Ilmiybaza.uz SODDA GAP SINTAKSISI Reja: 1. Gap qolipi haqida ma`lumot 2. O‘zbek tilida qo‘llaniladigan gaplardagi umumiylik 3. Gap birlamchiligida kesimning o`rni Ilmiybaza.uz Tayanch tushunchalar: lison, nutq, leksik omil, morfologik omil, ohang, kesim, kesimlik kategoriyasi, shakl, mazmun, aktual bo`linish, simmetriya, asimmetriya, propozitsiya, WPm. Gap qolipi. Gap qolipi sintaksisning markaziy tushunchasidir. U qandaydir formal sxema emas, balki maxsus belgilardan iborat gap strukturasi ifodasidir. Tilshunos T.P.Lomtev ta’riflaganidek, “gap qolipi – bu bir andoza, bu andoza asosida muayyan bir gap emas, balki bir necha har xil gaplar tuziladi...”1. Gap qolipi – gapning asosiy grammatik va struktur xususiyatlarini o‘z ichiga olgan mavhum chizma. U gapning struktur elementlari orasidagi munosabatni ifodalab, umumiy grammatik ma’nosini o‘zida mujassamlashtiradi. Gap qoliplarini berishda gap qurilishi hech qachon o‘zgarmaydi. Gap qolipi tushunchasining o‘zi ham bir struktura sifatida shart va zarur tarkibiy qismlardan tashkil topgan bo‘lishi lozim. Paxta mashinada terildi gapining formulasi uchun asosiy tarkibiy qismlar, birinchidan, bosh kelishikdagi otning muayyan ega vazifasida kelishi, ikkinchidan, majhul nisbatdagi fe’l-kesimning kesimlik vositalari bilan shakllanishi va o‘rin kelishigidagi muayyan ot bilan ifodalangan vositali to‘ldiruvchining kelishi. Buni shartli ravishda quyidagicha ko‘rsatish mumkin: [Еotbosh kelishik–Тотo‘rin kelishigi–Кfe’lmajhul nisbat]. Shunday qolip Экин комбайнда ўрилди, Ҳосил машинада келтирилди, Хат компьютерда ёзилди kabi ko‘plab gaplarda takrorlanadi. O‘qituvchi kitobni o‘qidi gapining qolipi yuqoridagidan farq qiladi: [Еotbosh kelishik–Тottushum kelishigi–Кfe’laniq nisbat]. Bu qolip Karim rasmni chizdi, Bola ovqatni yedi, Lola hovlini supurdi, Opam kinoni ko‘rdi, Ukam xatni yozdi, Tikuvchi ko‘ylakni tikdi kabi gaplarda ro‘yobga chiqadi. Men kitobni o‘qidim gapida yuqoridagi qolip juz’iy farq bilan takrorlanadi. Bu farq eganing ot bilan emas, balki olmosh bilan ifodalanganligida, ya’ni [Еolmoshbosh kelishik–Тottushum kelishigi–Кfe’laniq nisbat]. Ko‘rinadiki, bu qolip avvalgisidan qurilishi jihatdan emas, balki eganing ifodalanishi jihati bilan farqlanadi. Bir qolipda ega muayyan ot bilan, ikkinchisida esa olmosh bilan ifodalangan. Yuqorida keltirilgan misollardan xulosa qilish mumkinki, qolip – gapning mavhum chizmasi. Lekin ular tilning qurilish birliklarimi yoki nuqtdagi gaplarning qurilish qolipimi degan savol tug‘iladi. 1Ломтев Т.П.Принципы построения формулы предложения // Филологические науки, – №51. Ilmiybaza.uz [Еot bosh kelishik–Тottushum kelishigi–Кfe’laniq nisbat] қолипи U kitob o‘qidi, Sarvarlar xat yozdilar kabi gaplar bilan qiyoslansa, u nutqda voqelangan bir xil gaplarning qolipi ekanligi haqida xulosa chiqarish mumkin. Agar qolipni [Еotbosh kelishik–Тoto‘rin kelishigi–Кfe’lmajhul nisbat] qolipi bilan solishtirsak va bu ikkala qolipni Yangi ochilgan paxta terim mashinalarida tez va toza terildi, Ona tilidan yosh o‘qituvchi kitobni qiziqib o‘qidi gaplarining qoliplari bilan taqqoslasak, keyingi gaplarning qolipi avvalgi qoliplarning kengaytirilgan ko‘rinishi ekanligi ma’lum bo‘ladi. Gaplarning bu turdagi qoliplari nutqdagi gaplarning qurilishini, ya’ni nutqda voqelangan gaplarning tipik tuzilishini aks ettiradi. Boshqacha aytganda, yuqorida ko‘rib o‘tilgan qoliplar nutqda voqelangan gaplarning mavhum chizmasi va nutqda gaplarning tuzilishi xilma-xil bo‘lganligi sababli, bu qoliplar ham turli xil bo‘ladi. Bu qoliplar nutqiy hosilalarning abstrakt sxemasi va lisoniy birlik bo‘la olmaydi. Formal-funksional tezislarda hozirgi zamon sistemaviy sintaksis tushunchalarini so‘z valentligi nazariyasi bilan bog‘lab qayta ko‘rib chiqish turkiy tillar nazariy sintaksisi oldida yangi ufqlarni ochishi ta’kidlangan.2 Quyida ko‘rib o‘tilgan qoliplarga shu nuqtai nazardan yondashishga harakat qilinadi. Men kitobni o‘qidim, U xatni yozdi, Biz qushlarni ko‘rdik, Siz bu gapni aytdingiz... – [Е olmosh bosh kelishik – Т ot tushum kelishigi – К fe’l aniq nisbat] yoki Ukam tarvuzni so‘ydi, Dehqon urug‘ni ekdi, O‘qituvchi kitobni o‘qidi... kabi sodda yoyiq gaplar [Е ot bosh kelishik – Т ot tushum kelishigi – К fe’l aniq nisbat] qurilishini umumlashtirish asosida [Е ot/olmoshbosh kelishik – Т ot/olmoshtushum kelishigi – K fe’l aniq nisbat] qolipi hosil qilinganmi yoki shu, ya’ni [ Е ot/olmosh bosh kelishik – Т ot/olmosh tushum kelishigi–К fe’laniq nisbat] qolipi asosida Salim kitobni o‘qidi tipidagi gaplar hosil qilinganmi degan masalani oydinlashtirish lozim. Agar qolip asosida gaplar hosil qilingan bo‘lsa, bu qoliplar til birliklari bo‘lib, o‘zbek tili jamiyati a’zolari ongida tayyor butunliklar sifatida yashaydi va tilning qurilish (struktur) birliklari hisoblanadi. Aksincha, mohiyatan nutqiy hodisalar bo‘lgan Salim kitobni o‘qidi, Men non yedim... kabi gaplarning umumiy tomonlarini birlashtirish asosida [Еot/olmoshbosh kelishik–Тot/olmoshtushum kelishigi– Кfe’laniq nisbat] qolipi hosil qilingan bo‘lsa, bu qolip lisoniy birlik emas, balki nutqdagi murakkab, ya’ni bir necha tarkibiy qismlardan iborat bo‘lgan nutqiy hosilalarning umumiy chizmasi, tarhidir. Boshqacha aytganda, qoliplar gaplar asosida hosil qilinganmi yoki gaplar qolip asosida tuzilganmi degan savolga javob 2Нигматов Х.Г., Абдуллаев К.М., Банару В.