agar urug`don ortig`i nay
burmalarini yozib tortilsa, uning uzunligi 4-6 m ni tashkil etadi. Urug` yo`li ichki
devori shilliq qavati kutikulali (o`siqldi) bo`lib, prizmasimon epiteliy bilan
qoplangan. Urug`don ortig`i naychalari bo`shlig`idagi suyuqlik orasida otalanishga
tayyor spermatozoiddar joylashadi. Suyuqlik uning harakatchangligini ta'minlaydi.
Urug`don uning ortig`i va urug` yo`lining boshlang`ich qismi yorg`oq ichida
joylashadi.
Urug` olib ketuvchi yo`lning uzunligi 40-50 sm., diametri 2,5-3 mm. nayni
tashkil etib, ikki qavatli kutikulali silindrsimon epiteliy bilan qoplangan. Muskul
qavatining peristaltik harakati sperma surilishi va eyakulyatsiya vaqtida uni chiqarib
berishni ta'minlaydi. Urug` yo`lining oxirgi qismi ingichkalashib, tor kanal hosil
qiladi va borib urug` pufakchaning urug` yo`li bilan qo`shilib, urug` chiqaruv yo`lini
hosil qiladi. Bu esa, prostata bezining ichiga uning orqa yuzasidan kirib, siydik
kanalining boshlang`ich qismiga ochiladi.
Ilmiybaza.uz
Urug` pufakchalari
Urug pufakchalari (fesicule seminaris) kataksimon bo`shliqlardan tashkil
topgan pufakcha bo`lib, uzunligi 4-5 sm., eni 2 sm.-ga teng. Siydik pufagi tub
qismida va to`g`ri ichak oldingi qismida joylashadi. To`g`ri ichak orqali paypaslab
ko`rish mumkin.
Urug` pufagining nomi uning vazifasiga to`g`ri keladi. Masalan: o`t pufagida
o`t moddasi hamma vaqt zaxira sifatida saqlanib turadi. O`zi o`t moddasini ishlab
bermaydi. Urug` pufagi esa aksincha o`zi sekret ishlab beradi, u sekret
spermatozoidlar harakatini ta'minlab turadi. Shu bilan birga urug` chiqadigan siydik
yo`lini tozalab beradi. Urug` pufakchaning yo`li yuqorida aytib o`tganimizdek
prostata bezi ichidagi siydik yo`liga ochiladi.
Prostata bezi
Prostata bezi (prostata) erkaklarning muskul va bez qismidan tashkil topgan
jinsiy bezlari qatoriga kiradi. Asosiy vazifasi - o`zidan sekret (sperma suyuqligi)
ishlab chiqarib beradi. Sekret jinsiy hujayralar bilan aralashib, uni suyuqlashtiradi.
Takibidagi moddalar qisman trofikasi va asosan harakatchangligini ta'minlaydi.
Prostata anjirsimon shaklida bo`lib, siydik pufagi ostida simfiz orqasida joylashadi.
Siydik chiqarish kanalining boshlang`ich qismini o`rab turadi. Siydik chiqarish
kanali deyarli prostataning o`rtasidan teshib o`tadi. Uning asosiy qismi yuqoriga va
toraygan cho`qqisi pastga qaragan. Prostata bezining uzunligi katta odamlarda 3 sm.,
kengligi 4 sm., qalinligi 2 sm., og`irligi 20 g.-ga teng. Bezning orqa yuzasi tug`ri
ichak oldingi devoriga tegib turadi. Uning faoliyatini barmoq bilan to`qri ichak
orqali paypaslab bilish mumkin. Prostata murakkab aralash naysimon-alveolasimon
Ilmiybaza.uz
ekzokrin bezlar qatoriga kiradi. Bez hujayralar o`z mahsulotini kanalchalar
bo`shlig`iga ishlab beradi. Kanalchalar bir-biriga qo`shilib yiriklashadi va siydik
chiqaruv kanalining yuqori qismiga ochiladi. Bezning muskul qismi qisqarib urug`
chiqarib berish vaqtida, bezlar sekreti bilan aralashtirib berishni ta'minlaydi. Siydik
chiqaruv kanalini prostata qismida bez to`qimasidan hosil bo`lgan bo`rtiq hosil
bo`ladi. Unga urug` chiqaruvchi yo`llar, uning yonida esa, prostata bezi kanalchalari
ochiladi. Bu xaltacha prostata bachadonchasi deb ataladi. Uning kelib chiqishi
ayollar bachadonchasiga to`g`ri keladi. Bachadonni, dildoq rivojlanadigan Myuller
kanalining qoldiqi deb hisoblanadi. Shuning uchun uni erkak bachadonchasi deb
ham ataladi. Prostata bo`rtig`i qismida ko`plab sezuv nerv uchlari joylashadi. Ular
jinsiy sezuv nuqtalari deyilib, ta'sirlanishi va qo`zqalishi natijasida erektsiya va
eyakulyatsiya jarayonlari sodir bo`ladi. Bundan tashqari, prostata bo`rtig`i
eyakulyatsiya suyuqligini siydik pufagiga o`tib ketmasligini ta'minlaydi.
