Siydik-tanosil sistemasi

Yuklangan vaqt

2024-06-09

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

18

Faytl hajmi

122,5 KB


Ilmiybaza.uz Siydik-tanosil sistemasi Reja : 1. Jinsiy ta’nosil a’zolar 2. Erkaklar a’zolari 3. Ayollar a’zolari JINSIY (TANOSIL) A'ZOLARI Jinsiy yoki ko`payish a'zolari tizimi erkak va ayollarda o`ziga xos anatomik va funktsional xususiyatlari bilan keskin farq qiladi. Erkak va ayollar jinsiy a'zolari ichki va tashqi a'zolarga bo`linadi. Bularning ichida ko`payish jarayonini ta'minlashda, ya'ni jinsiy hujayralarni yetkazib berishda jinsiy bezlar asosiy vazifalarni bajaradi. ERKAKLAR JINSIY A'ZOLARI Erkaklar ichki jinsiy a'zolariga: 1) moyaklar va ularning ortig`i; 2) urug` chiqarish yo`llari; 3) urug` pufakchalari; 4) prosgata bezi; 5) kuper bezlari, tashqi jinsiy a'zolarga erlik olati va yorg`oqlar kiradi. Erkaklarda siydik chiqaruv nayi faqat siydikni tashqariga chiqarib bermay, balki erkaklar jinsiy hujayrasi - spermatozoiddarni ham tashqariga chiqarib berish vazifasini o`taydi. Moyaklar (urug`don) Ilmiybaza.uz Siydik-tanosil sistemasi Reja : 1. Jinsiy ta’nosil a’zolar 2. Erkaklar a’zolari 3. Ayollar a’zolari JINSIY (TANOSIL) A'ZOLARI Jinsiy yoki ko`payish a'zolari tizimi erkak va ayollarda o`ziga xos anatomik va funktsional xususiyatlari bilan keskin farq qiladi. Erkak va ayollar jinsiy a'zolari ichki va tashqi a'zolarga bo`linadi. Bularning ichida ko`payish jarayonini ta'minlashda, ya'ni jinsiy hujayralarni yetkazib berishda jinsiy bezlar asosiy vazifalarni bajaradi. ERKAKLAR JINSIY A'ZOLARI Erkaklar ichki jinsiy a'zolariga: 1) moyaklar va ularning ortig`i; 2) urug` chiqarish yo`llari; 3) urug` pufakchalari; 4) prosgata bezi; 5) kuper bezlari, tashqi jinsiy a'zolarga erlik olati va yorg`oqlar kiradi. Erkaklarda siydik chiqaruv nayi faqat siydikni tashqariga chiqarib bermay, balki erkaklar jinsiy hujayrasi - spermatozoiddarni ham tashqariga chiqarib berish vazifasini o`taydi. Moyaklar (urug`don) Ilmiybaza.uz Moyaklar yoki urug`donlar (testis) (58-rasm) juft bezlar qatoriga kirib, yorg`oq ichida joylashadi. Urug`donlar spermatogenez jarayoni, ya'ni erkaklar urug`i spermatozoidlarni ko`paytirib va yetiltirib beradi, hamda erkaklar gormonlarini ishlab chiqaradi. Urug`don tuxumsimon shaklida bo`lib, yon tomonidan qisman botig`iga ega. Uzunligi 4-6 sm., diametri 3,5-4 sm., ko`ndalang kesimi yuzasining qalinligi 3 sm. ni, og`irligi o`rtacha 30 g. ga teng. Urug`donda medial va lateral yuzalari yuqorigi va pastki uchlari, oldingi hamda orqa chetlari tafovut qilinadi. Chap urug`don odatda o`ng uruqdonga nisbatan pastrokda joylashadi. Urug`don tashqi tomonidan seroz va oqsil xususiy pardalari bilan o`ralgan. . 58-rasm. Erkaklar chanog’i 1-to’g’ri muskul; 2-siydik pufagi; 3- qov birlashmasi; 4- orqa chiqarish teshigi; 5- jinsiy olatning g’ovak tanasi; 6-yorg’oq; 7-to’g’ri ichak; 8-parnetal qorin parda. Ilmiybaza.uz Moyaklar yoki urug`donlar (testis) (58-rasm) juft bezlar qatoriga kirib, yorg`oq ichida joylashadi. Urug`donlar spermatogenez jarayoni, ya'ni erkaklar urug`i spermatozoidlarni ko`paytirib va yetiltirib beradi, hamda erkaklar gormonlarini ishlab chiqaradi. Urug`don tuxumsimon shaklida bo`lib, yon tomonidan qisman botig`iga ega. Uzunligi 4-6 sm., diametri 3,5-4 sm., ko`ndalang kesimi yuzasining qalinligi 3 sm. ni, og`irligi o`rtacha 30 g. ga teng. Urug`donda medial va lateral yuzalari yuqorigi va pastki uchlari, oldingi hamda orqa chetlari tafovut qilinadi. Chap urug`don odatda o`ng uruqdonga nisbatan pastrokda joylashadi. Urug`don tashqi tomonidan seroz va oqsil xususiy pardalari bilan o`ralgan. . 58-rasm. Erkaklar chanog’i 1-to’g’ri muskul; 2-siydik pufagi; 3- qov birlashmasi; 4- orqa chiqarish teshigi; 5- jinsiy olatning g’ovak tanasi; 6-yorg’oq; 7-to’g’ri ichak; 8-parnetal qorin parda. Ilmiybaza.uz Seroz parda mezoteliydan tashkil topgan bo`lib, urug`donni tashqi tomondan o`rab turadi. Seroz parda ostida zich biriktiruvchi to`qimadan tashkil topgan fibroz, ya'ni oqsil parda yotadi. Bu ikkala parda bir-biri bilan ajratib bo`lmaydigan darajada birikib ketadi. Oqsil pardaning chuqur qatlamlarida qon tomirlari ko`plab uchraydi. Shuning uchun bu qatlamni tomirlar qavati ham deb ataladi. Urug`don bir tomonidagi oqsil parda qalinlashib, unga urug`don oralig`I deyiladi. U yerda urug`don to`g`ri joylashadi. Urug`don qalinlashgan tomonidan bir nechta qismidan urug`don ichiga radial holda oq parda o`sib kirib, uni bir nechta bo`laklarga bo`ladi. har bir urug`donda bu bo`laklarning soni 100-300 tagacha bo`lishi mumkin. Har bir bo`lakcha bo`shlig`ida 1-2 ta diametri 120-140 mkm. ga teng urug`don egri-bugri kanalchalari joylashadi. qar bir kanalchaning o`rtacha uzunligi 50-80 sm. ga teng bo`lsa, hamma kanalchalarning uzunligi 300-400 m. ni tashkil etadi. Egri-bugri kanalchalar yuqoriga, ya'ni urug`don ortig`iga kelib to`g`rilanadi va urug`don to`rini hosil qiladi. To`rsimon uzug`don naylari umumlashib, bitta kanalchani hosil kiladi, urug` olib chiquvchi naylarga aylanadi. Egri-bugri urug` naylari devori biriktiruvchi to`qima va uni osgida joylashgan bazal membranadan tashkil topgan. Bazal mem-brana tayanch hujayra nomini olgan Sertoli hujayrasi va ularning orasida jinsiy hujayralardan spermatogen hujayralari joylashadi. Sertoli hujayralari yirik konus shaklida bo`lib, ko`plab o`zidan chiqargan o`siqlarga ega. O`siqlar nay bo`shliqi tomon yo`nalgan bo`lib, asosiy qismi bazal membranada joylashadi. hujayra sitoplazmatik o`simtalari qo`shni tayanch hujayralar o`simtalari bilan tutashadi. Bu hujayralar sitoplazmasida yog` va lipid tomchilari oqsillar va boshqa trofik kiritmalar topilgan. Bu hujayraning asosiy vazifasi spermatogen hujayra trofikasini ta'minlash. Tayanch hujayra o`simtalarining orasida spermatogen hujayralar joylashadi. Spermatogenez murakkab jarayon bo`lib, bir nechta bosqichlarni o`z ichiga oladi. Qisqartirilgan holda kuzatadigan bo`lsak, dastlab bazal membranada joylashgan spermatogoniy hujayra bir necha bor metodik yo`l bilan bo`linadi. Bo`linish natijasida hosil bo`lgan hujayralarning bir qismi ona hujayraning bo`linish Ilmiybaza.uz Seroz parda mezoteliydan tashkil topgan bo`lib, urug`donni tashqi tomondan o`rab turadi. Seroz parda ostida zich biriktiruvchi to`qimadan tashkil topgan fibroz, ya'ni oqsil parda yotadi. Bu ikkala parda bir-biri bilan ajratib bo`lmaydigan darajada birikib ketadi. Oqsil pardaning chuqur qatlamlarida qon tomirlari ko`plab uchraydi. Shuning uchun bu qatlamni tomirlar qavati ham deb ataladi. Urug`don bir tomonidagi oqsil parda qalinlashib, unga urug`don oralig`I deyiladi. U yerda urug`don to`g`ri joylashadi. Urug`don qalinlashgan tomonidan bir nechta qismidan urug`don ichiga radial holda oq parda o`sib kirib, uni bir nechta bo`laklarga bo`ladi. har bir urug`donda bu bo`laklarning soni 100-300 tagacha bo`lishi mumkin. Har bir bo`lakcha bo`shlig`ida 1-2 ta diametri 120-140 mkm. ga teng urug`don egri-bugri kanalchalari joylashadi. qar bir kanalchaning o`rtacha uzunligi 50-80 sm. ga teng bo`lsa, hamma kanalchalarning uzunligi 300-400 m. ni tashkil etadi. Egri-bugri kanalchalar yuqoriga, ya'ni urug`don ortig`iga kelib to`g`rilanadi va urug`don to`rini hosil qiladi. To`rsimon uzug`don naylari umumlashib, bitta kanalchani hosil kiladi, urug` olib chiquvchi naylarga aylanadi. Egri-bugri urug` naylari devori biriktiruvchi to`qima va uni osgida joylashgan bazal membranadan tashkil topgan. Bazal mem-brana tayanch hujayra nomini olgan Sertoli hujayrasi va ularning orasida jinsiy hujayralardan spermatogen hujayralari joylashadi. Sertoli hujayralari yirik konus shaklida bo`lib, ko`plab o`zidan chiqargan o`siqlarga ega. O`siqlar nay bo`shliqi tomon yo`nalgan bo`lib, asosiy qismi bazal membranada joylashadi. hujayra sitoplazmatik o`simtalari qo`shni tayanch hujayralar o`simtalari bilan tutashadi. Bu hujayralar sitoplazmasida yog` va lipid tomchilari oqsillar va boshqa trofik kiritmalar topilgan. Bu hujayraning asosiy vazifasi spermatogen hujayra trofikasini ta'minlash. Tayanch hujayra o`simtalarining orasida spermatogen hujayralar joylashadi. Spermatogenez murakkab jarayon bo`lib, bir nechta bosqichlarni o`z ichiga oladi. Qisqartirilgan holda kuzatadigan bo`lsak, dastlab bazal membranada joylashgan spermatogoniy hujayra bir necha bor metodik yo`l bilan bo`linadi. Bo`linish natijasida hosil bo`lgan hujayralarning bir qismi ona hujayraning bo`linish Ilmiybaza.uz xususiyatini saqlab qolsa, ko`pchiligi esa naycha bo`shlig`i tomon surilib boradi va tabaqalanib ulardan birlamchi spermatotsitlar hosil bo`ladi. Ikkilamchi spermatotsit va spermatsidlar vujudga keladi. Kelajakda spermatsidlardan spermatozoidlar shakllanadi. Spermatogenez jarayoni mukammal holda induvidual rivojlanish biologiyasi kursida o`rganiladi. Oxirgi ma'lumotlarga ko`ra spermatogenez jarayoni odamlarda 64 kun davom etadi. Natijada juda ko`plab spermatozoidlar xosil bo`ladi. Katta yoshdagi erkaklarning 1 ml. spermasida 100 mln.