SODDA PSIXIK JARAYONLAR. XOTIRA

Yuklangan vaqt

2024-05-01

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

21

Faytl hajmi

54,6 KB


Ilmiybaza.uz 
 
 
 
 
 
SODDA PSIXIK JARAYONLAR. XOTIRA 
 
 
Xotira – bu inson tomonidan o‘tmish tajribasini esda olib qolish, saqlash va 
keyinchalik eslashning psixik jarayoni. Inson hayotida xotiraning o‘rni beqiyosdir. 
Xotirasiz inson «abadiy go‘daklik holatida» qolgan bo‘lar edi (I.M. Sechenov). S.L. 
Rubinshteyn ta’kidlaganidek: «Xotirasiz daqiqa mavjudotlari bo‘lar edik. 
O‘tmishimiz kelajak uchun o‘lik bo‘lardi. Hozirgi zamon kechmishiga ko‘ra 
o‘tmishda badar yo‘qolardi»1. 
Xotiraning nerv-fiziologik asosida bosh miya po’stida hosil bo’ladigan shartli 
reflekslar, turli assotsiativ bog’lanishlar yotadi. Lekin, odam esda olib qolish paytida 
assotsiatsiyalar hosil bo’lganligini mutlaqo sezmaydi. Har xil assotsiatsiyalarning 
hosil bo’lganini odam keyinchalik biror narsani esga tushirish paytida boladi. 
Xotiraning nerv-fiziologik mexanizmlarini psixolog va fiziologlardan tashqari 
injenerlar, bioximiklar, genetiklar hamda kibernetiklar tomonidan o’rganilishiga 
olib keldi. Natijada xotiraning nerv fiziologik mexanizmlarini tushuntiruvchi bir 
qancha yangi nazariyalar maydonga keldi. Ana shunday nazariyalardan eng muhimi 
molekulalarning o’zgarishi bilan bog’liq bo’lgan bioximik nazariyadir. Bu 
nazariyaga ko’ra biror narsani esda olib qolish va esda saqlab turish maxsus 
tuzilishni o’zgarishi bilan bog’liqdir. O’tkazilgan tekshirishlarga ko’ra,  biror narsa 
esda olib qolinganda, asosan nerv hujayralarining (neyronlarning) dendrit shoxlari 
tarkibida o’zgarish yuzaga keladi. Ular qandaydir boshqacharoq tuzilishga kirib 
oladilar. Dendritlar tuzilishidagi hosil bo’lgan o’zgarish darrov o’tib ketadigan 
                                                 
