SIZOT SUVLAR BALANSINI ANIQLASH

Yuklangan vaqt

2024-04-05

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

5

Faytl hajmi

90,0 KB


SIZOT SUVLAR BALANSINI ANIQLASH Sug‘oriladigan sho‘rlangan yerlarida sizot suvlar sathini kritik chuqurlikdan (kritik chuqurlik – tuproqlarni sho‘rlanish va botqoqlanishiga olib keladigan chuqurlik) yuqoriga ko‘tarilib ketishi ularning meliorativ holatini yomonlashtiradi. Agar sizot suvlari sho‘rlangan bo‘lsa tuproqlar sho‘rlanadi, aksincha sizot suvlari yer sathiga yaqin bo‘lib chuchuk bo‘lsa tuproqlar botqoqlanadi. Shu o‘rinda sizot suvlarning sathini ko‘tarilib ketishini oldini olish tadbirlarni ishlab chiqish kerak bo‘ladi. Bunga ularni dalalardan doimiy holda chiqarib yuborish orqali Erishiladi. Tuproqdan tuzlarni ortiqcha sathini chiqarib yuborishda zovurlarning yillik oqimini tartibga solish orqali Erishiladi. Minerallashgan sizot suvlar yetarli darajada oqib ketmaydigan sharoitlarda, odatda, tuproqning meliorativ holati yomonlashadi va ikkilamchi sho‘rlanish alomatlari paydo bo‘ladi. Demak, sug‘oriladigan sho‘rlangan yYerlarida tuproqdan tuzlarning ortiqcha sathini chiqarib tashlashni tuproq unumdorligini va qishloq xo‘jalik ekinlarini hosildorligini oshirishni ta’minlaydigan zovur oqimini yillik qiymatini aniqlash muhimdir. O‘zlashtiriladigan sho‘rlangan yYerlarida sizot suvlarning yillik oqimini aniqlash quyidagitartibda amalga oshiriladi. Buning uchun tuproqqa tushadigan atmosfYera yog‘inlarini, sug‘orish tarmoqlaridan tuproqqa shimilib ketgan suvning sathini, transpirasiya sarfi va boshqalarni hisobga olib boriladi hamda zovur oqimining qiymatlarini berilganlar asosida quyidagiformula yordamida aniqlanadi. ( ) ( ) Др Оs Ор Фк П Р Б Тр О         bu yYerda:: SIZOT SUVLAR BALANSINI ANIQLASH Sug‘oriladigan sho‘rlangan yerlarida sizot suvlar sathini kritik chuqurlikdan (kritik chuqurlik – tuproqlarni sho‘rlanish va botqoqlanishiga olib keladigan chuqurlik) yuqoriga ko‘tarilib ketishi ularning meliorativ holatini yomonlashtiradi. Agar sizot suvlari sho‘rlangan bo‘lsa tuproqlar sho‘rlanadi, aksincha sizot suvlari yer sathiga yaqin bo‘lib chuchuk bo‘lsa tuproqlar botqoqlanadi. Shu o‘rinda sizot suvlarning sathini ko‘tarilib ketishini oldini olish tadbirlarni ishlab chiqish kerak bo‘ladi. Bunga ularni dalalardan doimiy holda chiqarib yuborish orqali Erishiladi. Tuproqdan tuzlarni ortiqcha sathini chiqarib yuborishda zovurlarning yillik oqimini tartibga solish orqali Erishiladi. Minerallashgan sizot suvlar yetarli darajada oqib ketmaydigan sharoitlarda, odatda, tuproqning meliorativ holati yomonlashadi va ikkilamchi sho‘rlanish alomatlari paydo bo‘ladi. Demak, sug‘oriladigan sho‘rlangan yYerlarida tuproqdan tuzlarning ortiqcha sathini chiqarib tashlashni tuproq unumdorligini va qishloq xo‘jalik ekinlarini hosildorligini oshirishni ta’minlaydigan zovur oqimini yillik qiymatini aniqlash muhimdir. O‘zlashtiriladigan sho‘rlangan yYerlarida sizot suvlarning yillik oqimini aniqlash quyidagitartibda amalga oshiriladi. Buning uchun tuproqqa tushadigan atmosfYera yog‘inlarini, sug‘orish tarmoqlaridan tuproqqa shimilib ketgan suvning sathini, transpirasiya sarfi va boshqalarni hisobga olib boriladi hamda zovur oqimining qiymatlarini berilganlar asosida quyidagiformula yordamida aniqlanadi. ( ) ( ) Др