-ga yaqin spermatozoidlar bo`ladi. Bir marta chiqarilgan urug` tarkibida 300-400 mln.-tagacha spermatozoid uchrashi mumkin. Odam spermatozoid hujayrasi bosh, bo`yin, tana va dum qismlaridan tashkil topgan. Boshqa hujayralarga o`xshab, hujayra qobig`I sitoplazmasi yadro va ichki organoidlariga ega. Spermatozoidning asosiy farqi harakat qilib turish xususiyatiga ega. Turli hayvonlarda jinsiy hujayrasi har xil shaklda bo`ladi. Boshcha qismida hujayraning barcha struktur elementlari, ya'ni yadro, sitoplazma va organoidlar joy- lashadi. Boshchaning oldingi qismida zich tanacha shaklida akrasoma uchraydi. Akrasoma muhim tuzilma bo`lib, uruqlanish jarayonida tarkibida ko`plab muhim hujayra qobig`ini yemiradigan gialuronidaza fermentini saqlaydi. Spermatozoid hujayralarini o`rta qismidan kesib ko`rilganida hujayra bo`ylama holida joylashgan o`n juft fibrinlarni kuzatamiz. Ularning 9 jufti periferik holda joylashib, bir juft markaziy qismida joylashadi. Fibrinlarning qisqarishi hujayra harakatini ta'minlaydi. Spermatozoidlar oldinga qarab spiral shaklida harakat qilish xususiyatiga va tezlikka ega: odamlarda minutiga 3-3,6 mm, buqalarda - 5 mm.g qo`chqorlarda - 4 mm.g quyonlarda - 2 mm. Turli noqulay sharoitlarda ularning harakat qilish xususiyatlarini yo`qotishi kuzatilgan. Natijada otalanish bo`lmasligi mumkin. Spermatozoidlar odatda manfiy zaryadlangan bo`ladi, shuning uchun ular bir- biri bilan yopishmaydi, mustaqil harakat qilish xususiyatiga ega. Kuchsiz ishqoriy Ilmiybaza.uz xususiyatini saqlab qolsa, ko`pchiligi esa naycha bo`shlig`i tomon surilib boradi va tabaqalanib ulardan birlamchi spermatotsitlar hosil bo`ladi. Ikkilamchi spermatotsit va spermatsidlar vujudga keladi. Kelajakda spermatsidlardan spermatozoidlar shakllanadi. Spermatogenez jarayoni mukammal holda induvidual rivojlanish biologiyasi kursida o`rganiladi. Oxirgi ma'lumotlarga ko`ra spermatogenez jarayoni odamlarda 64 kun davom etadi. Natijada juda ko`plab spermatozoidlar xosil bo`ladi. Katta yoshdagi erkaklarning 1 ml. spermasida 100 mln.-ga yaqin spermatozoidlar bo`ladi. Bir marta chiqarilgan urug` tarkibida 300-400 mln.-tagacha spermatozoid uchrashi mumkin. Odam spermatozoid hujayrasi bosh, bo`yin, tana va dum qismlaridan tashkil topgan. Boshqa hujayralarga o`xshab, hujayra qobig`I sitoplazmasi yadro va ichki organoidlariga ega. Spermatozoidning asosiy farqi harakat qilib turish xususiyatiga ega. Turli hayvonlarda jinsiy hujayrasi har xil shaklda bo`ladi. Boshcha qismida hujayraning barcha struktur elementlari, ya'ni yadro, sitoplazma va organoidlar joy- lashadi. Boshchaning oldingi qismida zich tanacha shaklida akrasoma uchraydi. Akrasoma muhim tuzilma bo`lib, uruqlanish jarayonida tarkibida ko`plab muhim hujayra qobig`ini yemiradigan gialuronidaza fermentini saqlaydi. Spermatozoid hujayralarini o`rta qismidan kesib ko`rilganida hujayra bo`ylama holida joylashgan o`n juft fibrinlarni kuzatamiz. Ularning 9 jufti periferik holda joylashib, bir juft markaziy qismida joylashadi. Fibrinlarning qisqarishi hujayra harakatini ta'minlaydi. Spermatozoidlar oldinga qarab spiral shaklida harakat qilish xususiyatiga va tezlikka ega: odamlarda minutiga 3-3,6 mm, buqalarda - 5 mm.g qo`chqorlarda - 4 mm.g quyonlarda - 2 mm. Turli noqulay sharoitlarda ularning harakat qilish xususiyatlarini yo`qotishi kuzatilgan. Natijada otalanish bo`lmasligi mumkin. Spermatozoidlar odatda manfiy zaryadlangan bo`ladi, shuning uchun ular bir- biri bilan yopishmaydi, mustaqil harakat qilish xususiyatiga ega. Kuchsiz ishqoriy Ilmiybaza.uz muhit va 30-35°C, ularning harakat qilish xususiyati uchun optimal hisoblanadi. Kislotali muhitda kam harakatli yoki butunlay harakatsiz bo`lishi mumkin. Urug`don ortig`i Urug`don ortig`i (epididynis) urug`don orqa tomoniga yondoshgan holda joylashadi. Aniq chegaraga ega bo`lmagan uch qismdan tashkil topgan. Boshlang`ich qismi boshchasi, uning davomi, ya'ni o`rta qismi tana va ingichkalashib ketgan oxirgi qismi dumini tashkil etadi. Urug`donning to`r qismidan chiquvchi 10-12-taga yaqin to`g`ri kanalchalar urug`don ortig`iga kirib egriliklar hosil qiladi, ya'ni egri-bugri shaklini egallaydi. Urug`don ortig`iga kirgan kanalchalar har biri urug`don ortig`i bo`lakchasini hosil qiladi. Bo`laklar bir-biridan siyrak biriktiruvchi to`qima bilan ajralib turadi. Burmalar oxiri bir-biri bilan qo`shilib, ortiq yo`lini (diuctus epididymiosis) ni hosil qiladi. Tashqariga chiqib, urug` chiqarish yo`liga (ductus deferens) aylanadi. Agar urug`don ortig`i nay burmalarini yozib tortilsa, uning uzunligi 4-6 m ni tashkil etadi. Urug` yo`li ichki devori shilliq qavati kutikulali (o`siqldi) bo`lib, prizmasimon epiteliy bilan qoplangan. Urug`don ortig`i naychalari bo`shlig`idagi suyuqlik orasida otalanishga tayyor spermatozoiddar joylashadi. Suyuqlik uning harakatchangligini ta'minlaydi. Urug`don uning ortig`i va urug` yo`lining boshlang`ich qismi yorg`oq ichida joylashadi. Urug` olib ketuvchi yo`lning uzunligi 40-50 sm., diametri 2,5-3 mm. nayni tashkil etib, ikki qavatli kutikulali silindrsimon epiteliy bilan qoplangan. Muskul qavatining peristaltik harakati sperma surilishi va eyakulyatsiya vaqtida uni chiqarib berishni ta'minlaydi. Urug` yo`lining oxirgi qismi ingichkalashib, tor kanal hosil qiladi va borib urug` pufakchaning urug` yo`li bilan qo`shilib, urug` chiqaruv yo`lini hosil qiladi. Bu esa, prostata bezining ichiga uning orqa yuzasidan kirib, siydik kanalining boshlang`ich qismiga ochiladi. Ilmiybaza.uz muhit va 30-35°C, ularning harakat qilish xususiyati uchun optimal hisoblanadi. Kislotali muhitda kam harakatli yoki butunlay harakatsiz bo`lishi mumkin. Urug`don ortig`i Urug`don ortig`i (epididynis) urug`don orqa tomoniga yondoshgan holda joylashadi. Aniq chegaraga ega bo`lmagan uch qismdan tashkil topgan. Boshlang`ich qismi boshchasi, uning davomi, ya'ni o`rta qismi tana va ingichkalashib ketgan oxirgi qismi dumini tashkil etadi. Urug`donning to`r qismidan chiquvchi 10-12-taga yaqin to`g`ri kanalchalar urug`don ortig`iga kirib egriliklar hosil qiladi, ya'ni egri-bugri shaklini egallaydi. Urug`don ortig`iga kirgan kanalchalar har biri urug`don ortig`i bo`lakchasini hosil qiladi. Bo`laklar bir-biridan siyrak biriktiruvchi to`qima bilan ajralib turadi. Burmalar oxiri bir-biri bilan qo`shilib, ortiq yo`lini (diuctus epididymiosis) ni hosil qiladi. Tashqariga chiqib, urug` chiqarish yo`liga (ductus deferens) aylanadi. Agar urug`don ortig`i nay burmalarini yozib tortilsa, uning uzunligi 4-6 m ni tashkil etadi. Urug` yo`li ichki devori shilliq qavati kutikulali (o`siqldi) bo`lib, prizmasimon epiteliy bilan qoplangan. Urug`don ortig`i naychalari bo`shlig`idagi suyuqlik orasida otalanishga tayyor spermatozoiddar joylashadi. Suyuqlik uning harakatchangligini ta'minlaydi. Urug`don uning ortig`i va urug` yo`lining boshlang`ich qismi yorg`oq ichida joylashadi. Urug` olib ketuvchi yo`lning uzunligi 40-50 sm., diametri 2,5-3 mm. nayni tashkil etib, ikki qavatli kutikulali silindrsimon epiteliy bilan qoplangan. Muskul qavatining peristaltik harakati sperma surilishi va eyakulyatsiya vaqtida uni chiqarib berishni ta'minlaydi. Urug` yo`lining oxirgi qismi ingichkalashib, tor kanal hosil qiladi va borib urug` pufakchaning urug` yo`li bilan qo`shilib, urug` chiqaruv yo`lini hosil qiladi. Bu esa, prostata bezining ichiga uning orqa yuzasidan kirib, siydik kanalining boshlang`ich qismiga ochiladi. Ilmiybaza.uz Urug` pufakchalari Urug pufakchalari (fesicule seminaris) kataksimon bo`shliqlardan tashkil topgan pufakcha bo`lib, uzunligi 4-5 sm., eni 2 sm.