1 Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. В 2-х т.  М., 1989. Т.1. Б.302. 
Ilmiybaza.uz SODDA PSIXIK JARAYONLAR. XOTIRA Xotira – bu inson tomonidan o‘tmish tajribasini esda olib qolish, saqlash va keyinchalik eslashning psixik jarayoni. Inson hayotida xotiraning o‘rni beqiyosdir. Xotirasiz inson «abadiy go‘daklik holatida» qolgan bo‘lar edi (I.M. Sechenov). S.L. Rubinshteyn ta’kidlaganidek: «Xotirasiz daqiqa mavjudotlari bo‘lar edik. O‘tmishimiz kelajak uchun o‘lik bo‘lardi. Hozirgi zamon kechmishiga ko‘ra o‘tmishda badar yo‘qolardi»1. Xotiraning nerv-fiziologik asosida bosh miya po’stida hosil bo’ladigan shartli reflekslar, turli assotsiativ bog’lanishlar yotadi. Lekin, odam esda olib qolish paytida assotsiatsiyalar hosil bo’lganligini mutlaqo sezmaydi. Har xil assotsiatsiyalarning hosil bo’lganini odam keyinchalik biror narsani esga tushirish paytida boladi. Xotiraning nerv-fiziologik mexanizmlarini psixolog va fiziologlardan tashqari injenerlar, bioximiklar, genetiklar hamda kibernetiklar tomonidan o’rganilishiga olib keldi. Natijada xotiraning nerv fiziologik mexanizmlarini tushuntiruvchi bir qancha yangi nazariyalar maydonga keldi. Ana shunday nazariyalardan eng muhimi molekulalarning o’zgarishi bilan bog’liq bo’lgan bioximik nazariyadir. Bu nazariyaga ko’ra biror narsani esda olib qolish va esda saqlab turish maxsus tuzilishni o’zgarishi bilan bog’liqdir. O’tkazilgan tekshirishlarga ko’ra, biror narsa esda olib qolinganda, asosan nerv hujayralarining (neyronlarning) dendrit shoxlari tarkibida o’zgarish yuzaga keladi. Ular qandaydir boshqacharoq tuzilishga kirib oladilar. Dendritlar tuzilishidagi hosil bo’lgan o’zgarish darrov o’tib ketadigan 1 Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. В 2-х т. М., 1989. Т.1. Б.302. Ilmiybaza.uz 
bo’lmay, ancha mustahkam bo’ladi. SHu sababli esda olib qolgan narsa uzoq vaqt 
xotirada saqlanib turadi.2 
Xotiraning psixik jarayon sifatida o‘ziga xos xususiyati uning atrof-olamni 
bevosita aks ettirishga yo‘nalmaganligi, moddiy jismlar va hodisalar bilan ish 
eritmasligidan iborat. Jismlar olamini aks ettirish idrok va tafakkurda amalga 
oshiriladi. Xotira qabul qilingan obraz va tushunchalarni «ikkinchi aks ettirish» bilan 
ish ko‘radi. 
Har bir bilish jarayoni uzluksiz xotiraga aylanadi, va har bir xotira biror bir 
boshqa narsaga aylanadi. Har bir psixik jarayon boshqa jarayonni amalga 
oshirishning sharti bo‘lib xizmat qiladi (yoki o‘sha jarayonning keyingi bosqichi). 
Bu uning «ikkilamchi» mahsulotga aylanib, tasavvurda amalga oshish qobiliyatiga 
ega bo‘lishini, jarayonning keyingi rivojlanishi uchun tayanch vazifasini o‘tashi 
mumkinligini bildiradi. 
Xotira xususiyatlarining orasida uning quyidagi tabiiy xossalari ajratiladi: 
- yodda saqlash tezligi – axborotni xotirada saqlab qolish uchun zarur bo‘lgan 
takrorlashlar soni; 
- unutish tezligi  – esda qolganlarning xotirada saqlanish muddati; 
- yodda saqlash hajmi – insonning ma’lum vaqt ichida esda olib qolishga qodir 
bo‘lgan jismlar yoki dalillar soni; 
- o‘zlashtirilganlarni yodda saqlash davomiyligi – insonning zarur axborotni 
ma’lum vaqt oralig‘ida yodda olib qolish qobiliyati; 
- qayta tiklash aniqligi insonning xotirada saqlanib qolgan axborotni aniq 
saqlash, asosiysi esa, aniq ishlab chiqish qobiliyati; 
- xotira shayligi – talab etilganlarni darhol esga tushirish malakasi. 
 Miya qutisida axborot to‘plash va saqlash vazifasini bajaruvchi hech qanday 
soha aniqlanmadi. Ma’lum bo‘lishicha, bu vazifani yaxlit miyaning o‘zi, uning 
yarim sharlari bajaradi. 
Biz xotiramizning mavjudligiga shukronalar aytmog‘imiz lozim . U bizni  
noto‘g‘ri ishlashdan qaytarishdan  tashqari, berilgan vaqtimizni to‘g‘ri 
                                                 