И. и др. Структура предложения и актуальные вопросы синтаксиса тюркских языков (тезисы формально–функционального исследования) // Советская тюркология, 1984. –№5. –С. 3-9. Ilmiybaza.uz berish lozim. Buning uchun bir necha gaplarni va ularning qolipini qiyoslab ko‘ramiz: № Gaplar Qoliplar 1 Salim/u kitobni o‘qidi [Еot/olmoshbosh kelishik–Тottushum kelishigi–Кfe’laniq nisbat] 2 Salim/u akasidan qo‘rqadi [Еot/olmoshbosh kelishik–Тot/olmoshсhiqish kelishigi– Кfe’laniq nisbat] 3 Salim/u maktabga boradi. [Еot/olmoshbosh kelishik–Hotjo‘nalish kelishigi– Кfe’laniq nisbat] 4 Salim/u maktabdan uyga qaytadi. [Еot/olmoshbosh kelishik– Hotсhiqish kelishigi – Hotjo‘nalish kelishigi–Кfe’laniq nisbat] 5 Salim/u qizardi [Еot/olmosh bosh kelishik– Кfe’laniq nisbat] 6 Moskvaga boriladi [Hotjo‘nalish kelishigi –Кfe’lmajhul nisbat] 7 Bu kitobni o‘qisa bo‘ladi [А olmosh – Тottushum kelishigi – Кfe’laniq nisbat] 8 Otam-tajribali o‘qituvchi [Еоtbosh kelishik –А–Коt] 9 Bu gul juda chiroyli edi [А olmosh –Еоtbosh kelishik – Кsifat] Qoliplarni o‘zaro qiyoslash ko‘rsatadiki, barcha gaplar uchun umumiy va zaruriy bo‘lgan tarkibiy qism qaysi so‘z turkumi va uning qanday shaklidan qat’i nazar, to‘liq shakllangan (tasdiq/ inkor, mayl/zamon, shaxs/son ma’no va ko‘rsatkichlarga ega bo‘lgan) fe’l yoki ot bilan ifodalangan kesimdir. Qoliplarning boshqa tarkibiy qismlari o‘zgaruvchan, u yoki bu tarkibiy qism bo‘lishi ham, bo‘lmasligi ham mumkin. Bu fikr nafaqat aniqlovchi, to‘ldiruvchi, holga, balki egaga ham tegishli. 1–, 2–, 3–, 4–, 5–, 8–, 9– gaplarda ot yoki olmosh bilan ifodalangan ega mavjud bo‘lsa, 6–, 7– gaplarda ega umuman yo‘q va bo‘lishi ham mumkin emas. Vaholanki, G‘alabaga mana bu yo‘ldan boriladi tipli gaplar o‘zbek nutqida bemalol ishlatiladi. 1–, 2– gaplar (Salim kitobni o‘qidi. Salim akasidan qo‘rqadi) ni o‘zaro solishtirsh asosida 1– gapda vositasiz to‘ldiruvchining, Ilmiybaza.uz 2– gapda vositali to‘ldiruvchining kelishi gapda kesim vazifasida kelgan o‘qimoq va qo‘rqmoq fe’llarining boshqaruvi, lug‘aviy ma’nosi bilan bog‘liq ekanligi haqida xulosa chiqarish mumkin. 3–, 4–, 5–, 6– gaplarda to‘ldiruvchi yoki hollarning bo‘la olishi/olmasligi ham kesim vazifasida kelgan fe’llarning lug‘aviy ma’nosi, ularning sintaktik va semantik valentliklari bilan bog‘liq. O‘qimoq fe’li o‘z lug‘aviy ma’nosi asosida kitobni so‘zi bilan birikishni talab etsa, bordi so‘zi qayerga, qayerdan kabi so‘roqli hollar bilan birikishni talab qiladi. 1–, 2–, 3–, 4 – gaplarning kesimida kelgan o‘qimoq, qo‘rqmoq, bormoq, qaytmoq fe’llari hosil qilgan qurilmalarni қизармоқ fe’li hosil qilgan qurilma bilan solishtirganda u yana ham aniq, ravshan bo‘ladi. Qizarmoq fe’li o‘z lug‘aviy ma’nosi talabiga ko‘ra hech qanday to‘ldiruvchi bilan birikib kelolmaydi va faqat kim, qachon, qayerda, nima sababdan... so‘roqlariga javob bo‘lgan bo‘laklar bilan birika oladi. Bu qizarmoq so‘zining gapning kesimi vazifasida kelishi bilan emas, balki so‘zning lug‘aviy ma’nosi bilan bog‘liq va qizarmoq so‘zi gapda qanday vazifada kelmasin, shu kengaytiruvchilarga ega bo‘la oladi. Chunonchi, Qiz uning uyqusizligidan qizargan ko‘zlariga qaradi . To‘ldiruvchi va hollarning gapda mavjudligi kesim vazifasida kelgan so‘zning sintaktik vazifasi bilan emas, balki lug‘aviy ma’nosi bilan bog‘liq ekanligi 1–, 7– misollarni 8–, 9– gaplar bilan solishtirganda yorqinroq namoyon bo‘ladi. 8–, 9– gaplarda ham kesim mavjud, lekin to‘ldiruvchilarning bo‘lishi noaniq. Chunki bu gaplarning kesimi ot va sifat turkumiga mansub so‘zlar bilan ifodalangan bo‘lib, ot va sifatlarning to‘ldiruvchilar bilan birikishi cheklangan, ular aniqlovchilarni talab qiladi. Bu misollarni qiyoslashdan muhim xulosa chiqadi: Gap tarkibida u yoki bu turdagi to‘ldiruvchi, hol va aniqlovchilarning bo‘lish-bo‘lmasligi gap kesimining qanday so‘z bilan ifodalanganligi va bu so‘zning lug‘aviy ma’nosi bilan bog‘liqdir. Bundan gapning qanday bo‘laklarga, ya’ni to‘ldiruvchi va holga ega bo‘lishi, aniqrog‘i, qanday qolip hosil qilib, gapda kesim bo‘lib kelishi kesim vazifasida kelgan so‘zning lug‘aviy ma’nosiga – semantik valentligiga bog‘liqligi kelib chiqadi. Demak, yuqorida ko‘rib o‘tilgan qoliplar tildagi gap qoliplari emas, balki nutq birliklari bo‘lgan, nutq hosilalari bo‘lgan gaplarning tipik ko‘rinishlari, qurilish tarhlaridir. Gaplar yuqorida ko‘rsatilgan qoliplar asosida emas, balki qoliplar nutqiy hosilalarning abstraksiyasi, mavhum ko‘rinishi sifatida hosil qilingan. Ko‘rilgan qoliplar birlamchi, gaplar ikkilamchi emas, balki, aksincha, nutqiy hosilalar (gaplar) struktur sintaksisda gap qoliplari deb yuritiladigan umumlashmalarga nisbatan birlamchidir. Lisoniy birlik hech qachon nutq birligiga nisbatan ikkilamchi bo‘lolmaydi. Zero nutq lisonning voqelanishi, yuzaga chiqishidir. Shuning uchun lisoniy birlik nutqda turli ko‘rinishda chiqadi va ular nutqiy ko‘rinishlarning umumlashmasi bo‘lishi mumkin emas. Bu esa yuqorida ko‘rilgan qoliplarning ham lisoniy birlik bo‘lolmasligini ko‘rsatadi. Ilmiybaza.uz O‘zbek tilida qo‘llaniladigan gaplardagi umumiylik. Gaplar nutqiy hosila sifatida cheksiz ko‘rinishga ega bo‘lmasin, ular lisonda alohida umumiylikka ega bo‘lishi va bu umumiylikning zarrasi nutqdagi istagan gapda mavjud bo‘lishi shart va zarur. O‘zbek nutqida qo‘llanadigan gaplarda bu umumiylik nimadan iborat degan savol tug‘iladi. Buning uchun yuqorida keltirilgan to‘qqizta gap va ularning qoliplariga murojaat etamiz. Barcha gaplar uchun umumiy va zaruriy bo‘lgan hamda bu gaplarda ham mavjud bo‘lgan tarkibiy qism nima? 1– jadvaldagi misollar asosida bu savolga javob berish qiyin emas. Gaplardagi zaruriy va umumiy bo‘lak – kesim. Lekin uning o‘zi gap tarkibidan aniqlanishi lozim. Shuning uchun “gap kesim va unga aloqador kengaytiruvchilardan iborat” deb ayta olmaymiz, chunki bu ta’rifda “kesim” va “gap” tushunchalari bor bo‘lib, ulardan kesim faqat gap orqaligina aniqlanishi mumkin, ya’ni kesimni aniqlashdan oldin gapni aniqlash lozim degan fikr kelib chiqadi. Demak, kesimni gap asosida emas, balki gapdan tashqarida turgan boshqa bir hodisa orqali