SOBIQLI-DÁN EGINLERI ZIYANKESLERI HÁM OLARǴA QARSI GÚRES SHARALARI Reje 1. Jońıshqa hám basqa ot-jem eginler zıyankesleri haqqında ulıwma maǵlıwmat. 2. Jońıshqa japıraq pilshesi, jońıshqa tuxım. 3. Jońıshqa túynekshe pilshesi, jońıshqa qándelesi. 4. Jońıshqa zıyankeslerine qarsı gúres shara usılları. Dán eginleri barlıq ósimilikler menen azıqlanatuǵın nasekomalardan, shegirtke tárizliler, temirshekler, qarsıldawıq qońızlar hám basqa zıyankesler tamanınan zıyanlanadı. Bulardan basqa dán eginleriniń vegetativ hám generativ organların zıyanlawǵa qáliplesken biyday tripsi, dán bitleri, zıyanlı xasva, qırlı bas qandele, shıllıq qońız, p`yavica gessen páshshesi, shved páshshesi, dán sovkası sıyaqlı nasekomalar tamannan hám kóplep zıyanlanadı. Zıyanlı xasva. (Eurygastec integriceps). Dán eginleriniń tiykarǵı zıyankeslerinen esaplanıp, murtshalı qándeleler sem`yasınıń wákili. Denesi keń oval tárizli, jelke bólimi dúmpeshik tárizli, úlkenligi 10-13 mm átirapta, bas bóliminiń uzınlıǵı eninen qısqa, aldıńǵı kókrek shetki qırsı biraz iyilgen, murtshasınıń eki tárepi tuwrı hám tegis. Báhárde qándeleler, qıslaw jaylarında temperatura 170S ǵa kóterilgende olar trilip dán eginlerine ushıp baradı. Qandeleler dán eginlerin paqalı tiykarǵı yaki onnan joqarı buwınına jaylasıp aladı hám hár tárepin paqalǵa kirip ósimlik shiresi menen qosımsha azıqlanadı. Málim múddet azıqlanǵan qandeleler, qosılıp urǵashı zatları óz máyeklerin (ádette 200 ge shekem jaqın) dán eginleri japıraqlarına eki qatar qılıp jeti danadan qoyadı. Máyekler 9-16 kún rawajlanıp, keyin lichinkalar shıǵadı. Bular 3-4 kún bir jayda pada bolıp, keyin ósimlikke tarqalıp ketedi. Lichinkalar dáslep paqal hám japıraq shiresi menen keyinshellik dán masaqları shiresi menen azıqlanadı. Lichinkalar ómir dawamında bes mártebe túleydi hám 35-40 kún rawajlanadı aqırǵı márte túlep jetik zatlarǵa aylanǵan qándeleler qıslaw jerlerge ushıp ketedi. Bul nasekoma máwsim dawamında bir buwında rawajlanadı. Gúres sharaları. Agrotexnikalıq sharalar. Jabayı puta hám jabayı shóplerdi joq etiw, dán dalaları átirapındaǵı jabayı shóplerdiń joq etiw (bulardı qandala, máyeklerin qoyıwı múmkin) dánlerin jetiliwine qarap basqıshpa-basqısh orıp alıw, dalada dán qaldıqların uzaq qaldırmastan tez jıynastırıp maydalap alıw. Qırlı bas qándele (Aekia acumineta) - úlkenligi 7-11 mm bolǵan, denesi oval tárizli kúlreń sarǵısh reńde aldıńǵı kókreginde dal ortadan batıqları bar. Bası ótkir úshmúyeshli tárizli, máyekleri jumsaq, anıq emes reńde 0,75 mm úlkenlikte. Lichinkaları qısqa túksheler menen qaplanǵan. Bası qońır hám kókregi toq qońır qarın bólimi sarǵısh kúlreń. Lichinkaları máyekten 1,5-2 hápte shıǵıp bir jasta máyek qoyılǵan ósimliklerde eki jastan baslap qońsı eginlerge tarqalıp ketedi. Lichinkalar 45-60 kún ómir keshiredi. Bir eki jas lichinkalar dán ósimliklerin vegetativ organlarındaǵı shiresin sorıp azıqlansa, úsh-tórt jastaǵıları dán masaqların zıyanlaydı. Taza áwlad pisip jetilisken iyun` ayında qıslaw jerlerine ushıp ketedi. Bazı biri olar taw aldı ortalıqlarında jáne biraz múddet ómir keshiredi. Haplothiips tritici. Biyday tripsi kóbirek lami biydacydı zıyanlap oraylıq Aziya sharayatında keń tarqalǵarn nasekomalar esaplanadı. Úlkenligi 1,47-2,2 mm, denesi uzınshaq, qarınnıń tómengi segmentinde naysha sıyaqlı oralǵan. Qanat shekeleri basqa tripslar sıyaqlı