Оs Ор Фк П Р Б Тр О         bu yYerda:: Dr – zovur oqimi, m3/ga; Os – tuproqqa tushadigan atmosfYera yog‘inlari, m3/ga; Or – sho‘r yuvish va mavsumiy sug‘orishlar hisobiga 1 ga ekin maydonga bYeriladigan suvning sathi (netto), m3/ga; Fk – sug‘orish tarmoqlardan suvning filtrasiyaga isrof bo‘lishi, m3/ga; P – yer osti suvlarining kelib turish sathi, m3/ga; R – sizot suvlarning oqib kelishi, m3/ga; B – tuproqdan bug‘lanishga suv sarfi, m3/ga; Tr – o‘simliklar transpirasiyasi uchun suv sarfi, m3/ga; O – sizot suvlarning tuproq ostidan oqib ketishi, m3/ga. Sizot suvlarning yillik oqimini aniqlash jarayonida sho‘r yuvish va mavsumiy sug‘orishlar hisobiga ekin maydoniga bYeriladigan suvning sathi, yer osti suvlarning kelib turish sathi, tuproq sirtidan bug‘lanishga suv sarfi va sizot suvlarning tuproq ostidan oqib ketish miqdorlari berilgan bo‘lib, ammo tuproqga yil davomida tushadigan yog‘ingarchilik sathi, sug‘orish tarmoqlaridan suvning isrof bo‘lishi va o‘simliklar tomonidan transpirasiyaga sarf bo‘lgan suvning sathini hisoblab chiqish kerak bo‘ladi. Bir yildagi atmosfYera yog‘inlari qiymatini (Os) yog‘ingarchiliklar yig‘indisini yog‘in suvlarini tuproqqa sing‘ish qismini hisobga oluvchi koyeffisiyentga ko‘paytirish yo‘li bilan aniqlanadi va u quyidagicha amalga oshiriladi: 100 OsxK f Os   bu yYerda:: Os – yog‘ingarchiliklar yig‘indisi, mm Kf – yog‘in suvlaridan foydalanish koyeffisiyenti Bir mm suv qatlami 1 gektarda 10 m3 ni tashkil etishini hisobga olsak, tuproqqa singuvchi suv sathi shunga asosan hisobga olinadi. Sug‘orish tarmoqlaridan suvning filtrasiyaga sarflanish qiymatini quyidagi formula bo‘yicha hisoblab chiqarish mumkin: Dr – zovur oqimi, m3/ga; Os – tuproqqa tushadigan atmosfYera yog‘inlari, m3/ga; Or – sho‘r yuvish va mavsumiy sug‘orishlar hisobiga 1 ga ekin maydonga bYeriladigan suvning sathi (netto), m3/ga; Fk – sug‘orish tarmoqlardan suvning filtrasiyaga isrof bo‘lishi, m3/ga; P – yer osti suvlarining kelib turish sathi, m3/ga; R – sizot suvlarning oqib kelishi, m3/ga; B – tuproqdan bug‘lanishga suv sarfi, m3/ga; Tr – o‘simliklar transpirasiyasi uchun suv sarfi, m3/ga; O – sizot suvlarning tuproq ostidan oqib ketishi, m3/ga. Sizot suvlarning yillik oqimini aniqlash jarayonida sho‘r yuvish va mavsumiy sug‘orishlar hisobiga ekin maydoniga bYeriladigan suvning sathi, yer osti suvlarning kelib turish sathi, tuproq sirtidan bug‘lanishga suv sarfi va sizot suvlarning tuproq ostidan oqib ketish miqdorlari berilgan bo‘lib, ammo tuproqga yil davomida tushadigan yog‘ingarchilik sathi, sug‘orish tarmoqlaridan suvning isrof bo‘lishi va o‘simliklar tomonidan transpirasiyaga sarf bo‘lgan suvning sathini hisoblab chiqish kerak bo‘ladi. Bir yildagi atmosfYera yog‘inlari qiymatini (Os) yog‘ingarchiliklar yig‘indisini yog‘in suvlarini tuproqqa sing‘ish qismini hisobga oluvchi koyeffisiyentga ko‘paytirish yo‘li bilan aniqlanadi va u quyidagicha amalga oshiriladi: 100 OsxK f Os   bu yYerda:: Os – yog‘ingarchiliklar yig‘indisi, mm Kf – yog‘in suvlaridan foydalanish koyeffisiyenti Bir mm suv qatlami 1 gektarda 10 m3 ni tashkil etishini hisobga olsak, tuproqqa singuvchi suv sathi shunga asosan hisobga olinadi. Sug‘orish tarmoqlaridan suvning filtrasiyaga sarflanish qiymatini quyidagi formula bo‘yicha hisoblab chiqarish