aniqlash zarur. Gaplarning barchasi uchun umumiy bo‘lgan kesimga diqqat qilib qaralsa, uning ikki tarkibiy qismdan iborat ekanligini ko‘rish mumkin. Birinchi qism mustaqil so‘z turkumiga mansub birlik bo‘lib, u ma’lum bir lug‘aviy ma’no – harakat-holat, narsa- buyum, belgi-xususiyat, son-miqdor ma’nolarini ifodalab keladi. Bu qismni “lug‘aviy ma’no ifodalash qismi” deb ataymiz. Yuqorida keltirilgan to‘qqiz gapimizda lug‘aviy ma’no ifodalovchi qismlar quyidagilar: o‘qi-; qo‘rq-; bor-; qayt- ; qizar-; boril-; o‘qisa bo‘l-; o‘qituvchi-; juda chiroyli-. Lug‘aviy ma’no ifodalovchi qismdan keyin kesimlik kategoriyasining ko‘rsatkichlari – gap kesimini shakllantirib, tasdiq/inkor, mayl/zamon, shaxs/son ma’nolarini ifodalab keluvchi vositalar keladi. Yuqoridagi gaplarimizda bular quyidagilar: -di; -adi; -adi; -di;-adi; -adi; -dir; -edi. Buni quyidagicha jadvalda ko‘rsatishimiz mumkin: (2-jadval) Lug‘aviy ma’noli qism Kesimlik ko‘rsatkichlari qismi o‘qi-; qo‘rq-; bor-; qayt-; qizar-; boril-; -di; -adi; -adi; -adi; -di; -adi; Ilmiybaza.uz o‘qisa bo‘l-; o‘qituvchi-; juda chiroyli –; -adi; -dir; Edi. Agar biz lug‘aviy ma’no ifodalovchi qismning mohiyatan so‘zga teng ekanligini, bu so‘z o‘z sintaktik va semantik valentligiga ega bo‘lib, nutqda kengayishi, turli so‘z va grammatik shakl bilan birikib kela olish qobiliyatiga ega ekanligini hisobga olsak, kesimlikning lug‘aviy ma’no ifodalovchi qismi o‘z kengaytiruvchilari bilan quyidagi shaklga ega bo‘ladi: 1) kitobni o‘qi-; 2) xudodan qo‘rq-; 3) maktabga bor-; 4) maktabdan uyga qayt-; 5) qizar-; 6) Moskvaga boril-; 7) bu kitobni o‘qisa bo‘l-; 8) tajribali o‘qituvchi-; 9) juda chiroyli-. Demak, kesimning ifodalovchi qismi so‘z yoki so‘z birikmasiga teng bo‘ladi. Keltirilgan misollarimizda, masalan, qizar – alohida so‘z, juda chiroyli – so‘zning analitik shakli (sifatning orttirma darajasi), o‘qisa bo‘l – qo‘shma fe’l, tajribali o‘qituvchi – otli so‘z birikmasi. Ma’lumki, so‘z ham, so‘z birikmasi ham tilda bir xil – atash, nomlash vazifasini o‘taydi va bu jihatdan so‘z va so‘z birikmasi birlashib ketadi1. Kesim tarkibida uning lug‘aviy ma’no ifodalovchi qismi sifatida alohida so‘zning ham, so‘z birikmasining, ya’ni tilning atash vositalari kela olishi sababli, kesimning bu qismini bir shartli belgi (ishora, ramz) bilan belgilash lozim bo‘ladi. Formal-funksional tezislar mualliflari kesimning bu tarkibiy qismini [W] bilan beradilar.2 [W] so‘z va so‘z birikmasinigina emas, balki bir necha so‘z va so‘z birikmalarini ham o‘z ichiga olishi mumkin. Chunki [W] tarkibida keladigan har qanday so‘z o‘zining sintaktik va semantik valentligi asosida kengayishi, bu kengaytiruvchilarning o‘zi, o‘z navbatida, yanada kengayishi, kengayganlar esa 1So‘z birikmasi va so‘zning ma’no jihatdan atash vazifasini bajarishi tilshunosligimizda isbot talab qilmas hodisadir. Qiyoslang: старший брат – aka, младшая сестра – singil kabi. 2Bu inglizcha word – so‘z, word group – so‘z birikmasi atamalarining bosh harfi. Ilmiybaza.uz yana kengayib ketaverishi mumkin. Bunda [W] ning tarkibi bir-biriga tobelangan, biri ikkinchisini kengaytiradigan so‘z va so‘z birikmalarining pog‘onali zanjiriga o‘xshab ketadi. Chunonchi, Biz borini Vatan ravnaqiga tikkan, jon olib jon bergan kishilar toifasidanmiz gapida kesimning lug‘aviy ma’no anglatuvchi qismi – toifasidan so‘zshakli. Lekin kesimning lug‘aviy qismi yakka holda emas, o‘zining kengaytiruvchisi kishilar so‘z formasi bilan, bu kengaytiruvchi esa tikkan va jon bergan, bular ham o‘z navbatida o‘z kengaytiruvchilari bilan kelgan va buni quyidagi chizmada berish mumkin: Toifasidanmiz Kishilar Biz tikkan jon olib jon bergan borini ravnaqiga vatan Chizmada quyida turgan birliklar yuqoridagi birlikning kengaytiruvchisi hisoblanadi. Lisoniy qurilish uchun [W] deb faqat toifasidan so‘z shaklini qabul qilishimiz yoki bu so‘zning kengaytiruvchisi (kishilar) ni, bu kengaytiruvchining navbatdagi kengaytiruvchilari (tikkan, jon olib, jon bergan) va h. ni berishimiz ahamiyatsiz. Chunki bularning barchasi toifasidan so‘zining kengaytiruvchilari, kengaytiruvchilarning kengaytiruvchilari va h. Bu kengaytiruvchilarning bor- yo‘qligi, bir yoki bir necha so‘z bilan ifoladalanganligi gapning mohiyatiga, tildagi qurilish qolipi uchun ahamiyatsiz. Kengaytiruvchilarning bo‘lish-bo‘lmasligi gap qolipining nutqda voqelangan muayyan bir shaklga ega bo‘lgan xususiy ko‘rinishiga aloqador bo‘lib, so‘zning nutqiy kengaytirilishi bir gap doirasida emas, turli sharoitlarda bo‘lishi mumkin. Yuqorida keltirilgan gapning biroz boshqacha qurilishini olaylik: 1. Borini Vatan ravnaqiga tikkan, jon olib jon bergan kishilar toifasi bor. Biz shu toifadan. 2. Odamlar borki, borini Vatan ravnaqiga tikadi, jon olib jon beradi. Biz shu toifadanmiz. 3. Jonini Vatan ravnaqiga tikkan, jon olib jon bergan odamlar. Biz shundaylar toifasidanmiz. 4. Biz borini Vatan ravnaqiga tikkan, jon olib jon bergan kishilardanmiz. Ilmiybaza.uz Birinchi gapda kesimning lug‘aviy qismi, ya’ni [W] shu toifadan birikmasi bilan berilgan, shu ning ma’nosi borini Vatan ravnaqiga tikkan, jon olib jon bergan kishilar toifasi birikmasi orqali gap tarkibida emas, balki mikrotekst doirasida ochiladi. Shuning uchun [W]ning bir so‘z bilan yoki bir necha so‘z bilan yoxud so‘z birikmalari zanjiri bilan berilishining til qurilishiga ahamiyati yo‘q. [W] bir so‘z bilan berilib, uning kengaytiruvchilari shu yoki boshqa gap tarkibida berilishi lisoniy qurilish uchun ahamiyatsiz. Shu sababli [W] deganda, yuqoridagi misolda faqat toifasidan so‘z shaklini ham, borini Vatan ravnaqiga tikkan, jon olib jon bergan kishilar toifasidan birikmalar zanjirini ham qabul qilish mumkin. Shuning uchun lisoniy umumlashmalar, til jamiyati