túksheler menen oralǵan, olar ensiz hám uzın. Lichinkaları w mm ǵa deyin, murtshaları u buwınlı, jıltıraq qızıl reńli. Biyday tripsi lichinkaları topıraq arasında keseklerdiń astında qıslap qaladı. Erte báhárde hawa rayı i0S ǵa kóterilgende lichinkalar qıslawdan shıǵıp biyday joqarısına kóteriledi hám sol jerde pisip jetilisiwge aylanadı. Pisip jetilisken tripsler aprel` ayınıń dástlepki kúnleri payda boladı. Analıq pisip jetilisken óz máyeklerin dán masaqların arasına dán qabırshaqlarına qoyadı. Ádette 23-28 dana máyek qoyıladı. Lichinkaları 18-25 kún átirapta rawajlanadı. Biyday tripsi jılına bir áwlad beredi. Gúres sharaları. Agrotexnikalıq usıllar. Biyday tripsı shuqır aydap jiberiw, báhárge biydaydı erte egiw hám basqalar. Ximiyalıq gúres sharaları. 25% Decis – 0,25 l/ga 60% diazinon – 1,5-1,8 l/ga 5% karate – 0,15-0,2 l/ga 40%Bi - 58-1,5 l/ga 20% fanvelerat – 0,5 l/ga 25% Ciraks – 0,2 l/ga Jońıshqa ósimligi menen baylanıslı zıyankeslerdiń túr muǵdarı w00 ge jaqın bolıp, (kóp xor) zıyankeslerden qara qońızlar, qarsıldaq qońızlar, sovka gúbelekleri, qándeleler hám basqalardı kórsetip ótiw múmkin. Ósimlikke qolaylasqan zıyankeslerden jońıshqa jewshisi, jońıshqa japıraq pilshesi, (tuganak) uzınmurın qońızı, jońıshqa qońızı sıyaqlı (qayd) qılıwı múmkin. V.V.Yaxontov bergen maǵlıwmatına kóre fitonomustıń jońıshqa 1 paqaldan 1 lichinkası tuwrı kelgen tárizde alınıp atırǵan kók massa gektarına 20 c ge kemeyedi yamasa jońıshqa tuxım jewshisiniń zıyanlı (faoliyat) nátiyjesinde tuxım shıǵıwı 20-40% ke qısqarıp ketedi. Túr-Jońıshqa japıraq pilshesi (fitonomus) - Phytgnomus variatilis HB. Sem`ya - uzınmurınlar - Curcylionidae. Gruppa - qatıqanatlılar - Coleoptera. Qońızdıń uzınlıǵı (Xartumchasini) esapqa alǵanda 5-7 mm uzınlıqta bas bólim aldıńǵı naysha formasında sozılıp turadı. Jas qońızlar sarǵısh kúlreńli, úlkenleri qaramtır kúlreńli boladı. Qanat ústinsheleriniń ortasında, olardıń túbine jaqın bólimi toq bawır reńli yaki qara reńli serbab daǵı bar ushı arqa tamanǵa jıynalǵan bul daq natuwrı pana formada bolıp, qanat ústinshelerindegi daǵınıń úshten eki bólimin iyelep turadı. Máyegi elips tárizli, uzınlıǵı 0,5-0,65 mm keledi. Dáslepki máyekleri ashıq sarı reńli bolıp waqıt ótiwi menen sarǵayıp baradı. Lichinkası ayaqsız bolıp uzınlıǵı 10 mm ge baradı. Lichinkası qarın bóliminiń hár bir buwımda jaylasqan eki bórtshesi járdeminde háreketlenedi. Lichinkası ashıq sarǵısh, kókshil reńde boladı. Quwırshaǵı erkin quwırshaq tipine kiredi. Quwırshaǵınıń reńi sarı, bolıp keyinshelik jasıl tús aladı. Quwırshaǵınıń uzınlıǵı t,t,-i,0 mm keledi. Fitonomus imago halında kóbinshe jońıshqa paqalında topıraqtıń ústińgi bólimi hám ayrım halda dala átirapındaǵı jabayı shóplerde qıslaydı. Qońızlar ortasha kúnlik temperatura 120S qa jetkende qıslawdan shıǵadı. Fitonomus bir jılda bir márte áwlad beredi. Fitonomus lichinkaları hám imagosı biraq jońıshqanı birinshi orımına úlken zıyan jetkizedi. Olar jońıshqa biraq paqalı menen azıqlanadı. Gúres sharaları. Agrotexnikalıq usıllar tuxım jońıshqa dalalarında góne jońıshqalardan 0,5 km uzaqlıqta jaylastırıw. Erte báhárde jońıshqa kógeriwden maldın 2 qayta diskilew. (4-5 sm shuqırlıqta). Tuxımshılıqqa ekinshi orında jońıshqaların qaldırıw. Birinshi orında tez fitonomus tolıq rawajlanıp bolmastan aldın ótkiziw lazım. Ximiyalıq gúres sharaları 50% Karbofos – 0,2-0,6 