2 Psychology David G. Myers Hope College Holland, Michigan  134р 
Ilmiybaza.uz bo’lmay, ancha mustahkam bo’ladi. SHu sababli esda olib qolgan narsa uzoq vaqt xotirada saqlanib turadi.2 Xotiraning psixik jarayon sifatida o‘ziga xos xususiyati uning atrof-olamni bevosita aks ettirishga yo‘nalmaganligi, moddiy jismlar va hodisalar bilan ish eritmasligidan iborat. Jismlar olamini aks ettirish idrok va tafakkurda amalga oshiriladi. Xotira qabul qilingan obraz va tushunchalarni «ikkinchi aks ettirish» bilan ish ko‘radi. Har bir bilish jarayoni uzluksiz xotiraga aylanadi, va har bir xotira biror bir boshqa narsaga aylanadi. Har bir psixik jarayon boshqa jarayonni amalga oshirishning sharti bo‘lib xizmat qiladi (yoki o‘sha jarayonning keyingi bosqichi). Bu uning «ikkilamchi» mahsulotga aylanib, tasavvurda amalga oshish qobiliyatiga ega bo‘lishini, jarayonning keyingi rivojlanishi uchun tayanch vazifasini o‘tashi mumkinligini bildiradi. Xotira xususiyatlarining orasida uning quyidagi tabiiy xossalari ajratiladi: - yodda saqlash tezligi – axborotni xotirada saqlab qolish uchun zarur bo‘lgan takrorlashlar soni; - unutish tezligi – esda qolganlarning xotirada saqlanish muddati; - yodda saqlash hajmi – insonning ma’lum vaqt ichida esda olib qolishga qodir bo‘lgan jismlar yoki dalillar soni; - o‘zlashtirilganlarni yodda saqlash davomiyligi – insonning zarur axborotni ma’lum vaqt oralig‘ida yodda olib qolish qobiliyati; - qayta tiklash aniqligi insonning xotirada saqlanib qolgan axborotni aniq saqlash, asosiysi esa, aniq ishlab chiqish qobiliyati; - xotira shayligi – talab etilganlarni darhol esga tushirish malakasi. Miya qutisida axborot to‘plash va saqlash vazifasini bajaruvchi hech qanday soha aniqlanmadi. Ma’lum bo‘lishicha, bu vazifani yaxlit miyaning o‘zi, uning yarim sharlari bajaradi. Biz xotiramizning mavjudligiga shukronalar aytmog‘imiz lozim . U bizni noto‘g‘ri ishlashdan qaytarishdan tashqari, berilgan vaqtimizni to‘g‘ri 2 Psychology David G. Myers Hope College Holland, Michigan 134р Ilmiybaza.uz 
taqsimlashga, hayotimizni to‘g‘ri  belgilab olishimizga yordam beradi.  Oilamizni 
tanish, o‘zimizning tilda gapirish, uyimizni topib kelish va oziq-ovqat va suv topish 
imkonini beradigan jarayon, bizning xotira hisoblanadi. U tajribalarimizdan 
bahramand bo‘lishga,tajribalarni xayotga tatbiq qilishga va yana qayta undan zavq 
olishga imkon beradigan jarayon albatta bizning xotira hisoblanadi   Kimlarningdir 
yomonliklarini unutishimizga qarshilik ko‘rsatadigan  xam    bizning  xotiralar 
hisoblanadi. 
  
Sizning  esda olib qolganingizjuda katta rol o‘ynaydi. Sizning to‘plagan bilim 
omboringiz, o‘tgan quvonch, g‘azab tufayli  alamli xotiralar, yoki aybdorlik xisi 
xotira jarayonisiz mavjud bo‘lmagan bo‘lar edi. 3  
Tokio universiteti professori YAsudzi Miyasito rahbarligidagi tadqiqotchilar 
guruhi xotira mexanizmi bosh miya kul rang moddasining chakka qismida 
jamlanganini isbotladi. Xotira faoliyati chizmasini kashf etgan yaponiyalik olimlar 
dunyoga mashhur bo‘lgan akademik va neyrofiziolog N.P. Bextereva tasdiqlangan 
fikrlarni isbotladilar: miya hayotimizning har bir soniyasini esda saqlaydi, lekin 
bizga ayni damda u yoki bu masalalarni hal etishda zarur bo‘lganlarni yuzaga 
chiqaradi, xolos. Va, faqat ba’zi vaziyatlarda, masalan, cho‘kayotgan odamning 
ongida oxirgi daqiqalarda uning ko‘z o‘ngida butun hayoti yashin tezligida  uchib 
o‘tadi; bunda miya unga so‘nggi imkoniyatni beradi: balki, avval senda shunga 
o‘xshash vaziyat bo‘lgandir, o‘sha usulni qo‘llab, omon qolishing mumkin. 
Xotiraga 
tegishli 
bo‘lgan 
fizikaviy, 
kimyviy, biokimyoviy, fiziologik, axborotli-
kibernetikaviy 
nazariyalar, 
shuningdek, 
psixologik nazariyalar guruhlarii  mavjud. Xotiraning ilk psixologik nazariyalaridan 
biri XVII asrda yuzaga kelgan, birinchi bo‘lib XVIII-XIX  asrlarda Angliya va 
Germaniyada ishlab chiqilgan assotsiativ nazariya hisoblanadi. Ushbu nazariya 
asosida  V osnove dannoy teorii lejit ponyatie assotsiatsiya  – G. Ebbingauz, G. 
Myuller, A. Pilseker va boshqalar tomonidan ishlab chiqilgan psixikaning alohida 
noyob hodisalari o‘rtasidagi aloqa tushunchasi yotadi. Bu nazariyaga asosan xotira 
                                                 