-ga teng. Siydik pufagi tub qismida va to`g`ri ichak oldingi qismida joylashadi. To`g`ri ichak orqali paypaslab ko`rish mumkin. Urug` pufagining nomi uning vazifasiga to`g`ri keladi. Masalan: o`t pufagida o`t moddasi hamma vaqt zaxira sifatida saqlanib turadi. O`zi o`t moddasini ishlab bermaydi. Urug` pufagi esa aksincha o`zi sekret ishlab beradi, u sekret spermatozoidlar harakatini ta'minlab turadi. Shu bilan birga urug` chiqadigan siydik yo`lini tozalab beradi. Urug` pufakchaning yo`li yuqorida aytib o`tganimizdek prostata bezi ichidagi siydik yo`liga ochiladi. Prostata bezi Prostata bezi (prostata) erkaklarning muskul va bez qismidan tashkil topgan jinsiy bezlari qatoriga kiradi. Asosiy vazifasi - o`zidan sekret (sperma suyuqligi) ishlab chiqarib beradi. Sekret jinsiy hujayralar bilan aralashib, uni suyuqlashtiradi. Takibidagi moddalar qisman trofikasi va asosan harakatchangligini ta'minlaydi. Prostata anjirsimon shaklida bo`lib, siydik pufagi ostida simfiz orqasida joylashadi. Siydik chiqarish kanalining boshlang`ich qismini o`rab turadi. Siydik chiqarish kanali deyarli prostataning o`rtasidan teshib o`tadi. Uning asosiy qismi yuqoriga va toraygan cho`qqisi pastga qaragan. Prostata bezining uzunligi katta odamlarda 3 sm., kengligi 4 sm., qalinligi 2 sm., og`irligi 20 g.-ga teng. Bezning orqa yuzasi tug`ri ichak oldingi devoriga tegib turadi. Uning faoliyatini barmoq bilan to`qri ichak orqali paypaslab bilish mumkin. Prostata murakkab aralash naysimon-alveolasimon Ilmiybaza.uz Urug` pufakchalari Urug pufakchalari (fesicule seminaris) kataksimon bo`shliqlardan tashkil topgan pufakcha bo`lib, uzunligi 4-5 sm., eni 2 sm.-ga teng. Siydik pufagi tub qismida va to`g`ri ichak oldingi qismida joylashadi. To`g`ri ichak orqali paypaslab ko`rish mumkin. Urug` pufagining nomi uning vazifasiga to`g`ri keladi. Masalan: o`t pufagida o`t moddasi hamma vaqt zaxira sifatida saqlanib turadi. O`zi o`t moddasini ishlab bermaydi. Urug` pufagi esa aksincha o`zi sekret ishlab beradi, u sekret spermatozoidlar harakatini ta'minlab turadi. Shu bilan birga urug` chiqadigan siydik yo`lini tozalab beradi. Urug` pufakchaning yo`li yuqorida aytib o`tganimizdek prostata bezi ichidagi siydik yo`liga ochiladi. Prostata bezi Prostata bezi (prostata) erkaklarning muskul va bez qismidan tashkil topgan jinsiy bezlari qatoriga kiradi. Asosiy vazifasi - o`zidan sekret (sperma suyuqligi) ishlab chiqarib beradi. Sekret jinsiy hujayralar bilan aralashib, uni suyuqlashtiradi. Takibidagi moddalar qisman trofikasi va asosan harakatchangligini ta'minlaydi. Prostata anjirsimon shaklida bo`lib, siydik pufagi ostida simfiz orqasida joylashadi. Siydik chiqarish kanalining boshlang`ich qismini o`rab turadi. Siydik chiqarish kanali deyarli prostataning o`rtasidan teshib o`tadi. Uning asosiy qismi yuqoriga va toraygan cho`qqisi pastga qaragan. Prostata bezining uzunligi katta odamlarda 3 sm., kengligi 4 sm., qalinligi 2 sm., og`irligi 20 g.-ga teng. Bezning orqa yuzasi tug`ri ichak oldingi devoriga tegib turadi. Uning faoliyatini barmoq bilan to`qri ichak orqali paypaslab bilish mumkin. Prostata murakkab aralash naysimon-alveolasimon Ilmiybaza.uz ekzokrin bezlar qatoriga kiradi. Bez hujayralar o`z mahsulotini kanalchalar bo`shlig`iga ishlab beradi. Kanalchalar bir-biriga qo`shilib yiriklashadi va siydik chiqaruv kanalining yuqori qismiga ochiladi. Bezning muskul qismi qisqarib urug` chiqarib berish vaqtida, bezlar sekreti bilan aralashtirib berishni ta'minlaydi. Siydik chiqaruv kanalini prostata qismida bez to`qimasidan hosil bo`lgan bo`rtiq hosil bo`ladi. Unga urug` chiqaruvchi yo`llar, uning yonida esa, prostata bezi kanalchalari ochiladi. Bu xaltacha prostata bachadonchasi deb ataladi. Uning kelib chiqishi ayollar bachadonchasiga to`g`ri keladi. Bachadonni, dildoq rivojlanadigan Myuller kanalining qoldiqi deb hisoblanadi. Shuning uchun uni erkak bachadonchasi deb ham ataladi. Prostata bo`rtig`i qismida ko`plab sezuv nerv uchlari joylashadi. Ular jinsiy sezuv nuqtalari deyilib, ta'sirlanishi va qo`zqalishi natijasida erektsiya va eyakulyatsiya jarayonlari sodir bo`ladi. Bundan tashqari, prostata bo`rtig`i eyakulyatsiya suyuqligini siydik pufagiga o`tib ketmasligini ta'minlaydi. Kuper bezlari Kuper bezlari yoki bulbauretal bezlar (glandula bulbourethralis) juft bezlar qatoriga kirib dumaloq, qattiqroq konsistentsiyaga ega bo`lib no`xotdek keladi. Siydik tanosil diafragmasi muskullar orasida, siydik yo`lining kovaksimon qismining orasida joylashadi. Uzunligi 3-4 sm. bo`lib, chiqaruv kanalchasi siydik chiqaruv kanalchasiga ochiladi. Uning sekreti siydik chiqaruv kanali shilliq qavati yuzasini siydik moddasini zaharli ta'siridan saqlab turadi. Erkaklarning tashqi siydik a'zolari (yorg`oq) Ilmiybaza.uz ekzokrin bezlar qatoriga kiradi. Bez hujayralar o`z mahsulotini kanalchalar bo`shlig`iga ishlab beradi. Kanalchalar bir-biriga qo`shilib yiriklashadi va siydik chiqaruv kanalining yuqori qismiga ochiladi. Bezning muskul qismi qisqarib urug` chiqarib berish vaqtida, bezlar sekreti bilan aralashtirib berishni ta'minlaydi. Siydik chiqaruv kanalini prostata qismida bez to`qimasidan hosil bo`lgan bo`rtiq hosil bo`ladi. Unga urug` chiqaruvchi yo`llar, uning yonida esa, prostata bezi kanalchalari ochiladi. Bu xaltacha prostata bachadonchasi deb ataladi. Uning kelib chiqishi ayollar bachadonchasiga to`g`ri keladi. Bachadonni, dildoq rivojlanadigan Myuller kanalining qoldiqi deb hisoblanadi. Shuning uchun uni erkak bachadonchasi deb ham ataladi. Prostata bo`rtig`i qismida ko`plab sezuv nerv uchlari joylashadi. Ular jinsiy sezuv nuqtalari deyilib, ta'sirlanishi va qo`zqalishi natijasida erektsiya va eyakulyatsiya jarayonlari sodir bo`ladi. Bundan tashqari, prostata bo`rtig`i eyakulyatsiya suyuqligini siydik pufagiga o`tib ketmasligini ta'minlaydi. Kuper bezlari Kuper bezlari yoki bulbauretal bezlar (glandula bulbourethralis) juft bezlar qatoriga kirib dumaloq, qattiqroq konsistentsiyaga ega bo`lib no`xotdek keladi. Siydik tanosil diafragmasi muskullar orasida, siydik yo`lining kovaksimon qismining orasida joylashadi. Uzunligi 3-4 sm. bo`lib, chiqaruv kanalchasi siydik chiqaruv kanalchasiga ochiladi. Uning sekreti siydik chiqaruv kanali shilliq qavati yuzasini siydik moddasini zaharli ta'siridan saqlab turadi. Erkaklarning tashqi siydik a'zolari (yorg`oq) Ilmiybaza.uz Yorg`oq (scrotum) juft a'zolar qatoriga kirib, kattalarda chot orasida jinsiy olat ildiz qismining oldida xaltachaga o`xshab osilib turadi. Uning ichi ikkita bo`shliqdan tashkil topgan bo`lib, unda moyak va uning ortig`i joylashadi. Organizm embrional rivojlanish davrida qorin bo`shlig`i qorin devorining orqa qismida joylashadi. Embrionning rivojlanish davrining uchinchi haftasida yonbosh suyak bo`shlig`iga, yettinchi haftasida esa chot xaltasiga tushadi. Sakkizinchi oyda qorin pardasidan tashkil topgan xaltasimon bo`shliq shakllanib, so`ng unga tushadi. Bo`shliqqa tushish jarayoni bola tug`ilgandan so`ng oxiriga yetadi. Yorg`oq tashqi tomondan yupqa va nozik tuzilishga ega teridan tashkil topgan bo`lib, pigmentlashgan va siyrak tuklardan iborat. Teri qatlamlar hosil qilib tuzilgan bo`lib, cho`ziluvchanlik xususiyatiga ega. Cho`zilib, torayib turadi. Terining ostida chok bo`lib, u jinsiy olat bosh qismining ostidan boshlanib, anal teshigigacha tortilgan. Moyak joylashgan xalta devori 7 qavatdan tashkil topgan: 1. Ustki teri qavati. 