mumkin: 1 , Фк Op      bu yerda:: Op – sug‘orish me’yori (netto), m3/ga;  - sug‘oirsh kanallarining foydali ish koyeffisenti. So‘ngra o‘simliklar orqali transpirasiyaga sarf bo‘lgan suvning sathi hisoblab chiqiladi. Odatda sug‘orish jarayonida suvning tarnspirasiyaga sarfi 70-75% tashkil qilib, 25-30% suv bevosita tuproq ustidan bug‘lanish yo‘li bilan yo‘qoladi. Shundan kelib chiqib, transpirasiyaga sarf bo‘lgan suvning qiymatini qo‘yidagicha hisbolab topiladi. Tuproq sathidan bug‘langan suv – 25% x – 75% Topshiriq. Zovur oqimini yillik qiymatini aniqlang: bir yilda yog‘adigan atmosfYera yog‘inlari (Os) – 180 mm; tuproqni namiqtirishda ulardan foydalanish koyeffisiyenti (Kf) – 64; sho‘r yuvishda va mavsumiy sug‘orishlarda 1 ga maydonga bYeriladigan suv (Op netto) – 7800 m3/ga; xo‘jalik sug‘orish sistemasining foydali ish koyeffisiyenti – 0,76; sizot suvlarning oqib kelishi (P) – 1800 m3/ga; yer osti suvlarning kelib turishi (P) – 2100 m3/ga; tuproqdan bug‘lanishga suv sarfi (B) – 1820 m3/ga; jami suv sarfidan o‘simliklar transpirasiyasi sathi (Tr) – 74 %; suvning tuproq ostidan boshqa dalalarga oqib ketishi (O) – 1410 m3/ga. Yechish: Topshiriq bo‘yicha dastlab tuproqqa tushadigan atmosfYera yog‘inlar sathi hisoblab chiqiladi. Hisoblash quyidagiformula yordamida aniqlanadi: 180 64 115,2 100 100 OsxKf x Os mm     1 , Фк Op      bu yerda:: Op – sug‘orish me’yori (netto), m3/ga;  - sug‘oirsh kanallarining foydali ish koyeffisenti. So‘ngra o‘simliklar orqali transpirasiyaga sarf bo‘lgan suvning sathi hisoblab chiqiladi. Odatda sug‘orish jarayonida suvning tarnspirasiyaga sarfi 70-75% tashkil qilib, 25-30% suv bevosita tuproq ustidan bug‘lanish yo‘li bilan yo‘qoladi. Shundan kelib chiqib, transpirasiyaga sarf bo‘lgan suvning qiymatini qo‘yidagicha hisbolab topiladi. Tuproq sathidan bug‘langan suv – 25% x – 75% Topshiriq. Zovur oqimini yillik qiymatini aniqlang: bir yilda yog‘adigan atmosfYera yog‘inlari (Os) – 180 mm; tuproqni namiqtirishda ulardan foydalanish koyeffisiyenti (Kf) – 64; sho‘r yuvishda va mavsumiy sug‘orishlarda 1 ga maydonga bYeriladigan suv (Op netto) – 7800 m3/ga; xo‘jalik sug‘orish sistemasining foydali ish koyeffisiyenti – 0,76; sizot suvlarning oqib kelishi (P) – 1800 m3/ga; yer osti suvlarning kelib turishi (P) – 2100 m3/ga; tuproqdan bug‘lanishga suv sarfi (B) – 1820 m3/ga; jami suv sarfidan o‘simliklar transpirasiyasi sathi (Tr) – 74 %; suvning tuproq ostidan boshqa dalalarga oqib ketishi (O) – 1410 m3/ga. Yechish: Topshiriq bo‘yicha dastlab tuproqqa tushadigan atmosfYera yog‘inlar sathi hisoblab chiqiladi. Hisoblash quyidagiformula yordamida aniqlanadi: 180 64 115,2 100 100 OsxKf x Os mm     Bir mm suv qatlami 1 gektarida 10 m3 ni tashkil etishini hisobga olsak, tuproqqa singuvchi suv sathi shunga asosan hisobga olinadi 115,2 x 101152 m3/ga. Endi sug‘orish tarmog‘idan suvning filtrasiyaga sarfini hisoblab chiqiladi va u qo‘yidagicha aniqlanadi. 3 1 1 0,76 7800 , 2463 / 0,76 Фk Or m ga          Topshiriq bo‘yicha transpirasiyaga sarf bo‘lgan suvning qiymati qo‘yidagicha hisoblanadi: X  Tuproq 25 sathidan ' bug langan suv 3 75 1820 75 5460 / 25 x x m ga   Olingan qiymatlarni formulaga qo‘yib, zovurlarning yillik oqimi aniqlanadi: 3 (1152 7800 2463 2100 1800) (1820 5460 1410) 15315 8690 6625 / . Др m ga             Topshiriq. 