Kuper bezlari
Kuper bezlari yoki bulbauretal bezlar (glandula bulbourethralis) juft bezlar
qatoriga kirib dumaloq, qattiqroq konsistentsiyaga ega bo`lib no`xotdek keladi.
Siydik tanosil diafragmasi muskullar orasida, siydik yo`lining kovaksimon
qismining orasida joylashadi. Uzunligi 3-4 sm. bo`lib, chiqaruv kanalchasi siydik
chiqaruv kanalchasiga ochiladi. Uning sekreti siydik chiqaruv kanali shilliq qavati
yuzasini siydik moddasini zaharli ta'siridan saqlab turadi.
Erkaklarning tashqi siydik a'zolari
(yorg`oq)
Ilmiybaza.uz
Yorg`oq (scrotum) juft a'zolar qatoriga kirib, kattalarda chot orasida jinsiy olat
ildiz qismining oldida xaltachaga o`xshab osilib turadi. Uning ichi ikkita bo`shliqdan
tashkil topgan bo`lib, unda moyak va uning ortig`i joylashadi. Organizm embrional
rivojlanish davrida qorin bo`shlig`i qorin devorining orqa qismida joylashadi.
Embrionning rivojlanish davrining uchinchi haftasida yonbosh suyak bo`shlig`iga,
yettinchi haftasida esa chot xaltasiga tushadi. Sakkizinchi oyda qorin pardasidan
tashkil topgan xaltasimon bo`shliq shakllanib, so`ng unga tushadi. Bo`shliqqa
tushish jarayoni bola tug`ilgandan so`ng oxiriga yetadi.
Yorg`oq tashqi tomondan yupqa va nozik tuzilishga ega teridan tashkil topgan
bo`lib, pigmentlashgan va siyrak tuklardan iborat. Teri qatlamlar hosil qilib tuzilgan
bo`lib, cho`ziluvchanlik xususiyatiga ega. Cho`zilib, torayib turadi. Terining ostida
chok bo`lib, u jinsiy olat bosh qismining ostidan boshlanib, anal teshigigacha
tortilgan.
Moyak joylashgan xalta devori 7 qavatdan tashkil topgan:
1. Ustki teri qavati.
2. Go`shtdor parda. Moyaklarini aloxida o`rab turuvchi teri osti pardasi. Moyak
xaltasi ularni o`rtasidan ajratib turadigan to`siqni hosil qiladi.
3. Tashqi urug` fastsiyasi. Qorin devori fastsiyasining davomi.
4. Moyakni ko`taruvchi muskul fastsiyasi. Chov kanalining tashqi
5. xaltasidan yorqoq bo`shliqiga tushadi.
6. Moyakni ko`taruvchi muskul. qorin ko`ndalang muskulidan
7. qosil bo`lgan yorqoq ichidagi parda.
8. Ichki uruq fastsiyasi. Moyak va uruq tizimini o`raydi.
9. Moyakning g`ilof pardasi. Moyak yorg`oq bo`shlig`iga o`ralib tushadigan
qorin pardasi. Bu parda ikki varaqdan tashkil topgan bo`lib, ichkisi urug`donni
o`rab tursa, tashqi yorg`oq devorini ichki tomondan qoplaydi. Natijada ular
orasida bo`shliq bo`lib, unga seroz parda bo`shlig`i deyiladi. Bo`shliqda seroz
suyukdik joylashadi. Yorg`oqning ichki qarorati organizm ichki haroratidan
Ilmiybaza.uz
pastroq bo`ladi. Bu esa spermatozoid jarayonini kechishi uchun qulay harorat
xisoblanadi.
Jinsiy olat
Jinsiy olat (penis) erkaklar tashqi jinsiy a'zolariga kirib, ikki xil vazifani, ya'ni
siydik chiqarish va ayollar jinsiy a'zosiga urug`larni chiqarib berishni bajaradi.
Erkak olatining ko`ndalang kesimi uchta kovaksimon tanadan tashkil topgan.