2. Go`shtdor parda. Moyaklarini aloxida o`rab turuvchi teri osti pardasi. Moyak xaltasi ularni o`rtasidan ajratib turadigan to`siqni hosil qiladi. 3. Tashqi urug` fastsiyasi. Qorin devori fastsiyasining davomi. 4. Moyakni ko`taruvchi muskul fastsiyasi. Chov kanalining tashqi 5. xaltasidan yorqoq bo`shliqiga tushadi. 6. Moyakni ko`taruvchi muskul. qorin ko`ndalang muskulidan 7. qosil bo`lgan yorqoq ichidagi parda. 8. Ichki uruq fastsiyasi. Moyak va uruq tizimini o`raydi. 9. Moyakning g`ilof pardasi. Moyak yorg`oq bo`shlig`iga o`ralib tushadigan qorin pardasi. Bu parda ikki varaqdan tashkil topgan bo`lib, ichkisi urug`donni o`rab tursa, tashqi yorg`oq devorini ichki tomondan qoplaydi. Natijada ular orasida bo`shliq bo`lib, unga seroz parda bo`shlig`i deyiladi. Bo`shliqda seroz suyukdik joylashadi. Yorg`oqning ichki qarorati organizm ichki haroratidan Ilmiybaza.uz Yorg`oq (scrotum) juft a'zolar qatoriga kirib, kattalarda chot orasida jinsiy olat ildiz qismining oldida xaltachaga o`xshab osilib turadi. Uning ichi ikkita bo`shliqdan tashkil topgan bo`lib, unda moyak va uning ortig`i joylashadi. Organizm embrional rivojlanish davrida qorin bo`shlig`i qorin devorining orqa qismida joylashadi. Embrionning rivojlanish davrining uchinchi haftasida yonbosh suyak bo`shlig`iga, yettinchi haftasida esa chot xaltasiga tushadi. Sakkizinchi oyda qorin pardasidan tashkil topgan xaltasimon bo`shliq shakllanib, so`ng unga tushadi. Bo`shliqqa tushish jarayoni bola tug`ilgandan so`ng oxiriga yetadi. Yorg`oq tashqi tomondan yupqa va nozik tuzilishga ega teridan tashkil topgan bo`lib, pigmentlashgan va siyrak tuklardan iborat. Teri qatlamlar hosil qilib tuzilgan bo`lib, cho`ziluvchanlik xususiyatiga ega. Cho`zilib, torayib turadi. Terining ostida chok bo`lib, u jinsiy olat bosh qismining ostidan boshlanib, anal teshigigacha tortilgan. Moyak joylashgan xalta devori 7 qavatdan tashkil topgan: 1. Ustki teri qavati. 2. Go`shtdor parda. Moyaklarini aloxida o`rab turuvchi teri osti pardasi. Moyak xaltasi ularni o`rtasidan ajratib turadigan to`siqni hosil qiladi. 3. Tashqi urug` fastsiyasi. Qorin devori fastsiyasining davomi. 4. Moyakni ko`taruvchi muskul fastsiyasi. Chov kanalining tashqi 5. xaltasidan yorqoq bo`shliqiga tushadi. 6. Moyakni ko`taruvchi muskul. qorin ko`ndalang muskulidan 7. qosil bo`lgan yorqoq ichidagi parda. 8. Ichki uruq fastsiyasi. Moyak va uruq tizimini o`raydi. 9. Moyakning g`ilof pardasi. Moyak yorg`oq bo`shlig`iga o`ralib tushadigan qorin pardasi. Bu parda ikki varaqdan tashkil topgan bo`lib, ichkisi urug`donni o`rab tursa, tashqi yorg`oq devorini ichki tomondan qoplaydi. Natijada ular orasida bo`shliq bo`lib, unga seroz parda bo`shlig`i deyiladi. Bo`shliqda seroz suyukdik joylashadi. Yorg`oqning ichki qarorati organizm ichki haroratidan Ilmiybaza.uz pastroq bo`ladi. Bu esa spermatozoid jarayonini kechishi uchun qulay harorat xisoblanadi. Jinsiy olat Jinsiy olat (penis) erkaklar tashqi jinsiy a'zolariga kirib, ikki xil vazifani, ya'ni siydik chiqarish va ayollar jinsiy a'zosiga urug`larni chiqarib berishni bajaradi. Erkak olatining ko`ndalang kesimi uchta kovaksimon tanadan tashkil topgan. Birinchisi siydik chiqaruv kanali bo`lib, orqa tomonida o`ziga mustaqil holda joylashsa, ikkitasi esa uning ustida yonmayon joylashadi. Uchala g`ovak qismlari umumiy fastsiya va teri bilan qoplangan. Olatning orqa, ya'ni ildiz qismi qovuq suyagiga tegib turadi, teri ostida joylashgan, harakatchan qismi, ya'ni tanasi yo`g`onlashib borib, kattalashgan bosh qismi bilan tugaydi. Bosh qismida siydik va urug` chiqaradigan kanalchalarning uchlari joylashadi. Tana qismining terisi olat boshini erkin holda qoplab turgan terisiga aylanadi. Terining ana shu erkin qismi olat boshchasining pastki qismida tutashib, yugan deb ataluvchi qismi bilan asosiy terisiga tutashadi. Olat boshini erkin holda qoplab turuvchi teri ichki yuzasida bezlar joylashadi. Ikkita yonma-yon joylashgan g`ovak qismlarining har biri baquvvat zich biriktiruvchi to`qimadan tashkil topgan oqsil parda bilan o`ralgan. Oqsil parda g`ovak ichki bo`shlig`iga o`sib kirib ko`plab bo`shliqlar, katakchalar hosil qiladi. Bo`shliqlarga kirgan qon oqimini to`sib turadi. Jinsiy qo`zg`alish vaqtida katakchadagi qon bosimini oshirib, olatni erektsiya holatiga olib keladi. Siydik chiqaruv kanalining atrofidagi qovak qismining bo`shliqlari juda mayda va zich joylashgan. Ildiz, ya'ni piyozboshcha qismidan boshlangan tanasi olat bosh qismiga kelganda qo`ziqorin qalpog`iga o`xshagan bosh qismini tashkil etadi, unga olat boshi Ilmiybaza.uz pastroq bo`ladi. Bu esa spermatozoid jarayonini kechishi uchun qulay harorat xisoblanadi. Jinsiy olat Jinsiy olat (penis) erkaklar tashqi jinsiy a'zolariga kirib, ikki xil vazifani, ya'ni siydik chiqarish va ayollar jinsiy a'zosiga urug`larni chiqarib berishni bajaradi. Erkak olatining ko`ndalang kesimi uchta kovaksimon tanadan tashkil topgan. Birinchisi siydik chiqaruv kanali bo`lib, orqa tomonida o`ziga mustaqil holda joylashsa, ikkitasi esa uning ustida yonmayon joylashadi. Uchala g`ovak qismlari umumiy fastsiya va teri bilan qoplangan. Olatning orqa, ya'ni ildiz qismi qovuq suyagiga tegib turadi, teri ostida joylashgan, harakatchan qismi, ya'ni tanasi yo`g`onlashib borib, kattalashgan bosh qismi bilan tugaydi. Bosh qismida siydik va urug` chiqaradigan kanalchalarning uchlari joylashadi. Tana qismining terisi olat boshini erkin holda qoplab turgan terisiga aylanadi. Terining ana shu erkin qismi olat boshchasining pastki qismida tutashib, yugan deb ataluvchi qismi bilan asosiy terisiga tutashadi. Olat boshini erkin holda qoplab turuvchi teri ichki yuzasida bezlar joylashadi. Ikkita yonma-yon joylashgan g`ovak qismlarining har biri baquvvat zich biriktiruvchi to`qimadan tashkil topgan oqsil parda bilan o`ralgan. Oqsil parda g`ovak ichki bo`shlig`iga o`sib kirib ko`plab bo`shliqlar, katakchalar hosil qiladi. Bo`shliqlarga kirgan qon oqimini to`sib turadi. Jinsiy qo`zg`alish vaqtida katakchadagi qon bosimini oshirib, olatni erektsiya holatiga olib keladi. Siydik chiqaruv kanalining atrofidagi qovak qismining bo`shliqlari juda mayda va zich joylashgan. Ildiz, ya'ni piyozboshcha qismidan boshlangan tanasi olat bosh qismiga kelganda qo`ziqorin qalpog`iga o`xshagan bosh qismini tashkil etadi, unga olat boshi Ilmiybaza.uz deb ataladi. Erlik olatning uzunasiga va eniga tez o`sib yetilishi o`smirlik davriga to`g`ri keladi. AYOLLAR JINSIY A'ZOLARI Ayollar jinsiy a'zolar tizimi erkaklarnikiga o`xshab ichki va tashqi a'zolarga bo`linadi. Ayollar ichki jinsiy a'zolariga tuxumdonlar, bachadon naylari, bachadon va qin kirsa, tashqi jinsiy a'zolariga klitor, katta va kichik lablar, qizlik parda va dildoq daxdizidagi bezlar kiradi (59-rasm). Tuxumdonlar jinsiy hujayralar yetkazib berish jarayoni hamda ichki sekretsiya vazifasini bajarib, ayrim jinsiy gormonlarni ishlab beradi. Bachadonda esa otalanish jarayoni sodir bo`lib, embrion rivoji ta'minlanadi. Qolgan a'zolar esa chiqarib berish va qolgan jinsiy a'zolar majmualariga kiradi. Ayollarda jinsiy hujayralarning ko`payishi erkaklarnikidan farqlanib, faqat ona qornidaligida sodir bo`ladi. Qiz bola tug`ilishi bilan ayollar jinsiy hujayralarning ko`payishi, ovogoniyning paydo bo`lishi to`xtaydi. Yangi tug`ilgan qiz bolaning ikkala tuxumdonida 800000 ga yaqin birlamchi follikullar uchraydi. Bola tug`ilgandan