uchun tayyor, majburiy va umumiy bo‘lgan qonuniyatlar va imkoniyatlar bosqichida [W] ning alohida so‘z yoki so‘z kengaytiruvchilari bilan birgalikda kelgan so‘z va uning kengaytiruvchilari silsilasining qabul qilinishi bir xil. Bunda asosiy shart [W] holatida istagan turdagi atash, nomlash vazifasini bajara oladigan minglab til vositalaridan bittasining kela olishidir. Shuning uchun subtansial tahlil jarayonida [W] faqat kesimning o‘zinigina emas, balki kesim vazifasida kelgan so‘zning kengaytiruvchilarini ham o‘z ichiga qamrab olaveradi. Boshqacha aytganda, gapning aktual bo‘linishi nazariyasida kesim tarkibi yoki rema deb ataluvchi qism mana shu [W] ga teng bo‘ladi. Shunday qilib, 2-jadvalda “kesimning lug‘aviy ma’no ifodalovchi qismi” deb atagan qismimiz, ya’ni o‘qi-, qo‘rq-, bor-, qayt-, qizar-, boril-, o‘qisa bo‘l-, o‘qituvchi-, juda chiroyli - mohiyatan [W] ga to‘g‘ri keladi va yuqoridagi ma’noga ishora qilish uchun shu ramzdan izchil foydalanishga harakat qilamiz. Kesimning tarkibiy qismlari keltirilgan 2- jadvaldagi birinchi qism (kesimning lug‘aviy ma’no ifodalovchi qismi) [W] ga to‘g‘ri kelsa, uning ikkinchi tarkibiy qismi (kesimning kesimlik ko‘rsatkichlari qismi) nimaga to‘g‘ri keladi? Jadvalda keltirilgan misollardan ko‘rinib turibdiki, kesimning ikkinchi tarkibiy qismi tasdiq/inkor, mayl/zamon, shaxs/son ma’nolarini ifodalovchi qo‘shimchalar bo‘lib, ular yuqorida ko‘rsatilgan ma’nolarni ifodalash bilan birga, o‘zlari qo‘shilib kelgan so‘z formalarining kesim vazifasida kelayotganligini bildiradi. Mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar: l. Gap qolipi nima. 2. Birorta gapni qoliplashtiring va izohlang. 3. Gap birlamchimi, gap qolipi. 4. Gap qolipida kesimning ahamiyati. Ilmiybaza.uz Mavzu: Gap va lison - nutq ziddiyati (Tayanch tushunchalar: lison, nutq, leksik omil, morfologik omil, ohang, kesim, kesimlik kategoriyasi, shakl, mazmun, aktual bo`linish, simmetriya, asimmetriya, propozitsiya, WPm) Reja: Nutqiy gapning belgilari. Gapning shakllanishida leksik omil. Gapning shakllanishida morfologik omil. Gapning shakllantirishda ohangning roli. Gap LSQ si va uning tiklanish Lisoniy gapdagi nosintaktik hodisalar. Sodda gapning tarkibiy qismlari. Grammatik shakllangan gaplarning minimal va maksimal lisoniy sintaktik qoliplari. Til va tafakkurni bog`liq holda o`rganish, avvalo, ijtimoiy hodisa bo`lgan tilni, uning rivojlanish jarayonlarini tushunib olishda katta ahamiyatga egadir. Ma`lumki, tafakkur yuksak darajada rivojlangan miyaning mahsulidir. Tafakkur moddiy dunyoning kishi ongida aks etishidir. Inson moddiy dunyoni sezgi, idrok, tasavvur orqali anglaydi va uni tushunchalar, hukmlar va xulosalar bilan umumlashtiradi. Hukm tafakkurning tushunchaga nisbatan murakkabroq formasidir. Hukmda voqelikdagi predmet va hodisalar yakka-yakka holda emas, balki o`zaro munosabatda, bir-birlari bilan bog`liq holda aks etadi. Hukm qilmoq (fikrlamoq) predmet va hodisalarni o`zlarining belgilari bilan birgalikda ongimizda aks ettirmoq demakdir. Har qanday bilim – bu hukmdir, chunki faqat hukmdagina nimadir tasdiqlanadi yoki inkor qilinadi. Hukm mazmunan to`g`ri yoki xato bo`lishi mumkin. To`g`ri, hukm voqelikni aynan aks ettiradi. Xato hukm esa voqelikka mos kelmaydigan, haqiqatga xilof bo`lgan hukmdir. Har bir hukmda uch element bo`ladi: 1. O`zi to`g`risida fikr yuritilayotgan predmet (hukm subyekti). 2. Shu predmet haqidagi fikr va tushuncha (hukm predmeti). Ilmiybaza.uz 3. Subyekt va predikat o`rtasidagi munosabat. Hukm subyekti fikr o`ziga qaratilgan predmet yoki shaxs bo`lib, hukm predikati esa shu predmetga qarashli belgidir. Bu belgi bog`lama yordami bilan hukmda tasdiq yo inkor qilinadi. Ba`zan bog`lama “tushib qoladi” biroq u fikran anglashiladi. Hukmning mohiyatini aniqlash uchun tafakkurning sodda formasi bo`lgan tushuncha haqida tasavvurga ega bo`lish zarur. Tafakkurning sodda formasi bo`lgan tushunchada voqelikdagi predmet hodisalar hamda ularning belgilari bir-birlari bilan munosabatga kirishmagan holda yakka-yakka aks etadi. Umuman, tafakkur va tafakkurning ayrim formalari bo`lgan tushuncha va hukm til bilan bevosita bog`liqdir. Tilning mazmuni, fikrning yashashidir. Chunki til fikrning bevosita voqe bo`lishi, amaliy voqeiy ongdir. Til kishilarning eng muhim aloqa vositasidir. Til tafakkur faoliyati natijalarini gapda ifodalaydi, reallashtiradi va mustahkamlaydi. Shunday qilib, fikr almashish imkoniyati vujudga keladi. Til tafakkur bilan uzviy munosabatda bo`ladi. Tafakkur voqelik bilan bog`langan. Demak, tafakkurni ifodalash formasi bo`lgan til, aniqrog`i, gap voqelik bilan munosabatdadir. Til tafakkur va voqelik o`rtasidagi munosabatni shunday ifodalash mumkin: tafakkur voqelikni o`zida aks ettiradi, til esa tafakkurni ifodalash formasidir. Demak, tilsiz tafakkur bo`lmaganidek, tafakkursiz tilning ham bo`lishi mumkin emas. Biroq, tafakkur va tafakkurni ifodalash shakli bo`lgan tilga aynan bir-biriga o`xshash hodisalar deb qarash va shu nuqtai nazardan ularni bir qatorga qo`yib o`rganish noto`g`ri bo`lar edi. Chunki o`zaro dialektik birlikni tashkil qiluvchi til bilan tafakkur o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`lib, bu, asosan, quyidagilardir: 1. Fikrlash qonunlari hamma xalqlar uchun bir, ammo fikrning ifodalanish usullari esa turli xalqlarda har xildir. Boshqacha aytganda, fikrni ifodalovchi gap har bir tilning o`ziga xos qonun-qoidalari asosida tashkil topadi. 2. Bir fikrning o`zi til taraqqiyotining turli davrlarida boshqa-boshqa formalarda ifoda qilinishi mumkin. 3. Hattoki bir davr ichida ham bir fikrning turli formalarda, ya`ni turlicha (sodda yoki qo`shma) gap tuzilishlari orqali ifoda qilinishi mumkin. 