Birinchisi siydik chiqaruv kanali bo`lib, orqa tomonida o`ziga mustaqil holda
joylashsa, ikkitasi esa uning ustida yonmayon joylashadi. Uchala g`ovak qismlari
umumiy fastsiya va teri bilan qoplangan. Olatning orqa, ya'ni ildiz qismi qovuq
suyagiga tegib turadi, teri ostida joylashgan, harakatchan qismi, ya'ni tanasi
yo`g`onlashib borib, kattalashgan bosh qismi bilan tugaydi. Bosh qismida siydik va
urug` chiqaradigan kanalchalarning uchlari joylashadi. Tana qismining terisi olat
boshini erkin holda qoplab turgan terisiga aylanadi. Terining ana shu erkin qismi
olat boshchasining pastki qismida tutashib, yugan deb ataluvchi qismi bilan asosiy
terisiga tutashadi. Olat boshini erkin holda qoplab turuvchi teri ichki yuzasida bezlar
joylashadi. Ikkita yonma-yon joylashgan g`ovak qismlarining har biri baquvvat zich
biriktiruvchi to`qimadan tashkil topgan oqsil parda bilan o`ralgan. Oqsil parda
g`ovak ichki bo`shlig`iga o`sib kirib ko`plab bo`shliqlar, katakchalar hosil qiladi.
Bo`shliqlarga kirgan qon oqimini to`sib turadi. Jinsiy qo`zg`alish vaqtida
katakchadagi qon bosimini oshirib, olatni erektsiya holatiga olib keladi. Siydik
chiqaruv kanalining atrofidagi qovak qismining bo`shliqlari juda mayda va zich
joylashgan. Ildiz, ya'ni piyozboshcha qismidan boshlangan tanasi olat bosh qismiga
kelganda qo`ziqorin qalpog`iga o`xshagan bosh qismini tashkil etadi, unga olat boshi
Ilmiybaza.uz
deb ataladi. Erlik olatning uzunasiga va eniga tez o`sib yetilishi o`smirlik davriga
to`g`ri keladi.
AYOLLAR JINSIY A'ZOLARI
Ayollar jinsiy a'zolar tizimi erkaklarnikiga o`xshab ichki va tashqi a'zolarga
bo`linadi. Ayollar ichki jinsiy a'zolariga tuxumdonlar, bachadon naylari, bachadon
va qin kirsa, tashqi jinsiy a'zolariga klitor, katta va kichik lablar, qizlik parda va
dildoq daxdizidagi bezlar kiradi (59-rasm). Tuxumdonlar jinsiy hujayralar yetkazib
berish jarayoni hamda ichki sekretsiya vazifasini bajarib, ayrim jinsiy gormonlarni
ishlab beradi. Bachadonda esa otalanish jarayoni sodir bo`lib, embrion rivoji
ta'minlanadi. Qolgan a'zolar esa chiqarib berish va qolgan jinsiy a'zolar
majmualariga kiradi.
Ayollarda jinsiy hujayralarning ko`payishi erkaklarnikidan farqlanib, faqat
ona qornidaligida sodir bo`ladi. Qiz bola tug`ilishi bilan ayollar jinsiy hujayralarning
ko`payishi, ovogoniyning paydo bo`lishi to`xtaydi. Yangi tug`ilgan qiz bolaning
ikkala tuxumdonida 800000 ga yaqin birlamchi follikullar uchraydi. Bola
tug`ilgandan so`ng, ularning soni ko`paymasdan asta sekin kamayib, ya'ni atrofiyaga
uchrab boradi. Balog`at yoshiga yaqinlashganda tuxumdonda 400-500 ta birlamchi
follikullar qolib, ulardan kelajakda yetilgan follikullar, ya'ni Graf follikullari
yetiladi.
Qiz bola tug`ilgandan so`ng uning tuxumdonida ko`plab faqat birlamchi
follikullar uchraydi. Ularning har birida tuxum hujayra joylashadi. Organizm
balog`atga yetishi bilan birlamchi follikullarda murakkab ovogenez jarayonlari sodir
bo`la boshlaydi. Natijada dastlab tuxum hujayra kattalashadi, yaltiroq parda bilan
o`raladi. Ustini o`rab turgan epiteliy ko`payishi natijasida ko`p qavatli pardasini
hosil qiladi. Bu parda yupqa shishasimon membrana yordamida uni o`rab turgan
biriktiruvchi to`qimadan ajratib turadi. Follikul kattalashishi bilan uning ustini
Ilmiybaza.uz
qoplab turgan biriktiruvchi to`qima qalinlashib, tuxum hujayrani himoya qiladigan
fibroz pardaga aylanadi. Membrana bilan fibroz parda oralarida kapillyar to`ri
shaqlanadi. Epiteliy ko`payishi hisobiga follikul kattalashib boradi. Dastlabki hosil
bo`lgan epiteliy hujayralari yemirilishi hisobiga hosil bo`lgan bo`shliqda o`ziga xos
suyukdik yig`iladi. Follikul kattalashib borib, Graf pufakchaga, ya'ni organizmda
eng katta hujayralar qatoriga kiradi, uning diametri 20 mm. gacha yetadi, ya'ni oddiy
ko`z bilan ko`rinish darajasida bo`ladi.