so`ng, ularning soni ko`paymasdan asta sekin kamayib, ya'ni atrofiyaga uchrab boradi. Balog`at yoshiga yaqinlashganda tuxumdonda 400-500 ta birlamchi follikullar qolib, ulardan kelajakda yetilgan follikullar, ya'ni Graf follikullari yetiladi. Qiz bola tug`ilgandan so`ng uning tuxumdonida ko`plab faqat birlamchi follikullar uchraydi. Ularning har birida tuxum hujayra joylashadi. Organizm balog`atga yetishi bilan birlamchi follikullarda murakkab ovogenez jarayonlari sodir bo`la boshlaydi. Natijada dastlab tuxum hujayra kattalashadi, yaltiroq parda bilan o`raladi. Ustini o`rab turgan epiteliy ko`payishi natijasida ko`p qavatli pardasini hosil qiladi. Bu parda yupqa shishasimon membrana yordamida uni o`rab turgan biriktiruvchi to`qimadan ajratib turadi. Follikul kattalashishi bilan uning ustini Ilmiybaza.uz deb ataladi. Erlik olatning uzunasiga va eniga tez o`sib yetilishi o`smirlik davriga to`g`ri keladi. AYOLLAR JINSIY A'ZOLARI Ayollar jinsiy a'zolar tizimi erkaklarnikiga o`xshab ichki va tashqi a'zolarga bo`linadi. Ayollar ichki jinsiy a'zolariga tuxumdonlar, bachadon naylari, bachadon va qin kirsa, tashqi jinsiy a'zolariga klitor, katta va kichik lablar, qizlik parda va dildoq daxdizidagi bezlar kiradi (59-rasm). Tuxumdonlar jinsiy hujayralar yetkazib berish jarayoni hamda ichki sekretsiya vazifasini bajarib, ayrim jinsiy gormonlarni ishlab beradi. Bachadonda esa otalanish jarayoni sodir bo`lib, embrion rivoji ta'minlanadi. Qolgan a'zolar esa chiqarib berish va qolgan jinsiy a'zolar majmualariga kiradi. Ayollarda jinsiy hujayralarning ko`payishi erkaklarnikidan farqlanib, faqat ona qornidaligida sodir bo`ladi. Qiz bola tug`ilishi bilan ayollar jinsiy hujayralarning ko`payishi, ovogoniyning paydo bo`lishi to`xtaydi. Yangi tug`ilgan qiz bolaning ikkala tuxumdonida 800000 ga yaqin birlamchi follikullar uchraydi. Bola tug`ilgandan so`ng, ularning soni ko`paymasdan asta sekin kamayib, ya'ni atrofiyaga uchrab boradi. Balog`at yoshiga yaqinlashganda tuxumdonda 400-500 ta birlamchi follikullar qolib, ulardan kelajakda yetilgan follikullar, ya'ni Graf follikullari yetiladi. Qiz bola tug`ilgandan so`ng uning tuxumdonida ko`plab faqat birlamchi follikullar uchraydi. Ularning har birida tuxum hujayra joylashadi. Organizm balog`atga yetishi bilan birlamchi follikullarda murakkab ovogenez jarayonlari sodir bo`la boshlaydi. Natijada dastlab tuxum hujayra kattalashadi, yaltiroq parda bilan o`raladi. Ustini o`rab turgan epiteliy ko`payishi natijasida ko`p qavatli pardasini hosil qiladi. Bu parda yupqa shishasimon membrana yordamida uni o`rab turgan biriktiruvchi to`qimadan ajratib turadi. Follikul kattalashishi bilan uning ustini Ilmiybaza.uz qoplab turgan biriktiruvchi to`qima qalinlashib, tuxum hujayrani himoya qiladigan fibroz pardaga aylanadi. Membrana bilan fibroz parda oralarida kapillyar to`ri shaqlanadi. Epiteliy ko`payishi hisobiga follikul kattalashib boradi. Dastlabki hosil bo`lgan epiteliy hujayralari yemirilishi hisobiga hosil bo`lgan bo`shliqda o`ziga xos suyukdik yig`iladi. Follikul kattalashib borib, Graf pufakchaga, ya'ni organizmda eng katta hujayralar qatoriga kiradi, uning diametri 20 mm. gacha yetadi, ya'ni oddiy ko`z bilan ko`rinish darajasida bo`ladi. Graf follikul yuqorida qayd qilinganidek, tashqi fibroz parda, uning ostida tomirli parda va oxiri ichki pardadan tashkil topgan. Tomirli parda yaltiroq 59-rasm. Ayollar chanoq bo’shlig’ining sagital kesimi. 1- tuxumdon; 2-bachadon; 3-to’g’ri ichak; 4-orqa chiqarish teshigi; 5-orqa chiqarish teshigi sfinktori; 6- kichik lab; 7-katta lab; 8-siydik chiqarish nayi; 9-qov birlashmasi; 10-simfiz; 11-siydik pufagi. membrana yordamida ichki pardadan ajralib turadi. Ichki parda saqlanib qolgan epiteliy hujayralaridan tashkil topgan bo`lib, unga donador parda deb ataladi. Tuxumdon Ilmiybaza.uz qoplab turgan biriktiruvchi to`qima qalinlashib, tuxum hujayrani himoya qiladigan fibroz pardaga aylanadi. Membrana bilan fibroz parda oralarida kapillyar to`ri shaqlanadi. Epiteliy ko`payishi hisobiga follikul kattalashib boradi. Dastlabki hosil bo`lgan epiteliy hujayralari yemirilishi hisobiga hosil bo`lgan bo`shliqda o`ziga xos suyukdik yig`iladi. Follikul kattalashib borib, Graf pufakchaga, ya'ni organizmda eng katta hujayralar qatoriga kiradi, uning diametri 20 mm. gacha yetadi, ya'ni oddiy ko`z bilan ko`rinish darajasida bo`ladi. Graf follikul yuqorida qayd qilinganidek, tashqi fibroz parda, uning ostida tomirli parda va oxiri ichki pardadan tashkil topgan. Tomirli parda yaltiroq 59-rasm. Ayollar chanoq bo’shlig’ining sagital kesimi. 1- tuxumdon; 2-bachadon; 3-to’g’ri ichak; 4-orqa chiqarish teshigi; 5-orqa chiqarish teshigi sfinktori; 6- kichik lab; 7-katta lab; 8-siydik chiqarish nayi; 9-qov birlashmasi; 10-simfiz; 11-siydik pufagi. membrana yordamida ichki pardadan ajralib turadi. Ichki parda saqlanib qolgan epiteliy hujayralaridan tashkil topgan bo`lib, unga donador parda deb ataladi. Tuxumdon Ilmiybaza.uz Tuxumdon (ovarium) bir juft bo`lib, ayollar jinsiy bezlari qatoriga kiradi. qorin bo`shlig`ining yon tomonlarida kichik chanoq devorlariga yondoshgan holda joylashadi. Tashqi ko`rinishdan ovalsimon shaklda bo`lib, eni 17 mm. ni, qalinligi 11 mm. ni, og`irligi 5-8 g. ni, uzunligi 3-5 sm. ni tashkil qiladi. Tuxumdonda ikki uchi tafovut qilinadi. Birinchisi bachadon nayi tomonga qaragan bo`lib, unga yuqorigi, nayga qaragan uchi deyilsa, ikkinchisi - pastki bachadon uchi nomini olib, bacha-donga qaragan bo`ladi. Bu uch maxsus tuxumdon boylami orqali bachadon bilan tutashib turadi. Bir qirg`og`i erkin holda bo`lsa, ikkinchisi charviga tutashib, charvi tomoni nomini oladi. Shu yerdan tuxumdon darvozasi tuxumdonga qon tomirlari va nervlari ichkariga kirib tarqaladi. Kirg`oqlari medial va lateral yuzalarni hosil qiladi. Tuxumdon tashqi tomonidan kubsimon shakldagi murtak embrional epiteliysi bilan qoplangan, uning ostida biriktiruvchi to`qimadan tashkil topgan oqsil parda yotadi. Bu to`qima bez ichiga o`sib kirib, bez stromasini qosil qiladi. Tuxumdon kesib ko`rilganda unda po`stloq va mag`iz moddalar tafovut qilinadi. Po`stloq moddasi tarkibida birlamchi follikullar, o`suvchi follikullar hamda yetilgan Graf follikullari, sariq hamda atretik tana (sariq tana qoldig`i) joylashadi. Mag`iz qismi biriktiruvchi to`qimadan tashkil topgan bo`lib, undan qon va nerv tomirlari o`tadi. Po`stloq moddadan tashkil topgan qismida ko`plab birlamchi follikullar, ya'ni ovogoniy hujayralari joylashgan bo`lib, ular atrofini bir qavatli follikulyar hujayra o`ragan bo`ladi. Organizm balog`atga yetishidan boshlab, har bir birlamchi follikullardan yetilgan follikul Graf follikuli yetiladi. Tuxum hujayraning donodor pardaga yondoshib turgan joyida epiteliy hujayralari ko`payib, bo`rtiq hosil qiladi, so`ng tuxum hujayralarini bir nechta qavat hosil qilib, o`rab oladi. Tuxum hujayraning yaltiroq pardasiga tegib turgan hujayralar qavati shulali toj deb ataladi. Bu toj hujayralar orqali tuxumdonda trofik jarayon kechadi, ya'ni oziq moddalar yetkazib beriladi. Yetilgan follikul tuxumdon bilan tutashib turgan qismi asta yupqala-shib oxiri ajralib chiqadi va yoriladi. Natijada follikullar ichidagi tuxum hujayra qorin bo`shlig`iga tushib so`ng bachadon nayiga o`tadi. Follikul yorilishi Ilmiybaza.uz Tuxumdon (ovarium) bir juft bo`lib, ayollar jinsiy bezlari qatoriga kiradi. qorin bo`shlig`ining yon tomonlarida kichik chanoq devorlariga yondoshgan holda joylashadi. Tashqi ko`rinishdan ovalsimon shaklda bo`lib, eni 17 mm. ni, qalinligi 11 mm. ni, og`irligi 5-8 g. ni, uzunligi 3-5 sm. ni tashkil qiladi. Tuxumdonda ikki uchi tafovut qilinadi. Birinchisi bachadon nayi tomonga qaragan bo`lib, unga yuqorigi, nayga qaragan uchi deyilsa, ikkinchisi - pastki bachadon uchi nomini olib, bacha-donga qaragan bo`ladi. Bu uch maxsus tuxumdon boylami orqali