l/ga 10% Kvarc – 4,8-9,9 l/ga 30% benzofosfat – 1,6-3,3 l/ga 50% mal`vos – 0,2-0,6 l/ga 5% karate – 0,15-0,2 l/ga Túr - Jońıshqanıń maysı (tuynek) pilshesi - Sitona cylindri collis Far. Sem`ya - uzınmurınlar - Curcylionudae. Gruppa - qatı qanatlılar - Coleoptera. Maysa pilshesiniń uzınlıǵı 4-5,5 mm keledi~ qanat ústi toq kúlreńde bolıp anıq kórinbeytuǵın aq, kúlreń hám qońır daqlar menen qaplanǵan. Xartumchasi fitonomustan úlken hám juwanraq boladı. Máyegi oval formada, ashıq sarı reńli keyin ala qarayadı. Uzınlıǵı 0,4 mm, eni 0,3 mm keledi. Lichinkalardıń denesi aqshıl, bası qońır reńli boladı. Lichinkalardıń ayaqları joq bolıp, siyrek túksheler menen qaplanǵan. Uzınlıǵı 5-6 mm ge jetedi. Quwırshaǵı erkin tipte bolıp aqshıl yaki sarǵısh reńde boladı. Maysa pilshesi imagolıq dáwrinde jer jarıqlarında kesekler astında hám ósimlik qaldıqlarında qıslaydı. Erte báhárde qońızlar qıslawdan jońıshqa kógermesten aldın shıǵadı hám ósip baslaǵan jońıshqa menen azıqlanadı. Olar jońıshqanıń japıraq hám ishki bólimi menen azıqlanadı. Qońızlar jońıshqa japıraqlardıń shetin kemirip oyıqlar payda qıladı. Maysa pilshesi bir jılda eki márte áwlad beredi. Túr-Jońıshqa tuxımjewshi - Bruchophagus roddi Guss. Sem`ya - Curcyliodae. Gruppa - qattı qanatlılar - Coleoptera. Urǵashı jońıshqa tuxım jewshiniń uzınlıǵı 1,3-2,1 mm keledi. Denesiniń reńi qara. Kókreginiń keyingi bóliminde oyıqshası bar, arqası búkri. Qarnı kelte máyektárizli tegis hám jıltıraq. Murtshası segiz buwımlı. Qanatları tınıq, kóp túksheler menen qaplanǵan.Erkek jońıshqa tuxımjewshi uzınlıǵı 1,2-2 mm bolıp, reńi qara. Qarnı urǵashısına qaraǵanda domalaq hám uzınıraq boladı.Máyegi tegis, tınıq reńli, ilips kóriniske iye, quyrıq formasındaǵı ósimtesi bolıp máyekten 2-3 márte uzınraq boladı.Lichinkasınıń uzınlıǵı 1,5-2 mm ge jetedi. Dáslep ol kók reńli bolıp rawajlanıwı aqırına barıp aqshıl reńge kiredi. Quwırshaǵı aq reńli bolıp, keyinshelik qarayadı.Jońıshqa tuxımjewshi ambardaǵı jońıshqa tuxımına, jońıshqa dáninde, jabayı halda ósiwshi sobıqlı ósimliklerde lichinka basqıshında qıslaydı.Mart- aprel` ayı basında lichinkalar quwırshaqqa aylanadı hám aprel`diń ekinshi yarımında quwırshaqtan imagosı usha baslaydı. Jońıshqa tuxımjewshi sırtqa shıǵıwdan aldın tuxım yaki sobıqlı domalaq yaki natuwrı formada tesedi.Ózbekstan sharayatında jońıshqa tuxımjewshi 3-4 márte áwlad beredi. Erjetken jońıshqa tuxımjewshi nektar menen azıqlanadı. Túr-jońıshqa qándelesi - Adelphocoric tineolatus. Sem`ya - Miridae.Gruppa - yarım qattı qanatlılar - Hemiptera. Erkeginiń uzınlıǵı 6,5-9,5 mm, urǵashısınıń uzınlıǵı 6,5-8 mm ge shekem boladı. Denesi uzınshaq formada, reńi qońır yaki sarǵısh jasıl, erkekleriniki urǵashılarınan qararaq boladı. Jońıshqa qándelesi arqa-tamanın basına jaqın bólimi (jelkesine) eki qara tochkası bar. Máyegi 1,5 mm bolıp, uzınshaq formada máyeginiń orta bólimi búgilip, tómengi ushı tarayıp hám domalaqlanıp turadı, joqarǵı ushı qaqpaqsha menen bekitilgen, máyekleri sarǵısh aq bolıp, keyinshelik qızaradı.Lichinkalardıń reńi jasıl, qarnı qızǵısh túsli bolıp, uzınlıǵı 3,5-5 mm ge baradı.Jońıshqa qándelesi azıqlanǵan ósimliginiń paqalı ishinde máyeklik basqıshında qıslaydı. Jońıshqa qándelesiniń imago hám lichinkaları japıraq bándi, japıraq, paqal hám ǵumshaların sorıp azıqlanadı. Jońıshqa qándelesi Ózbekstanda 3-4 márte áwlad berip rawajlanadı.