4. Fikrlashda hukm elementlari bo`lgan subyekt, predikat ba`zan boqlama bo`lishi shart. Gap esa bir, ikki, uch va ko`p elementdan iborat bo`lishi mumkin. 5. Fikrlash formasi bo`lgan bir hukmda predmet va uning belgisi haqida nimadir yo inkor, yo tasdiq qilinadi, xolos. Fikrlash ifodasi bo`lgan gap esa faqat birgina emas, bir necha hukmni o`z ichiga olishi mumkin. Masalan, Faqat mehnatsevarlargina Ilmiybaza.uz hurmatga sazovordir gapida bitta emas, ikkita hukm mavjud: a) Mehnatsevarlar hurmatga sazovordirlar, b) Ishyoqmaslar hurmatga sazovor emaslar kabi. 6. Tafakkur tushuncha va hukmlar bilan ish ko`radi. Til esa so`z, so`z birikmalari va gaplarga asoslanadi. 7. Tafakkurdagi umumlashtirish (abstraksiyalash) bilan tildagi umumlashtirish o`rtasida hamma vaqt moslik bo`lavermaydi. Masalan, stol va stollar so`zlaridagi birlik va ko`plik tushunchalarini bir-biriga qarama-qarshi qo`yish, tilda ham, tafakkurda ham mos keladi. Ammo Gulbahor va Saodat so`zlarini jinsga ajratish logik jihatdan tabiatdagi jins (rod) tushunchasi bilan hech qanday aloqasi yo`q. Til va tafakkurning shu kabi o`zlariga xos xususiyatlari ularning bir-biriga o`xshash ekanligini ko`rsatadi. Demak, biz til faktlarini o`rganishda va grammatik kategoriyalarni ta`riflashda bularni hisobga olmog`imiz lozim. Obyektiv voqelikning tafakkurda aks etish qonun-qoidalarini tekshirish logikaga xosdir. Fikrning yashash shakli bo`lgan tilning o`ziga xos xususiyatlari esa grammatikaning tekshirish obyektidir. Shu bilan birga tafakkur bilan til o`rtasidagi o`zaro munosabatlarni ham aniqlash talab qilinadi, albatta. Bu esa til va tafakkur to`g`risida alohida-alohida aniq tasavvurga ega bo`lishga bog`liqdir. Tafakkurning murakkab shakli bo`lgan hukm tilda tilning murakkab shakli bo`lgan gap bilan ifoda qilinadi. Gap hukmning ifoda shaklidir, o`zaro munosabat birligidir. Tafakkurning sodda shakli bo`lgan tushuncha tilda tilning sodda shakli bo`lgan so`z bilan ifodalanadi. So`z tushunchaning ifoda formasidir. Tafakkurda o`zaro munosabatga kirishmagan tushunchalar moddiy birlikni to`la ravishda aks ettira olmaganlaridek, tilda ham o`zaro birikib kelmagan ayrim tushunchalarni ifodalovchi so`zlar voqelikni to`la aks ettira olmaydilar va o`zaro munosabat birligi bo`la olmaydilar. So`zning ma`nosi va so`z bilan ifoda qilingan tushuncha o`zaro munosabatda bo`lganidek, bularning har ikkilasi voqelikdagi hodisalar bilan aloqadordirlar. Biroq so`z ma`nosining voqelikdagi munosabati tushunchaning shu hodisalarga bo`lgan munosabatiga nisbatan boshqachadir. Kishining ongi predmetlar haqidagi tushunchalarni sezgi, idrok, tasavvur, predmetlarning asosiy belgilarini umumlashtirish orqali hosil qiladi. So`z esa predmet va hodisani ularning biron belgisiga ko`ra ataydi. Demak, so`zning ma`nosi bilan tushuncha o`rtasida qandaydir umumiylik mavjud, lekin ular aynan bir emas. So`z – bu ma`no tashuvchi va voqelikdagi o`zi ifodalagan hodisalarga mos keluvchi, shu hodisalar to`g`risidagi tushunchalarni shakllantiruvchi va ifodalovchi, tarixan ma`no bilan bog`langan grammatik shakllangan tovushlar bog`lanmasidir. So`zning ma`nosida voqelik aks etadi, so`zning ma`nosi predmet haqidagi tushunchadir. Til bilan tafakkurning birligi ham ana shundadir. Ilmiybaza.uz Biroq so`z ma`nosi bilan tushuncha o`rtasida birmuncha muhim farqlar ham mavjuddirki, bu farqlar quyidagicha: 1. So`zning ma`nosi so`zning leksik va grammatik birligidan iboratdir. So`zning leksik ma`nosi ko`pincha predmetning biron muhim belgisiga ko`ra shu predmet bilan aloqador bo`ladi. Biroq shu belgining o`zi boshqa predmetlarda ham bo`lishi va boshqa predmetlar ham shu nom bilan atalishi mumkin. Natijada so`z ko`p ma`noli bo`lishi yoki boshqa so`zlar bilan almashinishi, sinonimik munosabatda bo`lishi mumkin. Voqelikni aks ettiruvchi tushuncha esa ko`p ma`noli bo`la olmaydi. 2. So`zning leksik ma`nosi so`zning grammatik shakllanishi bilan uzviy bog`liqdir. Shunga ko`ra so`zlar so`z turkumlariga ajraladi. Logik kategoriya jumlasidan bo`lgan tushunchalar esa bunday ajralish asosiga ega emaslar. 3. So`zning leksik ma`nosi idrok bilangina emas, balki kishi psixikasining emotsional va ifoda tomoni bilan ham bog`liq bo`lishi mumkin. So`zning leksik ma`nosiga emotsional tus kasb etishi mumkin. 4. So`zning leksik ma`nosi har xil, espressiv qimmatga ega bo`ladi. Tushuncha faqat chin yoki yolg`on bo`lishi mumkin. 5. Tushuncha hamma xalqlar uchun bir xildir. Ammo, bir tushunchaning o`zi turli xalqlarda har xil nom bilan ataladi, masalan, o`zbekcha: kishi, ruscha: chelovek. 6. Bir tilning o`zida bir tushunchaning o`zini turlicha atovchi sinonimlar, bir xil tovush yig`indilari bilan atovchi omonimlar mavjud. Masalan, sinonimlar: sovg`a, tortiq, hadya, tuhfa; omonimlar: uch (fe`l), uch (son), uch (ot: nayzaning uchi). Demak, so`z tafakkurning sodda shakli bo`lgan tushunchani ifodalaydi. Biroq tafakkurning murakkab shakli bo`lgan hukmni anglatishda ishtirok qiladi, ya`ni fikrni ifodalashda so`zning leksik ma`nosi bilan grammatik ma`nosi chatishadi. Demak, tilda so`z va iboralarning leksik ma`nolarigagina e`tibor berilib qolmasdan, ularning grammatik ma`nolari ham hisobga olinmog`i lozim. Har bir morfologik va sintaktik hodisa grammatik ma`noga ham egadirki, bu ma`no, umuman, gapda, gap ichida so`zlarning qonuniy bog`lanishida, har bir so`zda, so`zlarning ma`no tashuvchi bo`laklarida – o`zak va qo`shimchalarda o`z ifodasini topadi. Shunday qilib, so`z leksik-grammatik birlik bo`lib, bu birlikda leksik ma`no bilan grammatik ma`no birlashadi. Har bir so`z, bir tomondan xususiy, konkret leksik ma`noga ega bo`lib, bu ma`no, asosan, izohli lug`atlarda qaraladi, ikkinchi tomondan so`z grammatik ma`noga ega bo`lib, bu ma`no ma`lum so`zning o`zgarishiga