bachadon bilan tutashib turadi. Bir qirg`og`i erkin holda bo`lsa, ikkinchisi charviga tutashib, charvi tomoni nomini oladi. Shu yerdan tuxumdon darvozasi tuxumdonga qon tomirlari va nervlari ichkariga kirib tarqaladi. Kirg`oqlari medial va lateral yuzalarni hosil qiladi. Tuxumdon tashqi tomonidan kubsimon shakldagi murtak embrional epiteliysi bilan qoplangan, uning ostida biriktiruvchi to`qimadan tashkil topgan oqsil parda yotadi. Bu to`qima bez ichiga o`sib kirib, bez stromasini qosil qiladi. Tuxumdon kesib ko`rilganda unda po`stloq va mag`iz moddalar tafovut qilinadi. Po`stloq moddasi tarkibida birlamchi follikullar, o`suvchi follikullar hamda yetilgan Graf follikullari, sariq hamda atretik tana (sariq tana qoldig`i) joylashadi. Mag`iz qismi biriktiruvchi to`qimadan tashkil topgan bo`lib, undan qon va nerv tomirlari o`tadi. Po`stloq moddadan tashkil topgan qismida ko`plab birlamchi follikullar, ya'ni ovogoniy hujayralari joylashgan bo`lib, ular atrofini bir qavatli follikulyar hujayra o`ragan bo`ladi. Organizm balog`atga yetishidan boshlab, har bir birlamchi follikullardan yetilgan follikul Graf follikuli yetiladi. Tuxum hujayraning donodor pardaga yondoshib turgan joyida epiteliy hujayralari ko`payib, bo`rtiq hosil qiladi, so`ng tuxum hujayralarini bir nechta qavat hosil qilib, o`rab oladi. Tuxum hujayraning yaltiroq pardasiga tegib turgan hujayralar qavati shulali toj deb ataladi. Bu toj hujayralar orqali tuxumdonda trofik jarayon kechadi, ya'ni oziq moddalar yetkazib beriladi. Yetilgan follikul tuxumdon bilan tutashib turgan qismi asta yupqala-shib oxiri ajralib chiqadi va yoriladi. Natijada follikullar ichidagi tuxum hujayra qorin bo`shlig`iga tushib so`ng bachadon nayiga o`tadi. Follikul yorilishi Ilmiybaza.uz natijasida tuxumdonda qolgan donador parda hujayralari yana ko`paya boshlaydi. Uning oralariga qon tomirlari o`sib kirib, yangi a'zoni hosil qiladi. Bunga sariq tana deyiladi. Har bir birlamchi follikulning yetilib Graf follikuli darajasigacha yetilish davri o`rtacha 28 kunga to`g`ri keladi. Ayollar organizmida muntazam ravishda ovulyatsiya jarayoni sodir bo`lib turadi. Follikullarning yetilishi gipofiz bezining follikulni stimullovchi gormoni (FSG) foolitropin ta'siri ostida sodir bo`ladi. Ovulyatsiya esa gipofizning lyutillovchi gor-moii (LG) lyutropin ta'siri natijasida sodir bo`ladi. Yetilgan follikulning yorilishi natijasida qolgan hujayralar tarkibida lyuteotsit hujayralari hosil bo`lib, ular progestron gormonini ishlab beradi. Agar tuxum hujayra otalanmasa, sariq tana 12-14 kui yashab biriktiruvchi to`qimaga aylanadi, bunga oq tana deb ataladi. Agar otalanish sodir bo`lsa, sariq tana homiladorlikning oxirigacha saqlanib qoladi. Bunga homiladorlik sariq tanasi deyiladi. Bola tug`ilganidan so`ng bu ham biriktiruvchi to`qimaga aylanadi. Bachadon nayi (tuba interina), ya'ni tuxum yo`li (tuba interina follopii) uzunligi 10-12 sm., diametri 2-4 mm. silindrsimon nay bo`lib, bachadonning enli payining yuqori qismidan, uning ikkala yon tomonlarida joylashadi. Bu nay orqali tuxumdonda yetilib, qorin bo`shlig`iga tushgan hujayra bachadon bo`shlig`iga qarab yo`naladi. Bachadon nayining bachadon bo`shlig`iga ochiladigan qismi boshlang`ich qismiga nisbatan ancha ingichka bo`ladi. Boshlang`ich uchi esa voronka shaklida kengaygan bo`lib, uch qismi har xil uzunlikdagi shokrilalarga ega. Ular tuxumdondan tuxum hujayra chiqaruvchi joyini o`rab oladi. Shokilalarining biri uzun bo`lib, tuxumdondan ichigacha kirib boradi. Unga tuxum yo`naltiruvchi shokila deyiladi. Tuxum yo`li devori uch qavatdan tashkil topgan: ichki shilliq, o`rta mushak va tashqi seroz pardalar. Ilmiybaza.uz natijasida tuxumdonda qolgan donador parda hujayralari yana ko`paya boshlaydi. Uning oralariga qon tomirlari o`sib kirib, yangi a'zoni hosil qiladi. Bunga sariq tana deyiladi. Har bir birlamchi follikulning yetilib Graf follikuli darajasigacha yetilish davri o`rtacha 28 kunga to`g`ri keladi. Ayollar organizmida muntazam ravishda ovulyatsiya jarayoni sodir bo`lib turadi. Follikullarning yetilishi gipofiz bezining follikulni stimullovchi gormoni (FSG) foolitropin ta'siri ostida sodir bo`ladi. Ovulyatsiya esa gipofizning lyutillovchi gor-moii (LG) lyutropin ta'siri natijasida sodir bo`ladi. Yetilgan follikulning yorilishi natijasida qolgan hujayralar tarkibida lyuteotsit hujayralari hosil bo`lib, ular progestron gormonini ishlab beradi. Agar tuxum hujayra otalanmasa, sariq tana 12-14 kui yashab biriktiruvchi to`qimaga aylanadi, bunga oq tana deb ataladi. Agar otalanish sodir bo`lsa, sariq tana homiladorlikning oxirigacha saqlanib qoladi. Bunga homiladorlik sariq tanasi deyiladi. Bola tug`ilganidan so`ng bu ham biriktiruvchi to`qimaga aylanadi. Bachadon nayi (tuba interina), ya'ni tuxum yo`li (tuba interina follopii) uzunligi 10-12 sm., diametri 2-4 mm. silindrsimon nay bo`lib, bachadonning enli payining yuqori qismidan, uning ikkala yon tomonlarida joylashadi. Bu nay orqali tuxumdonda yetilib, qorin bo`shlig`iga tushgan hujayra bachadon bo`shlig`iga qarab yo`naladi. Bachadon nayining bachadon bo`shlig`iga ochiladigan qismi boshlang`ich qismiga nisbatan ancha ingichka bo`ladi. Boshlang`ich uchi esa voronka shaklida kengaygan bo`lib, uch qismi har xil uzunlikdagi shokrilalarga ega. Ular tuxumdondan tuxum hujayra chiqaruvchi joyini o`rab oladi. Shokilalarining biri uzun bo`lib, tuxumdondan ichigacha kirib boradi. Unga tuxum yo`naltiruvchi shokila deyiladi. Tuxum yo`li devori uch qavatdan tashkil topgan: ichki shilliq, o`rta mushak va tashqi seroz pardalar. Ilmiybaza.uz Nayning ichki devori bo`ylama shaklida joylashgan burmalar hosil qilib tuzilgan shilliq qavatdan tashkil topgan. Bu qavatda ikki xil hujayra uchraydi: kiprikli silindrsimon va kiprigi yo`q bez hujayralari. Muskul qavati uzunasiga va aylana joylashgan hujayralardan tashkil topgan. Ularning peristaltikasi va kiprikchalarining bachadon bo`shlig`i tomon qilgan harakatlari tuxum hujayrani bachadon tomonga qarab so`rilishini ta'minlaydi. Bachadon nayi orqali keladigan tuxum hujayra unga nisbatan qarama-qarshi kelayotgan spermatozoid bilan otalanib, zigota shaklida ba-chadon bo`shlig`iga tushib, tezda ona organizmi bilan bog`lanadi. Seroz parda siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan tashkil topgan bo`lib, ustidan mezoteliy bilan qoplangan. Bachadon Bachadon (unterus) toq a'zolar qatoriga kiradi, noksimon shaklida, kichik chanoq bo`shlig`ida qovuq bilan to`g`ri ichak o`rtasida joylashadi. Bachadon bo`yin, tana va tub qismlariga bo`linadi. Tub qismi yuqoriroq joylashgan bachadon ikkita nayining yuqori qismini tashkil etadi. Tanasi ancha qalinlashgan bo`yin qismiga qarab ingichkalashib, uning teshigi qinga ochiladi. Bachadonni oldingi yuzasi siydik pufagi bilan chegaralanib, uni siydik pufagi yuzasi nomi bilan ataladi. Orqa tomondan to`g`ri ichak bilan chegaralanib, unga to`g`ri ichak yuzasi deyiladi. Bachadon bo`shlig`i noto`g`ri uchburchak shaklidagi tirqishga o`xshagan. Bachadon tanasi bilan tub qismining chegarasida uning bo`shlig`iga ikki tomondan bachadon nayi ochiladi. Bachadon bo`yin qismida ichki va tashqi teshiklari bo`lib, tashqi, ya'ni qinga ochiladigan qismi tug`magan ayollarda dumaloq shaklda bo`lib, tuqqan ayollarda ko`ndalang joylashgan yoriqqa o`xshaydi. Bachadon uzunligi normal holatda 5-7 sm., tub qismidagi eni 4 sm., devorining qalinligi 2-2,5 sm., og`irligi esa 50 g. ni tashkil etadi. homiladorlikning 8 oyligida bachadon kattalashib, 20 sm. ga teng bo`lishi mumkin. Homiladorlik jarayonida Ilmiybaza.uz Nayning ichki devori bo`ylama shaklida joylashgan burmalar hosil qilib tuzilgan shilliq qavatdan tashkil topgan. Bu qavatda ikki xil hujayra uchraydi: kiprikli silindrsimon va kiprigi yo`q bez hujayralari. Muskul qavati uzunasiga va aylana joylashgan hujayralardan tashkil topgan. Ularning