Graf follikul yuqorida qayd qilinganidek, tashqi fibroz parda, uning ostida
tomirli parda va oxiri ichki pardadan tashkil topgan. Tomirli parda yaltiroq
59-rasm. Ayollar chanoq bo’shlig’ining sagital kesimi.
1- tuxumdon; 2-bachadon; 3-to’g’ri ichak; 4-orqa chiqarish teshigi; 5-orqa
chiqarish teshigi sfinktori; 6- kichik lab; 7-katta lab; 8-siydik chiqarish nayi; 9-qov
birlashmasi; 10-simfiz; 11-siydik pufagi.
membrana yordamida ichki pardadan ajralib turadi. Ichki parda saqlanib qolgan
epiteliy hujayralaridan tashkil topgan bo`lib, unga donador parda deb ataladi.
Tuxumdon
Ilmiybaza.uz
Tuxumdon (ovarium) bir juft bo`lib, ayollar jinsiy bezlari qatoriga kiradi.
qorin bo`shlig`ining yon tomonlarida kichik chanoq devorlariga yondoshgan holda
joylashadi. Tashqi ko`rinishdan ovalsimon shaklda bo`lib, eni 17 mm. ni, qalinligi
11 mm. ni, og`irligi 5-8 g. ni, uzunligi 3-5 sm. ni tashkil qiladi. Tuxumdonda ikki
uchi tafovut qilinadi. Birinchisi bachadon nayi tomonga qaragan bo`lib, unga
yuqorigi, nayga qaragan uchi deyilsa, ikkinchisi - pastki bachadon uchi nomini olib,
bacha-donga qaragan bo`ladi. Bu uch maxsus tuxumdon boylami orqali bachadon
bilan tutashib turadi. Bir qirg`og`i erkin holda bo`lsa, ikkinchisi charviga tutashib,
charvi tomoni nomini oladi. Shu yerdan tuxumdon darvozasi tuxumdonga qon
tomirlari va nervlari ichkariga kirib tarqaladi. Kirg`oqlari medial va lateral yuzalarni
hosil qiladi. Tuxumdon tashqi tomonidan kubsimon shakldagi murtak embrional
epiteliysi bilan qoplangan, uning ostida biriktiruvchi to`qimadan tashkil topgan oqsil
parda yotadi. Bu to`qima bez ichiga o`sib kirib, bez stromasini qosil qiladi.
Tuxumdon kesib ko`rilganda unda po`stloq va mag`iz moddalar tafovut
qilinadi. Po`stloq moddasi tarkibida birlamchi follikullar, o`suvchi follikullar hamda
yetilgan Graf follikullari, sariq hamda atretik tana (sariq tana qoldig`i) joylashadi.
Mag`iz qismi biriktiruvchi to`qimadan tashkil topgan bo`lib, undan qon va nerv
tomirlari o`tadi. Po`stloq moddadan tashkil topgan qismida ko`plab birlamchi
follikullar, ya'ni ovogoniy hujayralari joylashgan bo`lib, ular atrofini bir qavatli
follikulyar hujayra o`ragan bo`ladi. Organizm balog`atga yetishidan boshlab, har bir
birlamchi follikullardan yetilgan follikul Graf follikuli yetiladi. Tuxum hujayraning
donodor pardaga yondoshib turgan joyida epiteliy hujayralari ko`payib, bo`rtiq hosil
qiladi, so`ng tuxum hujayralarini bir nechta qavat hosil qilib, o`rab oladi. Tuxum
hujayraning yaltiroq pardasiga tegib turgan hujayralar qavati shulali toj deb ataladi.
Bu toj hujayralar orqali tuxumdonda trofik jarayon kechadi, ya'ni oziq moddalar
yetkazib beriladi. Yetilgan follikul tuxumdon bilan tutashib turgan qismi asta
yupqala-shib oxiri ajralib chiqadi va yoriladi. Natijada follikullar ichidagi tuxum
hujayra qorin bo`shlig`iga tushib so`ng bachadon nayiga o`tadi. Follikul yorilishi