va gapda boshqa so`zlar bilan birikib kelishiga asoslanadi va grammatikada o`rganiladi. Ilmiybaza.uz So`zning ma`nosi ma`lum tushuncha bilan va tushuncha orqali obyektiv voqelikdagi predmet va hodisalar bilan bog`liqdir. Tushuncha predmet va hodisalarni ularning umumiy va asosiy belgilariga ko`ra umumlashtiradi. Tushunchaning ifoda shakli bo`lgan so`z ham umumiylikka egadir, ya`ni so`z konkret predmet va hodisalarni yakka-yakka atamasdan, bir jins yoki bir turni tashkil qiluvchi predmet yoki hodisalarni umuman ataydi. Tilda faqat umumiylik mavjuddir. Boshqacha bo`lishi mumkin emas, chunki har bir yakka predmet yoki hodisa maxsus nom bilan atalganda edi, shuncha ko`p nomlarni esda saqlashga kishi ojizlik qilar edi. Biroq umumlashtiruvchilik xususiyatiga ega bo`lgan so`z ma`lum sharoitda yakka predmetni ham atab kelishi mumkin. Bu holda so`zlovchi bilan tinglovchi umumlashtiruvchi so`zni yakka, konkret predmet bilan bog`laydilar. Demak, so`z umumiylik bilan juz`iylikning birligidir. Masalan, Kitob bilim manbaidir gapida avvaldan ma`lum, konkret bir kitobni nazarda tutmasdan, umuman, har qanday kitobni tushunamiz. Bunda kitob so`zi umuman kitob jinsini atab kelgan. Ammo Siz menga bergan kitobni o`qib chiqdim gapida ma`lum bir kitob haqida fikr bayon qilinadi. Bu o`rinda kitob so`zi nisbatan konkret tushunchani ifodalagan. So`zning ma`nosi ma`lum tushunchaga asoslanadi. Biroq, bu ma`no tushunchaga nisbatan ancha keng bo`ladi. So`z ma`nosida tushunchaning tavsifi, so`zlovchining predmet va hodisaga bo`lgan munosabati, so`zning uslubiy qimmati ham o`z ifodasini topadi. Masalan, do`st, jo`ra, oshna, og`ayni, o`rtoq so`zlari bir logik tushunchani ifodalasalar ham, uslubiy qimmatlari boshqa-boshqadir. Yuqorida aytib o`tganimizdek, hukm tilda gap bilan ifodalanadi. Gap hukmning reallashishi, yashash formasidir. Til faqat gap holiga kelgandan keyingina, ya`ni grammatik jihatdan tashkil topgandan keyingina, hukmni ifodalash kuchiga ega bo`ladi va gap nutq birligi sifatida kishilar o`rtasida aloqa vositasi bo`lib xizmat qila boshlaydi. Gap tilning sodda, lekin muhim elementlari bo`lgan so`zlarning tilga xos ichki qonun-qoidalari asosida o`zaro birikuvidan tashkil topadi. Gap grammatik shakllangan asosiy sintaktik birlikdir. Gapda voqelik to`g`risida xabar berilibgina qolmasdan, shu voqelikka so`zlovchining munosabati ham o`z ifodasini topadi. O`zaro munosabat birligi bo`lgan gap so`zlovchi uchun fikrni ifodalash vositasi bo`lsa, tinglovchi uchun fikrni tushunib olish vositasi bo`lib xizmat qiladi. Gap ikki tomonlamadir. Har bir gapda ifodalovchi moddiy tomon va ifodalanuvchi mazmun tomon mavjuddir. Ifodalovchi tomon til birliklaridan, so`z tarkibidan iborat bo`lib, bu aloqa vositasi sifatida xizmat qiladi. Ifodalanuvchi – mazmun tomon esa ifodaning o`zi bo`lib, bu ifoda xabar berish obyektidan iboratdir. So`zda bo`lganidek, gapda ham belgi bilan ma`no birligini, moddiylik bilan g`oya birligini ko`ramiz. So`zda tovush qobig`i va ma`no bo`lganidek, gapda ham so`z tarkibi va ifoda mavjuddir. Gap fikrning ifoda shaklidir. Yuqoridagi mulohazalardan shunday xulosalar chiqadi: gap hukm bilan dialektik aloqada – har qanday gap hukm ifodalaydi, hukmning ifodalanish shakli gapdir. Bu Ilmiybaza.uz jihatdan darak gap o`ziga xos xususiyatga ega. Chunki unda hukm yo tasdiq (Mehmonlar bugun dalaga chiqishadi) yoki inkor (Mehmonlar dalaga chiqishmaydi) shaklda ifodalanadi. Demak, inkor va tasdiq hukmning ifodalanish shakli bo`lishli va bo`lishsiz gap hisoblanadi. Albatta, logik inkor-tasdiq bilan grammatik bo`lishli- bo`lishsizlik aynan bir xil hodisa emas: grammatik inkordan logik tasdiq (Karim qo`liga tushgan kitobni o`qimay qo`ymaydi – albatta o`qiydi), grammatik tasdiqdan logik inkor (Boraman, ha, boraman – borib bo`libman, bormayman) anglashiladi. Yoki Sayohatga chiqishni kim sevmaydi tipidagi ritorik gaplar ham, aksincha, kuchli tasdiq ifodalaydi. Gap LSQ si va uning tiklanishi. Lisoniy sathda nutqiy gaplarning eng umumiy va boshqa lisoniy birliklardan farqli jihatlarini o`zida mujassamlashtirgan lisoniy sintaktik qoliplar o`rin oladi. Bu lisoniy sintaktik qolip umumiy zotiy mohiyat hisoblanib, lisoniy UMIS tabiatiga ega bo`ladi va barcha nutqiy gaplarda xususiylashgan holda namoyon bo`ladi. Sistem yondashuvda muayyan gaplar nutq hodisasi sanalib,ularning umumiyligi LSQdir. LSQlar nutqiy hodisa sifatidagi gaplarning asosiy grammatik va struktur (qurilish) xususiyatlarini o`zida mujassamlashtirgan mavhum qurilma sifatida yashaydi. Bu gapning struktur elementlari orasidagi munosabatni ifodalab, uning umumiy grammatik ma`nosini o`zida mujassamlashtiradi. Nutqdagi gaplar turli-tumandir: 1 Shavkat kitobni o`qidi. 2 Ortadi sevinchim. 3 Farg`ona, go`zalsan. Shuning uchun ularning qoliplari ham turli-tuman bo`lishi tabiiy. Yuqoridagi Shavkat kitobni o`qidi tipidagi cheksiz gaplar (Tohir xatni oldi. Munisa uyni supirdi) uchun (ega+to`ldiruvchi+kesim) Ortadi, sevinchim tipidagi cheksiz gaplar uchun (ega +kesim), Farg`ona, go`zalsan tipidagi cheksiz gaplar uchun (undalma, kesim) qoliplari umumiydir. Aytilganlardan ikkita muhim xulosaga kelish mumkin: Qoliplar cheksiz gaplar uchun umumiydir. Bu qoliplarni ham cheksiz ajratish mumkin. Ikkinchi xulosa lisoniy birliklarning cheklanganligi haqidagi qoidaga ziddir. Demak, yo qoliplar haqidagi xulosa hali izchil va mukammal emas, yoxud ajratilgan qoliplarda umumiylik yuqori darajada emas. Zero, boshqa lisoniy birliklar kabi qoliplar ham miqdoran chekli va mohiyatan umumiy bo`lishi lozim. Gaplarda keltirilgan qoliplarning cheksizligi sababi gaplarni umumlashtirishning ancha quyi bosqichida ekanligidir. Chunki, [undalma+kesim] va [ega+kesim] qoliplari ham o`zaro farqli