peristaltikasi va kiprikchalarining bachadon bo`shlig`i tomon qilgan harakatlari tuxum hujayrani bachadon tomonga qarab so`rilishini ta'minlaydi. Bachadon nayi orqali keladigan tuxum hujayra unga nisbatan qarama-qarshi kelayotgan spermatozoid bilan otalanib, zigota shaklida ba-chadon bo`shlig`iga tushib, tezda ona organizmi bilan bog`lanadi. Seroz parda siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan tashkil topgan bo`lib, ustidan mezoteliy bilan qoplangan. Bachadon Bachadon (unterus) toq a'zolar qatoriga kiradi, noksimon shaklida, kichik chanoq bo`shlig`ida qovuq bilan to`g`ri ichak o`rtasida joylashadi. Bachadon bo`yin, tana va tub qismlariga bo`linadi. Tub qismi yuqoriroq joylashgan bachadon ikkita nayining yuqori qismini tashkil etadi. Tanasi ancha qalinlashgan bo`yin qismiga qarab ingichkalashib, uning teshigi qinga ochiladi. Bachadonni oldingi yuzasi siydik pufagi bilan chegaralanib, uni siydik pufagi yuzasi nomi bilan ataladi. Orqa tomondan to`g`ri ichak bilan chegaralanib, unga to`g`ri ichak yuzasi deyiladi. Bachadon bo`shlig`i noto`g`ri uchburchak shaklidagi tirqishga o`xshagan. Bachadon tanasi bilan tub qismining chegarasida uning bo`shlig`iga ikki tomondan bachadon nayi ochiladi. Bachadon bo`yin qismida ichki va tashqi teshiklari bo`lib, tashqi, ya'ni qinga ochiladigan qismi tug`magan ayollarda dumaloq shaklda bo`lib, tuqqan ayollarda ko`ndalang joylashgan yoriqqa o`xshaydi. Bachadon uzunligi normal holatda 5-7 sm., tub qismidagi eni 4 sm., devorining qalinligi 2-2,5 sm., og`irligi esa 50 g. ni tashkil etadi. homiladorlikning 8 oyligida bachadon kattalashib, 20 sm. ga teng bo`lishi mumkin. Homiladorlik jarayonida Ilmiybaza.uz bachadon ichida va uning devorida murakkab jarayonlar sodir bo`ladi. Devorida qo`shimcha muskul, biriktiruvchi to`qima hujayralari paydo bo`ladi. Qon tomirlari keskin rivojlanadi. Bachadon devori uchta qavatdan tashkil topgan: 1) shilliq parda yoki endometriy; 2) qalin, yaxshi rovojlangan muskul parda yoki miometriy; 3) seroz parda yoki perimetriy. 1. Bachadon shilliq pardasi endometriy bir qavatli xilpillovchi silindrsimon epiteliy bilan qoplangan. Bo`yin qismida burmalar hosil qiladi. Shilliq osti pardasida hujayra elementlariga mo`l bo`lgan siyrak biriktiruvchi to`qimadan iborat qalin xususiy qavat yotadi. Hujayra elementlaridan ko`plab makrofaglar va retikula hujayralari uchraydi. Ba'zan shilliq qavatida ko`plab oddiy naysimon bezlar joylashadi. 2. Muskul pardasi miometriy uch qavatni tashkil etadi. Birinchisi shilliq parda ostida joylashgan bo`lib, silliq muskul tolalari bo`ylama holda joylashadi. O`rta qavatini tashkil etuvchi muskul tolalar aylana yo`nalishda joylashadi. Bu qavat muskuli kuchli rivojlangan, qalin bo`lib, qon tomirlarga boy bo`ladi. Tashqi muskul qavatida muskul tolalari bo`ylama joylashadi. Bunga tomirlar usti qavati deyiladi. Uchchala muskul qatlamlar orasida elastik tolalarga boy siyrak shakllanmagan biriktiruvchi to`qima joylashadi. Perimetriy yoki seroz parda bachadon usti qismini o`raydi. Bachadon oldi va yon tomonlarida seroz parda bo`lmaydi. 3. Perimetriy siyrak shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan tashkil topgan bo`lib, tashqaridan mezoteliy bilan o`ralib turadi. Bachadon qorin pardasi bilan hamma tomondan o`ralgan bo`lib, intraperitoneal a'zolar qatoriga kiradi: bachadon atrofidan bir nechta paylar va boylamchalar bilan tortilgan. qorin pardaning bachadon bilan chanoq devori o`rtasidagi qismi bachadon serbarg boylami deyiladi. Boylamning bachadon nayi va tuxumdon o`rtasidagi bachadonga yaqin qismiga bachadon tutqichi deyiladi. Serbarg boylamining orqa yuzasiga tuxumdon tutqichi yopiladi. Bachadonning yuqorigi ikki burchagidan, bachadon nayi boshlangan joyining oldidan 13-15 sm. ga Ilmiybaza.uz bachadon ichida va uning devorida murakkab jarayonlar sodir bo`ladi. Devorida qo`shimcha muskul, biriktiruvchi to`qima hujayralari paydo bo`ladi. Qon tomirlari keskin rivojlanadi. Bachadon devori uchta qavatdan tashkil topgan: 1) shilliq parda yoki endometriy; 2) qalin, yaxshi rovojlangan muskul parda yoki miometriy; 3) seroz parda yoki perimetriy. 1. Bachadon shilliq pardasi endometriy bir qavatli xilpillovchi silindrsimon epiteliy bilan qoplangan. Bo`yin qismida burmalar hosil qiladi. Shilliq osti pardasida hujayra elementlariga mo`l bo`lgan siyrak biriktiruvchi to`qimadan iborat qalin xususiy qavat yotadi. Hujayra elementlaridan ko`plab makrofaglar va retikula hujayralari uchraydi. Ba'zan shilliq qavatida ko`plab oddiy naysimon bezlar joylashadi. 2. Muskul pardasi miometriy uch qavatni tashkil etadi. Birinchisi shilliq parda ostida joylashgan bo`lib, silliq muskul tolalari bo`ylama holda joylashadi. O`rta qavatini tashkil etuvchi muskul tolalar aylana yo`nalishda joylashadi. Bu qavat muskuli kuchli rivojlangan, qalin bo`lib, qon tomirlarga boy bo`ladi. Tashqi muskul qavatida muskul tolalari bo`ylama joylashadi. Bunga tomirlar usti qavati deyiladi. Uchchala muskul qatlamlar orasida elastik tolalarga boy siyrak shakllanmagan biriktiruvchi to`qima joylashadi. Perimetriy yoki seroz parda bachadon usti qismini o`raydi. Bachadon oldi va yon tomonlarida seroz parda bo`lmaydi. 3. Perimetriy siyrak shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan tashkil topgan bo`lib, tashqaridan mezoteliy bilan o`ralib turadi. Bachadon qorin pardasi bilan hamma tomondan o`ralgan bo`lib, intraperitoneal a'zolar qatoriga kiradi: bachadon atrofidan bir nechta paylar va boylamchalar bilan tortilgan. qorin pardaning bachadon bilan chanoq devori o`rtasidagi qismi bachadon serbarg boylami deyiladi. Boylamning bachadon nayi va tuxumdon o`rtasidagi bachadonga yaqin qismiga bachadon tutqichi deyiladi. Serbarg boylamining orqa yuzasiga tuxumdon tutqichi yopiladi. Bachadonning yuqorigi ikki burchagidan, bachadon nayi boshlangan joyining oldidan 13-15 sm. ga Ilmiybaza.uz teng dumaloq boylami boshlanadi va uyatli lablarga tutashadi. Boylamda muskul tolalari ham uchraydi. Qin (vagina) devorlari shilliq va muskuldan tashkil topgan, qisman cho`ziluvchan xususiyatga ega, uzunligi 8-10 sm.g ichki devorlari bir-biriga yaqin joylashgan noksimon nayga o`xshaydi. Qin bachadon bo`yin qismidan boshlanib, jinsiy yorug`ligiga ochiladi. Oldingi va orqa yuzalari bir-biriga tegib turadi. Kichik chanoq bo`shlig`ida joylashadi. Qin bo`shlig`i yuqori tomondan bachadonni biroz o`rab olgan holda bo`lgani uchun bachadon bo`yni bilan devori o`rtasida oldingi va orqa oraliqlar qin gumbazini hosil qiladi. Orqa gumbaz chuqurroq bo`ladi. Qin pastki tomoni qin dahliziga ochiladi. Qiz bolalarda qin teshigida qalqasimon parda bo`lib, uning o`rtasida kichkina teshigi bo`ladi. Bunga qizlik parda deyiladi. Qizlik parda birinchi jinsiy aloqa yoki tuqqanida buzilib, parda qoldiqlari kichkina chandiqqa aylanadi. Qin ichki devori yuzalari ko`ndalang joylashgan burmalarni hosil qiladi. Bachadon muskul qavati qin devori muskul qavatiga qo`shilib, qin devorida kuchli muskul tizimini tashkil etadi. Qin orqa gumbaz sohasida ichakdan bachadonga o`tuvchi qismida qorin parda bilan o`raladi, boshqa qismlarida seroz parda bo`lmaydi. Qin devori uchta - shilliq, muskul va adventitsial qavatlaridan tashkil topgan. Shilliq qavati yuzasi ko`p qavatli mugizlanmaydigan yassi epiteliy bilan qoplangan. Shilliq qavatning o`zi uchta qavatga bo`linadi. Uning har bir qavati hujayralarining tuzilishi ularning vazifasi va bosh struktur elementlari bilan farqlanadi. Muskul qavati uncha rivojlanmagan bo`lib, ichki sirkulyar qavat va tashqi baquvvat qavatni tashkil etadi. Muskul qatlamlari orasida elastik tolachaga boy biriktiruvchi to`qima qatlamlari uchraydi. Qinning boshlang`ich qismida aylana holda joylashgan ko`ndalang targ`il muskullar joylashadi. Siyrak biriktiruvchi to`qimadan tashkil topgan adventitsial qavatlari qinni boshqa