SIZOT SUVLAR BALANSINI ANIQLASH

Yuklangan vaqt

2024-04-05

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

5

Faytl hajmi

90,0 KB


SIZOT SUVLAR BALANSINI ANIQLASH Sug‘oriladigan sho‘rlangan yerlarida sizot suvlar sathini kritik chuqurlikdan (kritik chuqurlik – tuproqlarni sho‘rlanish va botqoqlanishiga olib keladigan chuqurlik) yuqoriga ko‘tarilib ketishi ularning meliorativ holatini yomonlashtiradi. Agar sizot suvlari sho‘rlangan bo‘lsa tuproqlar sho‘rlanadi, aksincha sizot suvlari yer sathiga yaqin bo‘lib chuchuk bo‘lsa tuproqlar botqoqlanadi. Shu o‘rinda sizot suvlarning sathini ko‘tarilib ketishini oldini olish tadbirlarni ishlab chiqish kerak bo‘ladi. Bunga ularni dalalardan doimiy holda chiqarib yuborish orqali Erishiladi. Tuproqdan tuzlarni ortiqcha sathini chiqarib yuborishda zovurlarning yillik oqimini tartibga solish orqali Erishiladi. Minerallashgan sizot suvlar yetarli darajada oqib ketmaydigan sharoitlarda, odatda, tuproqning meliorativ holati yomonlashadi va ikkilamchi sho‘rlanish alomatlari paydo bo‘ladi. Demak, sug‘oriladigan sho‘rlangan yYerlarida tuproqdan tuzlarning ortiqcha sathini chiqarib tashlashni tuproq unumdorligini va qishloq xo‘jalik ekinlarini hosildorligini oshirishni ta’minlaydigan zovur oqimini yillik qiymatini aniqlash muhimdir. O‘zlashtiriladigan sho‘rlangan yYerlarida sizot suvlarning yillik oqimini aniqlash quyidagitartibda amalga oshiriladi. Buning uchun tuproqqa tushadigan atmosfYera yog‘inlarini, sug‘orish tarmoqlaridan tuproqqa shimilib ketgan suvning sathini, transpirasiya sarfi va boshqalarni hisobga olib boriladi hamda zovur oqimining qiymatlarini berilganlar asosida quyidagiformula yordamida aniqlanadi. ( ) ( ) Др Оs Ор Фк П Р Б Тр О         bu yYerda:: SIZOT SUVLAR BALANSINI ANIQLASH Sug‘oriladigan sho‘rlangan yerlarida sizot suvlar sathini kritik chuqurlikdan (kritik chuqurlik – tuproqlarni sho‘rlanish va botqoqlanishiga olib keladigan chuqurlik) yuqoriga ko‘tarilib ketishi ularning meliorativ holatini yomonlashtiradi. Agar sizot suvlari sho‘rlangan bo‘lsa tuproqlar sho‘rlanadi, aksincha sizot suvlari yer sathiga yaqin bo‘lib chuchuk bo‘lsa tuproqlar botqoqlanadi. Shu o‘rinda sizot suvlarning sathini ko‘tarilib ketishini oldini olish tadbirlarni ishlab chiqish kerak bo‘ladi. Bunga ularni dalalardan doimiy holda chiqarib yuborish orqali Erishiladi. Tuproqdan tuzlarni ortiqcha sathini chiqarib yuborishda zovurlarning yillik oqimini tartibga solish orqali Erishiladi. Minerallashgan sizot suvlar yetarli darajada oqib ketmaydigan sharoitlarda, odatda, tuproqning meliorativ holati yomonlashadi va ikkilamchi sho‘rlanish alomatlari paydo bo‘ladi. Demak, sug‘oriladigan sho‘rlangan yYerlarida tuproqdan tuzlarning ortiqcha sathini chiqarib tashlashni tuproq unumdorligini va qishloq xo‘jalik ekinlarini hosildorligini oshirishni ta’minlaydigan zovur oqimini yillik qiymatini aniqlash muhimdir. O‘zlashtiriladigan sho‘rlangan yYerlarida sizot suvlarning yillik oqimini aniqlash quyidagitartibda amalga oshiriladi. Buning uchun tuproqqa tushadigan atmosfYera yog‘inlarini, sug‘orish tarmoqlaridan tuproqqa shimilib ketgan suvning sathini, transpirasiya sarfi va boshqalarni hisobga olib boriladi hamda zovur oqimining qiymatlarini berilganlar asosida quyidagiformula yordamida aniqlanadi. ( ) ( ) Др Оs Ор Фк П Р Б Тр О         bu yYerda::