14-jadvalda keltirilgan ma’lumotlar bo‘yicha o‘zlashtirilayotgan sho‘rlangan uchastkaning yillik zovur oqimini aniqlang va ular natijasida tuproqlar meliorativ ahvoliga baho bYering hamda uni yaxshilash choralarini belgilang. 14-jadval Zovur oqimi modulini aniqlashga doir ma’lumotlar. Ko‘rsatkichlar Masala № 1 2 3 4 5 6 7 AtmosfYera yog‘inlari (Os), mm 86 120 140 220 290 160 180 Yog‘in suvlaridan foydalanish koyef-fisiyenti (Ko) 0,52 0,62 0,56 0,70 0,65 0,72 0,6 Mavsumiy sug‘orish me’yori (Or), m3/ga 1160 0 1020 0 9860 9800 9900 8100 7800 Bir mm suv qatlami 1 gektarida 10 m3 ni tashkil etishini hisobga olsak, tuproqqa singuvchi suv sathi shunga asosan hisobga olinadi 115,2 x 101152 m3/ga. Endi sug‘orish tarmog‘idan suvning filtrasiyaga sarfini hisoblab chiqiladi va u qo‘yidagicha aniqlanadi. 3 1 1 0,76 7800 , 2463 / 0,76 Фk Or m ga          Topshiriq bo‘yicha transpirasiyaga sarf bo‘lgan suvning qiymati qo‘yidagicha hisoblanadi: X  Tuproq 25 sathidan ' bug langan suv 3 75 1820 75 5460 / 25 x x m ga   Olingan qiymatlarni formulaga qo‘yib, zovurlarning yillik oqimi aniqlanadi: 3 (1152 7800 2463 2100 1800) (1820 5460 1410) 15315 8690 6625 / . Др m ga             Topshiriq. 14-jadvalda keltirilgan ma’lumotlar bo‘yicha o‘zlashtirilayotgan sho‘rlangan uchastkaning yillik zovur oqimini aniqlang va ular natijasida tuproqlar meliorativ ahvoliga baho bYering hamda uni yaxshilash choralarini belgilang. 14-jadval Zovur oqimi modulini aniqlashga doir ma’lumotlar. Ko‘rsatkichlar Masala № 1 2 3 4 5 6 7 AtmosfYera yog‘inlari (Os), mm 86 120 140 220 290 160 180 Yog‘in suvlaridan foydalanish koyef-fisiyenti (Ko) 0,52 0,62 0,56 0,70 0,65 0,72 0,6 Mavsumiy sug‘orish me’yori (Or), m3/ga 1160 0 1020 0 9860 9800 9900 8100 7800 Xo‘jalik sug‘orish sistemasi-ning F.I.K. (pq) 0,92 0,88 0,92 0,76 0,72 0,87 yer osti suvlarining kelib turishi (P), m3/ga 1800 2200 2200 1900 2400 1700 2300 Sizot suvlarning oqib kelishi (R), m3/ga 960 1800 1200 1500 1600 800 1800 Suvni tuproqdan bug‘lanishga isrof bo‘lishi (I), m3/ga 2560 2000 2640 2300 1780 2100 1820 Umumiy suv sarfidan transpi-rasiya sathi (Tr), % 75 74 76 68 70 75 74 Sizot suvlarni boshqa uchastkalarga oqib ketishi (0) m3/ga 1760 1480 1480 1100 1460 1200 1410 Zovurlarning yillik oqimi (Dr0, m3/ga 6905 Takrorlash uchun savollar: 1.Sizot suvlarin ing balansi nima? 2.Sizot suvlar daladan yetarli oqib chiqib ketmagan holda qanday jarayon kuzatiladi? 3.Amaliy mashg‘ulot darsida sizot suvlarining yillik oqimi qanday tartibda aniqlanadi? Xo‘jalik sug‘orish sistemasi-ning F.I.K. (pq) 0,92 0,88 0,92 0,76 0,72 0,87 yer osti suvlarining kelib turishi (P), m3/ga 1800 2200 2200 1900 2400 1700 2300 Sizot suvlarning oqib kelishi (R), m3/ga 960 1800 1200 1500 1600 800 1800 Suvni tuproqdan bug‘lanishga isrof bo‘lishi (I), m3/ga 2560 2000 2640 2300 1780 2100 1820 Umumiy suv sarfidan transpi-rasiya sathi (Tr), % 75 74 76 68 70 75 74 Sizot suvlarni boshqa uchastkalarga oqib ketishi (0) m3/ga 1760 1480 1480 1100 1460 1200 1410 Zovurlarning yillik oqimi (Dr0, m3/ga 6905 Takrorlash uchun savollar: 1.Sizot suvlarin ing balansi nima? 2.Sizot suvlar daladan yetarli oqib chiqib ketmagan holda qanday jarayon kuzatiladi? 3.Amaliy mashg‘ulot darsida sizot suvlarining yillik oqimi qanday tartibda aniqlanadi?