a'zolar bilan tutashtirib turadi. Ayollar tashqi jinsiy a'zolari Ilmiybaza.uz teng dumaloq boylami boshlanadi va uyatli lablarga tutashadi. Boylamda muskul tolalari ham uchraydi. Qin (vagina) devorlari shilliq va muskuldan tashkil topgan, qisman cho`ziluvchan xususiyatga ega, uzunligi 8-10 sm.g ichki devorlari bir-biriga yaqin joylashgan noksimon nayga o`xshaydi. Qin bachadon bo`yin qismidan boshlanib, jinsiy yorug`ligiga ochiladi. Oldingi va orqa yuzalari bir-biriga tegib turadi. Kichik chanoq bo`shlig`ida joylashadi. Qin bo`shlig`i yuqori tomondan bachadonni biroz o`rab olgan holda bo`lgani uchun bachadon bo`yni bilan devori o`rtasida oldingi va orqa oraliqlar qin gumbazini hosil qiladi. Orqa gumbaz chuqurroq bo`ladi. Qin pastki tomoni qin dahliziga ochiladi. Qiz bolalarda qin teshigida qalqasimon parda bo`lib, uning o`rtasida kichkina teshigi bo`ladi. Bunga qizlik parda deyiladi. Qizlik parda birinchi jinsiy aloqa yoki tuqqanida buzilib, parda qoldiqlari kichkina chandiqqa aylanadi. Qin ichki devori yuzalari ko`ndalang joylashgan burmalarni hosil qiladi. Bachadon muskul qavati qin devori muskul qavatiga qo`shilib, qin devorida kuchli muskul tizimini tashkil etadi. Qin orqa gumbaz sohasida ichakdan bachadonga o`tuvchi qismida qorin parda bilan o`raladi, boshqa qismlarida seroz parda bo`lmaydi. Qin devori uchta - shilliq, muskul va adventitsial qavatlaridan tashkil topgan. Shilliq qavati yuzasi ko`p qavatli mugizlanmaydigan yassi epiteliy bilan qoplangan. Shilliq qavatning o`zi uchta qavatga bo`linadi. Uning har bir qavati hujayralarining tuzilishi ularning vazifasi va bosh struktur elementlari bilan farqlanadi. Muskul qavati uncha rivojlanmagan bo`lib, ichki sirkulyar qavat va tashqi baquvvat qavatni tashkil etadi. Muskul qatlamlari orasida elastik tolachaga boy biriktiruvchi to`qima qatlamlari uchraydi. Qinning boshlang`ich qismida aylana holda joylashgan ko`ndalang targ`il muskullar joylashadi. Siyrak biriktiruvchi to`qimadan tashkil topgan adventitsial qavatlari qinni boshqa a'zolar bilan tutashtirib turadi. Ayollar tashqi jinsiy a'zolari Ilmiybaza.uz Ayollar tashqi jinsiy a'zolari (pudendum femininum)ga katta va kichik lablar, klitor, qin dahlizining bezlari va qiz pardasi kiradi. Katta lablar erkaklar yorg`oqining gommologi hisoblanadi, teri burmasidan hosil bo`ladi. Uning uzunligi 7-8 smm eni 2-3 sm. Lablar oldingi va orqa tomonlarida burchak hosil qilib tutashadi. Tarkibida bezlar va yoq to`qimalari uchraydi. Tashqi teri yuzasi ichkariga burilib kirib yupqalashadi va shilliq pardaga aylanib ketadi. Oldingi tomonda tuk bilan qoplangan qov do`ngligi joylashadi. Katta lablar qinning teshigini ikki tomondan o`rab turadi. qin teshigi katta lablaridan ichkarirokda, unga parallel holda terining yana ikkita burmasi, ya'ni kichik lablari joylashadi. Ular katta lablarga nisbatan ensiz va yupqa kichik lablar, oldingi tomonga klitorning chetidagi terisi bilan tutashib ketadi. Kichik lablar bilan o`ralib turgan teshik qin dahlizi deyiladi. Kin dahliziga siydik chiqaruv nayi va bezlarining chiqaruv kanalchalari ochiladi. Bez mahsulotlari qin kirish qismini moylab turadi. Klitor qov birlashmasi oldida joylashadi. Embrional taraqqiyot va rivojlanishi bo`yicha erkak tashqi jinsiy a'zolari g`ovak tanasiga o`xshab ketadi. Ikkita eriktik g`ovaksimon tanadan tashkil topgan. Tashqi qavati ko`p qavatli yassi epiteliy bilan qoplangan. qizlik pardasi shilliq pardaning burmasi hosili bo`lib, shilliq parda tuzilishiga o`xshagan. Ayollarning jinsiy a'zolari ayniqsa, kuchli sezuv genital tanachalari va boshqa nerv oxirlari bilan ta'minlanganlar. Chot oralig`i Chot oralig`i (perineum) kichik chanoq bo`shlig`idan, chiqish yo`lini to`sib turgan muskul va fastsiya plastinkalaridan tashkil topgan. Bir tomondan dum umurtqalarining uchi qismi, oldingi to-mondan simfizning pastki nuqtasi va yon tomonlaridan ikkala qo`ymich bo`rtig`i bilan chegaralangan. Chot oraliqining tashir tomonida tashqi jinsiy a'zolar va anal teshigi joylashadi. Yorg`oq o`rtasidan Ilmiybaza.uz Ayollar tashqi jinsiy a'zolari (pudendum femininum)ga katta va kichik lablar, klitor, qin dahlizining bezlari va qiz pardasi kiradi. Katta lablar erkaklar yorg`oqining gommologi hisoblanadi, teri burmasidan hosil bo`ladi. Uning uzunligi 7-8 smm eni 2-3 sm. Lablar oldingi va orqa tomonlarida burchak hosil qilib tutashadi. Tarkibida bezlar va yoq to`qimalari uchraydi. Tashqi teri yuzasi ichkariga burilib kirib yupqalashadi va shilliq pardaga aylanib ketadi. Oldingi tomonda tuk bilan qoplangan qov do`ngligi joylashadi. Katta lablar qinning teshigini ikki tomondan o`rab turadi. qin teshigi katta lablaridan ichkarirokda, unga parallel holda terining yana ikkita burmasi, ya'ni kichik lablari joylashadi. Ular katta lablarga nisbatan ensiz va yupqa kichik lablar, oldingi tomonga klitorning chetidagi terisi bilan tutashib ketadi. Kichik lablar bilan o`ralib turgan teshik qin dahlizi deyiladi. Kin dahliziga siydik chiqaruv nayi va bezlarining chiqaruv kanalchalari ochiladi. Bez mahsulotlari qin kirish qismini moylab turadi. Klitor qov birlashmasi oldida joylashadi. Embrional taraqqiyot va rivojlanishi bo`yicha erkak tashqi jinsiy a'zolari g`ovak tanasiga o`xshab ketadi. Ikkita eriktik g`ovaksimon tanadan tashkil topgan. Tashqi qavati ko`p qavatli yassi epiteliy bilan qoplangan. qizlik pardasi shilliq pardaning burmasi hosili bo`lib, shilliq parda tuzilishiga o`xshagan. Ayollarning jinsiy a'zolari ayniqsa, kuchli sezuv genital tanachalari va boshqa nerv oxirlari bilan ta'minlanganlar. Chot oralig`i Chot oralig`i (perineum) kichik chanoq bo`shlig`idan, chiqish yo`lini to`sib turgan muskul va fastsiya plastinkalaridan tashkil topgan. Bir tomondan dum umurtqalarining uchi qismi, oldingi to-mondan simfizning pastki nuqtasi va yon tomonlaridan ikkala qo`ymich bo`rtig`i bilan chegaralangan. Chot oraliqining tashir tomonida tashqi jinsiy a'zolar va anal teshigi joylashadi. Yorg`oq o`rtasidan Ilmiybaza.uz o`tadigan sagital yuzasidagi o`rta chot orqali ikkiga bo`linadi. Ikkala qo`ymich bo`rtig`idan o`tkazilgan shartli belgi chot oralig`ini uchburchak shaklida ikkiga bo`ladi. Ularning ichida siydik tanosil diafragmasi (oldinda) va chanoq diafragmasi (orqada) joylashadi. Ikkala diafragma ikki qavatni tashkil etuvchi muskul va fastsiyadan tashkil topgan. Ayollarda siydik tanosil diafragma qismida siydik chiqaruv kanali va qin, erkaklarda esa, faqat siydik chiqaruv kanali joylashadi. Chanoq diafragmasi orqali to`g`ri ichakning yakunlovchi qismi o`tadi. Siydik- tanosil diafragma muskul qismi erkaklarda ayollarnikiga nisbatan kuchli, fastsiyasi esa bo`shroq hisoblanadi. Adabiyotlar: 1.Qodirov E.Q. Odam anatomiyasi. Chinor ENK; Toshkent, 2003. 2.Kolesnikov R.V. Odam anatomiyasi. 1964 yilgi ruscha nashirdan tarjima. Toshkent. O‘qituvchi. 1970. 3.Axmedov N.K. ATLAS. Odam anatomiyasi. Toshkent. «Tibbiyot nashiri» 1996. Ilmiybaza.uz o`tadigan sagital yuzasidagi o`rta chot orqali ikkiga bo`linadi. Ikkala qo`ymich bo`rtig`idan o`tkazilgan shartli belgi chot oralig`ini uchburchak shaklida ikkiga bo`ladi. Ularning ichida siydik tanosil diafragmasi (oldinda) va chanoq diafragmasi (orqada) joylashadi. Ikkala diafragma ikki qavatni tashkil etuvchi muskul va fastsiyadan tashkil topgan. Ayollarda siydik tanosil diafragma qismida siydik chiqaruv kanali va qin, erkaklarda esa, faqat siydik chiqaruv kanali joylashadi. Chanoq diafragmasi orqali to`g`ri ichakning yakunlovchi qismi o`tadi. Siydik- tanosil diafragma muskul qismi erkaklarda ayollarnikiga nisbatan kuchli, fastsiyasi esa bo`shroq hisoblanadi. Adabiyotlar: 1.Qodirov E.Q. Odam anatomiyasi. Chinor ENK; Toshkent, 2003. 2.Kolesnikov R.V. Odam anatomiyasi. 1964 yilgi ruscha nashirdan tarjima. Toshkent. O‘qituvchi. 1970. 3.Axmedov N.K. ATLAS. Odam anatomiyasi. Toshkent. «Tibbiyot nashiri» 1996.