va umumiy belgi-xususiyatlarga egadir. Bu qoliplar undalma va kesim uzvlari asosida o`zaro farqlanadi, biroq har ikkalasi uchun ham kesim uzvi qanchalik cheksiz ko`rinish kasb etmasin, ular lisonda bitta umumiylikka ega bo`lishi va bu umumiylikning zarrasi gap bo`lib kela oladigan istalgan hosilada Ilmiybaza.uz mavjud bo`lishi shart va zarur. Xo`sh, o`zbek nutqida qo`llanila oladigan gaplardagi yuqori darajadagi umumiylik nimadan iborat va u qanday tiklanadi? Buni aniqlash uchun bir necha o`nlab gaplar olinib, ulardan nosintaktik, ya`ni almashtirilsa ham, o`zgartirilsa ham gap mohiyatiga daxl qilmaydigan fonetik (gap ohangi), grammatik (gap bo`laklari uchun asos bo`lgan so`z turkumlari) hodisalar, so`zlovchining kommunikativ niyati (ifoda maqsadi: darak, so`roq, buyruq), emotsional jihatlar (gapdagi his-hayajon), gap bo`laklari tarkibi (yig`ma, yoyiq, analitik bo`laklar), shaxsning tavsifi kabilar gapning zotini qorong`ilashtiruvchi o`zga hodisalar, tajallilar sifatida gap tarkibidan chetlashtiriladi. Shuningdek, tajallilardan xoli qilingan cheksiz qoliplardagi farqlar e`tibordan soqit qilinib, umumiyliklar saqlab qolinaveradi. Demak, gap LSQsini tiklash (aniqlash) ikki bosqichda amalga oshiriladi: 1.Nosintaktik xodisalarni chetlashtirish. 2.Farqlarni soqit qilish - aynanliklarni ajratish. Quyidagi gaplardan dastlab nosintaktik hodisalarni chetlashtirishga harakat qilamiz. 1.SHavkat uyga borsin! 2.Qaylardasan, sevikli erkam? 3.G`urbat axtarganga g`urbat ekan bu dunyo! 4.Sen ham uni sevasanmi? Buyruq, so`roq, undov gaplar ham hukm ifodalaydi, biroq bundagi hukm ifodalash o`ziga xos xususiyatlarga ega. Hukm subyekt (ega yoki ega tarkibiga to`g`ri keladi) va predikat (kesim yoki kesim tarkibiga to`g`ri keladi) qismlarning birikishidan tashkil topadi. Gap esa bosh bo`laklardan tashqari, ikkinchi darajali bo`laklardan ham tuziladi. Demak, hukm ikkinchi darajali bo`lakni tan olmaydi. Masalan, Uzoq tog` yon bag`irlaridan esayotgan salqin shabada qizning mayin va parishon sochlari bilan o`ynashar edi gapi hukm nuqtai nazaridan ikki elementdan (Uzoq tog` yon baqirlaridan esayotgan salqin shabada – subyekt, qizning mayin va parishon sochlari bilan o`ynashar edi – predikat, bog`lama ham shuning ichida. Gap nuqtai nazaridan o`nta bo`lakdan iborat: uzoq – aniqlovchi, tog` yon bag`irlaridan (o`z ichida bo`laklanadi) – hol, esayotgan – aniqlovchi, salqin – aniqlovchi, shabada – ega, qizning – aniqlovchi, mayin – aniqlovchi, parishon – aniqlovchi, sochlari bilan – to`ldiruvchi, o`ynashar edi – kesim. Demak, hukm va gap bir-biri bilan qanchalik yaqin bo`lmasin, ular o`zaro farqli hamdir: hukm logik hodisa – logikaning o`rganish obyekti, mantiqiy tafakkurning qonun va shakllarini o`rganadi; gap – grammatik hodisa, grammatikaning o`rganish obyekti, gap va uning turlarini, shakllarini o`rganadi va b. Endi gapning o`ziga xos xususiyatlarini qarab chiqaylik: 1. Gap predikativlik anglatishi kerak. Shuning uchun ham predikativ qo`shilma gapning materiali bo`lib xizmat qiladi. Predikativlik uch xil grammatik kategoriyani o`z ichiga oladi. Bular: shaxs-son, zamon va modallikdir. Mana shu uch xil Ilmiybaza.uz kategoriya mavjud bo`lgan qo`shilmalar gapni ko`rsatadi – fikr ifodalaydi. Masalan, Endilikda insonlar kosmosda hayot kechirishni o`rganmoqdalar gapida predikativlik III shaxs ko`plikni, hozirgi zamonni, so`zlovchining voqelikka bo`lgan qat`iy ishonchini; Sen injener bo`larsan gapida esa II shaxs birlikni, kelasi zamonni, ikkilanish, gumonsirash, taxmin kabi ma`nolarni ifodalagan. Demak, predikativlik tushunchasi butun gapga xos bo`lib, gapning mazmunidan bilinib turadi. Har qanday gap asosida voqelik yotadi. Gap o`z mundarijasini ana shu voqelikdan oladi. Narsa, predmet, hodisalar va ularning xususiyatlarini o`zagida aks ettiradi. Boshqacha aytganda, subyektning (so`zlovchining) fikr obyektiga nisbatan munosabati, qarashlari intellektual tuyg`ulari (inkor, tasdiq, qat`iy inkor, qat`iy tasdiq, juz`iy inkor qilishi, taxmini, ikkilanishi, gumoni, hayrati, rad etishi, kesatig`i, qodir-qodir emasligi, ishonchi, ta`kid va taajjubi kabilar) o`z ifodasini topadi. Masalan, Mehmonlar ertaga qishlog`imizga ham keladilar gapida xabar oddiy ishonch bilan tasdiqlangan. Yana solishtirib ko`raylik: Mehmonlar ertaga qishlog`imizga albatta keladilar (xabar, qat`iy tasdiq), Mehmonlar ertaga qishlog`imizga kelar ekan (eshitilganlik), Mehmonlar ertaga qishlog`imizga kelar emish (eshitilganlik, kesatiq, norozilik ottenkasi), ...kelar emish (kelib bo`pti, kela olmaydi – rad etish, inkor), ...kelar emish-a? (so`zlovchiga noma`lum – ta`kid, taajjub), ...kelar, kelsa, keladiganday, kelsa kerak, kelar-ov (ikkilanish, gumonsirash, taxmin, orzu-istak) kabilar. Subyektning fikr obyektiga bo`lgan mana shunday qarashlarisiz – modalliksiz gap mavjud bo`lmaydi. Gap zamon ifodalaydi. Zamondan tashqarida hech narsa bo`lmaganidek, gap ham bo`lmaydi. Har qanday gap, nutq har uch zamondan birini ko`rsatadi (umumzamon ham shunga kiradi). Agar gap zamon ifodalamasa, u hali qurilmaning gap emasligini ko`rsatadi. Gapda zamon ma`nosi turli xil yo`llar bilan ifodalanadi. Masalan, zamon ko`rsatuvchi maxsus fe`llar bilan: ma`ruza o`qildi (o`tgan zamon), ma`ruza o`qilayapti (hozirgi zamon), ma`ruza o`qiladi (kelasi zamon). Zamon tushunchasini kesimi ot bilan ifodalangan gaplar ham ko`rsata beradi: Ahmad injener bo`ldi. Vali talaba ekan. Bunday gaplar bog`lama qo`llanilmaganda ham zamon ko`rsata beradi – hozirgi zamon anglashilib turadi: Vali – talaba, Opam – shifokor kabi. Demak, zamon tushunchasi gap tushunchasining ajralmas bir qismidir. Zilzila! Shamol! Odam! kabi so`zlar ham zamon kategoriyasi (hozirgi zamon) bilan bog`langandagina gap