Dr – zovur oqimi, m3/ga; Os – tuproqqa tushadigan atmosfYera yog‘inlari, m3/ga; Or – sho‘r yuvish va mavsumiy sug‘orishlar hisobiga 1 ga ekin maydonga bYeriladigan suvning sathi (netto), m3/ga; Fk – sug‘orish tarmoqlardan suvning filtrasiyaga isrof bo‘lishi, m3/ga; P – yer osti suvlarining kelib turish sathi, m3/ga; R – sizot suvlarning oqib kelishi, m3/ga; B – tuproqdan bug‘lanishga suv sarfi, m3/ga; Tr – o‘simliklar transpirasiyasi uchun suv sarfi, m3/ga; O – sizot suvlarning tuproq ostidan oqib ketishi, m3/ga. Sizot suvlarning yillik oqimini aniqlash jarayonida sho‘r yuvish va mavsumiy sug‘orishlar hisobiga ekin maydoniga bYeriladigan suvning sathi, yer osti suvlarning kelib turish sathi, tuproq sirtidan bug‘lanishga suv sarfi va sizot suvlarning tuproq ostidan oqib ketish miqdorlari berilgan bo‘lib, ammo tuproqga yil davomida tushadigan yog‘ingarchilik sathi, sug‘orish tarmoqlaridan suvning isrof bo‘lishi va o‘simliklar tomonidan transpirasiyaga sarf bo‘lgan suvning sathini hisoblab chiqish kerak bo‘ladi. Bir yildagi atmosfYera yog‘inlari qiymatini (Os) yog‘ingarchiliklar yig‘indisini yog‘in suvlarini tuproqqa sing‘ish qismini hisobga oluvchi koyeffisiyentga ko‘paytirish yo‘li bilan aniqlanadi va u quyidagicha amalga oshiriladi: 100 OsxK f Os   bu yYerda:: Os – yog‘ingarchiliklar yig‘indisi, mm Kf – yog‘in suvlaridan foydalanish koyeffisiyenti Bir mm suv qatlami 1 gektarda 10 m3 ni tashkil etishini hisobga olsak, tuproqqa singuvchi suv sathi shunga asosan hisobga olinadi. Sug‘orish tarmoqlaridan suvning filtrasiyaga sarflanish qiymatini quyidagi formula bo‘yicha hisoblab chiqarish mumkin: Dr – zovur oqimi, m3/ga; Os – tuproqqa tushadigan atmosfYera yog‘inlari, m3/ga; Or – sho‘r yuvish va mavsumiy sug‘orishlar hisobiga 1 ga ekin maydonga bYeriladigan suvning sathi (netto), m3/ga; Fk – sug‘orish tarmoqlardan suvning filtrasiyaga isrof bo‘lishi, m3/ga; P – yer osti suvlarining kelib turish sathi, m3/ga; R – sizot suvlarning oqib kelishi, m3/ga; B – tuproqdan bug‘lanishga suv sarfi, m3/ga; Tr – o‘simliklar transpirasiyasi uchun suv sarfi, m3/ga; O – sizot suvlarning tuproq ostidan oqib ketishi, m3/ga. Sizot suvlarning yillik oqimini aniqlash jarayonida sho‘r yuvish va mavsumiy sug‘orishlar hisobiga ekin maydoniga bYeriladigan suvning sathi, yer osti suvlarning kelib turish sathi, tuproq sirtidan bug‘lanishga suv sarfi va sizot suvlarning tuproq ostidan oqib ketish miqdorlari berilgan bo‘lib, ammo tuproqga yil davomida tushadigan yog‘ingarchilik sathi, sug‘orish tarmoqlaridan suvning isrof bo‘lishi va o‘simliklar tomonidan transpirasiyaga sarf bo‘lgan suvning sathini hisoblab chiqish kerak bo‘ladi. Bir yildagi atmosfYera yog‘inlari qiymatini (Os) yog‘ingarchiliklar yig‘indisini yog‘in suvlarini tuproqqa sing‘ish qismini hisobga oluvchi koyeffisiyentga ko‘paytirish yo‘li bilan aniqlanadi va u quyidagicha amalga oshiriladi: 100 OsxK f Os   bu yYerda:: Os – yog‘ingarchiliklar yig‘indisi, mm Kf – yog‘in suvlaridan foydalanish koyeffisiyenti Bir mm suv qatlami 1 gektarda 10 m3 ni tashkil etishini hisobga olsak, tuproqqa singuvchi suv sathi shunga asosan hisobga olinadi. Sug‘orish tarmoqlaridan suvning filtrasiyaga sarflanish qiymatini quyidagi formula bo‘yicha hisoblab chiqarish mumkin:
1 , Фк Op      bu yerda:: Op – sug‘orish me’yori (netto), m3/ga;  - sug‘oirsh kanallarining foydali ish koyeffisenti. So‘ngra o‘simliklar orqali transpirasiyaga sarf bo‘lgan suvning sathi hisoblab chiqiladi. Odatda sug‘orish jarayonida suvning tarnspirasiyaga sarfi 70-75% tashkil qilib, 25-30% suv bevosita tuproq ustidan bug‘lanish yo‘li bilan yo‘qoladi. Shundan kelib chiqib, transpirasiyaga sarf bo‘lgan suvning qiymatini qo‘yidagicha hisbolab topiladi. Tuproq sathidan bug‘langan suv – 25% x – 75% Topshiriq. Zovur oqimini yillik qiymatini aniqlang: bir yilda yog‘adigan atmosfYera yog‘inlari (Os) – 180 mm; tuproqni namiqtirishda ulardan foydalanish koyeffisiyenti (Kf) – 64; sho‘r yuvishda va mavsumiy sug‘orishlarda 1 ga maydonga bYeriladigan suv (Op netto) – 7800 m3/ga; xo‘jalik sug‘orish sistemasining foydali ish koyeffisiyenti – 0,76; sizot suvlarning oqib kelishi (P) – 1800 m3/ga; yer osti suvlarning kelib turishi (P) – 2100 m3/ga; tuproqdan bug‘lanishga suv sarfi (B) – 1820 m3/ga; jami suv sarfidan o‘simliklar transpirasiyasi sathi (Tr) – 74 %; suvning tuproq ostidan boshqa dalalarga oqib ketishi (O) – 1410 m3/ga. Yechish: Topshiriq bo‘yicha dastlab tuproqqa tushadigan atmosfYera yog‘inlar sathi hisoblab chiqiladi. Hisoblash quyidagiformula yordamida aniqlanadi: 180 64 115,2 100 100 OsxKf x Os mm     1 , Фк Op      bu yerda:: Op – sug‘orish me’yori (netto), m3/ga;  - sug‘oirsh kanallarining foydali ish koyeffisenti. So‘ngra o‘simliklar orqali transpirasiyaga sarf bo‘lgan suvning sathi hisoblab chiqiladi. Odatda sug‘orish jarayonida suvning tarnspirasiyaga sarfi 70-75% tashkil qilib, 25-30% suv bevosita tuproq ustidan bug‘lanish yo‘li bilan yo‘qoladi. Shundan kelib chiqib, transpirasiyaga sarf bo‘lgan suvning qiymatini qo‘yidagicha hisbolab topiladi. Tuproq sathidan bug‘langan suv – 25% x – 75% Topshiriq. Zovur oqimini yillik qiymatini aniqlang: bir yilda yog‘adigan atmosfYera yog‘inlari (Os) – 180 mm; tuproqni namiqtirishda ulardan foydalanish koyeffisiyenti (Kf) – 64; sho‘r yuvishda va mavsumiy sug‘orishlarda 1 ga maydonga bYeriladigan suv (Op netto) – 7800 m3/ga; xo‘jalik sug‘orish sistemasining foydali ish koyeffisiyenti – 0,76; sizot suvlarning oqib kelishi (P) – 1800 m3/ga; yer osti suvlarning kelib turishi (P) – 2100 m3/ga; tuproqdan bug‘lanishga suv sarfi (B) – 1820 m3/ga; jami suv sarfidan o‘simliklar transpirasiyasi sathi (Tr) – 74 %; suvning tuproq ostidan boshqa dalalarga oqib ketishi (O) – 1410 m3/ga. Yechish: Topshiriq bo‘yicha dastlab tuproqqa tushadigan atmosfYera yog‘inlar sathi hisoblab chiqiladi. Hisoblash quyidagiformula yordamida aniqlanadi: 180 64 115,2 100 100 OsxKf x Os mm    