hisoblanadi. Gap shaxs tushunchasi bilan ham zich bog`langan. So`zlovchi va tinglovchisiz gapning, nutqning mazmunini tasavvur qilib bo`lmaydi. So`zlovchi fikrini gap orqali ifodalaydi. Tinglovchi ham shu fikrni gap asosida qabul qiladi, o`zgalarga Ilmiybaza.uz tushuntiradi. Demak, gapda I shaxs, II shaxs, III shaxsning (shaxs kategoriyasining) mavjudligi obyektiv zaruriyat ekanligi anglashiladi. Biroq gapda shaxs kategoriyasi zamon kategoriyasidan ajralgan bir hodisa emas. Bu ikki holat gapda birgalikda harakat qiladi, birga yashaydi. Son kategoriyasi ham xuddi shunday. Shaxs kategoriyasi o`z ichida son kategoriyasini saqlaydi. Masalan: Biz o`z vatanimizni sevamiz gapida hozirgi-kelasi zamon ma`nosidan tashqari, I shaxs, birlikni ham anglaymiz. Gapning shaxs, son, zamon kategoriyalarini ko`rsatishida kesimning sof fe`l bilan ifodalanishi, eganing konkret qo`llanish va qo`llanmasligi ahamiyatlidir. Masalan: men bordim: I shaxs, birlik, sen bording: II shaxs, birlik; u bordi: III shaxs birlik. Biroq ot (keng ma`noda) o`z holicha gap bo`la olmaydi, shaxs ko`rsata olmaydi; fe`l bunday emas, har bir sof fe`l bir gapdir. Ot quyidagi holatlarda shaxs tushunchasini ifodalaydi – predikativlik ko`rsatadi: a) predikativlik affikslari bilan shakllanganda: paxtakorman, paxtakorsan, paxtakordir; b) ega bilan munosabatga kirishganda (bunda kesimlik qo`shimchalarining qo`llanilishi shart emas): men – paxtakor, sen – paxtakor, u – Paxtakor kabi. Demak, otli gap uch xil formada shakllanadi: paxtakorman, men paxtakor, men paxtakorman. Bu gaplar mazmun jihatdan emas, shakl – shaxsning ifodalanishi jihatidan farqlidir: birinchi holatda shaxs kesim orqali, ikkinchi holatda ega orqali, uchinchi holatda ham ega, ham kesim (shaxs ikki marta ko`rsatilgan) orqali ifodalangan. III shaxs tushunchasi hajm jihatdan I-II shaxsdan keng; I-II shaxs tushunchasi faqat insonga xos bo`lib, kishilik olmoshlari bilan, III shaxs tushunchasi inson va boshqa predmet-hodisalarga xos bo`lib, kishilik olmoshi va keng ma`nodagi otlar bilan ifodalanadi: men keldim, sen kelding, u keldi; Karim keldi, shamol keldi, mol keldi, qushlar keldi, suv keldi va b. Demak, predikativlik gapning muhim belgisi sifatida shaxs-son, zamon va modallik tushunchalarini birlashtiradi – qo`shilmaning kommunikativ vazifa bajarganligini ko`rsatadi. Gapning muhim belgilaridan yana biri gapga xos bo`lgan, tugallangan intonatsiya – intonatsion butunlikdir. Intonatsiya gap tuzilishida faol ishtirok etadi. Fikrning tugallanganligi, qo`shilmaning gap bo`lganligi yoki gap bo`lmaganligi intonatsiyadan bilinib turadi. Masalan, o`sha artist birikmasida intonatsiya tugallanmagan, davomli, “ochiq”, shuning uchun birikma o`zidan keyin yana qandaydir so`zlar qo`shilishini talab qilib turibdi, buni tinglovchi ham kutadi. Demak, o`sha artist – so`z birikmasi. Agar O`sha artist bizning qishlog`imizga ham kelgan edi tarzida shakllantirilsa, intonatsiyaning o`zgarganligi, tugallanganligi, yopiq holatga aylanganligi – gap hosil bo`lganligi anglashiladi. Yoki o`sha artist birikmasi grammatik shakllantirilmasdan, ajratuvchi pauza bilan aytilib, oxirida intonatsiya tushirilsa, gapga aylanadi: O`sha – artist (ega+kesim). Ilmiybaza.uz Gap moddalliksiz mavjud bo`lmaganidek, uni intonatsiyasiz ham tasavvur qilib bo`lmaydi. Har bir gap intonatsion va fikriy tugallikka ega bo`lishi kerak. Istalgan gap aytilganda, so`zlovchining xohishidan qat`iy nazar, intonatsiya zaruriy ravishda ishtirok etgan bo`ladi. Intonatsiya ma`lum ma`noda gapning “qonidir”. So`zlar tashqi tomondan grammatika tufayli munosabatga kirishsa, ichki tomondan ularni intonatsiya ushlab turadi, umumiy mazmunga birlashtiradi. Demak, intonatsiyani gapning mazmunidan ajratib bo`lmaydi. Intonatsiya gapning mundarijasini, turlarni belgilashda ham muhim ahamiyatga egadir. Masalan, darak, so`roq, buyruq, undov gaplar o`z intonatsiyalariga egadir. Yoki intonatsiyaning o`zgarishi bilan bir turdagi gap boshqa turlarga aylanishi mumkin: Vertolyot keldi: oddiy xabar, kelishi kutilgan edi (darak gap, tushuvchi intonatsiya); Vertolyot keldi?: taajjub, shu vaqtda kelishi kutilmagan edi (so`roq gap – so`roq intonatsiyasi); Vertolyot keldi!: uzoq kutilgan edi, birdan uchib kelib qoldi, tez xabar, emotsiya bilan aytiladi (undov gap – hayajonli intonatsiya). Umuman, gapda predikativlik bilan intonatsiya qo`shilib ketadi – birgalikda harakat qiladi, gapning fikriy va intonatsion jihatdan tugallanganligini (nisbiy tugallik), grammatik jihatdan shakllanganligini ko`rsatadi. Demak, gap grammatik jihatdan shakllangan, fikriy va intonatsion tugallikka ega bo`lgan, predikativlik ko`rsatadigan, hukm ifodalaydigan sintaktik qo`shilma yoki nutq birligidir. Tavsiya etiladigan zarur adabiyotlar 1.Ne`matov H. va b. O`zbek tili struktural sintaksisi. -T.: Universitet, 2.Sayfullayeva R., Mengliyev B. va b. Hozirgi o`zbek adabiy tili. -T., 2010. O`quv qo`llanma. O`zMU IK tas. 3.Mengliev B. O`zbek tilining struktur sintaksisi –Qarshi., 2003. 4.G`ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o`zbek adabiy tili. Sintaksis. -T.: 5.Qurbonova M. Hozirgi zamon o`zbek tili. -T., 2002. 6.O`zbek tili grammatikasi. II tom. Sintaksis. - T.: Fan, 1975. - 548 b. Mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar: 1. Nutqiy gapning belgilarini sanang. 2. Gapning shakllanishida leksik omilning roli. 3. Gapning shakllanishida morfologik omilning roli. 4. Gapning shakllantirishda ohangning roli. Ilmiybaza.uz 5. Gap LSQ ni misollar asosida tiklang. 6. Lisoniy gapdagi nosintaktik hodisalarni sanang. 7. Sodda gapning tarkibiy qismlari haqida ma`lumot bering. 8. Grammatik shakllangan gaplarning minimal va maksimal lisoniy sintaktik qoliplari haqida ma`lumot bering.