3 Psychology David G. Myers Hope College Holland, Michigan 327p   
 
5.2.Хотира назариялари 
Ilmiybaza.uz taqsimlashga, hayotimizni to‘g‘ri belgilab olishimizga yordam beradi. Oilamizni tanish, o‘zimizning tilda gapirish, uyimizni topib kelish va oziq-ovqat va suv topish imkonini beradigan jarayon, bizning xotira hisoblanadi. U tajribalarimizdan bahramand bo‘lishga,tajribalarni xayotga tatbiq qilishga va yana qayta undan zavq olishga imkon beradigan jarayon albatta bizning xotira hisoblanadi Kimlarningdir yomonliklarini unutishimizga qarshilik ko‘rsatadigan xam bizning xotiralar hisoblanadi. Sizning esda olib qolganingizjuda katta rol o‘ynaydi. Sizning to‘plagan bilim omboringiz, o‘tgan quvonch, g‘azab tufayli alamli xotiralar, yoki aybdorlik xisi xotira jarayonisiz mavjud bo‘lmagan bo‘lar edi. 3 Tokio universiteti professori YAsudzi Miyasito rahbarligidagi tadqiqotchilar guruhi xotira mexanizmi bosh miya kul rang moddasining chakka qismida jamlanganini isbotladi. Xotira faoliyati chizmasini kashf etgan yaponiyalik olimlar dunyoga mashhur bo‘lgan akademik va neyrofiziolog N.P. Bextereva tasdiqlangan fikrlarni isbotladilar: miya hayotimizning har bir soniyasini esda saqlaydi, lekin bizga ayni damda u yoki bu masalalarni hal etishda zarur bo‘lganlarni yuzaga chiqaradi, xolos. Va, faqat ba’zi vaziyatlarda, masalan, cho‘kayotgan odamning ongida oxirgi daqiqalarda uning ko‘z o‘ngida butun hayoti yashin tezligida uchib o‘tadi; bunda miya unga so‘nggi imkoniyatni beradi: balki, avval senda shunga o‘xshash vaziyat bo‘lgandir, o‘sha usulni qo‘llab, omon qolishing mumkin. Xotiraga tegishli bo‘lgan fizikaviy, kimyviy, biokimyoviy, fiziologik, axborotli- kibernetikaviy nazariyalar, shuningdek, psixologik nazariyalar guruhlarii mavjud. Xotiraning ilk psixologik nazariyalaridan biri XVII asrda yuzaga kelgan, birinchi bo‘lib XVIII-XIX asrlarda Angliya va Germaniyada ishlab chiqilgan assotsiativ nazariya hisoblanadi. Ushbu nazariya asosida V osnove dannoy teorii lejit ponyatie assotsiatsiya – G. Ebbingauz, G. Myuller, A. Pilseker va boshqalar tomonidan ishlab chiqilgan psixikaning alohida noyob hodisalari o‘rtasidagi aloqa tushunchasi yotadi. Bu nazariyaga asosan xotira 3 Psychology David G. Myers Hope College Holland, Michigan 327p 5.2.Хотира назариялари Ilmiybaza.uz 
o‘xshashligi, vaqt va fazoviy yaqinligi bo‘yicha barqaror bo‘lgan qisqa va uzoq 
muddatli assotsiatsiyalarning murakkab tizimi sifatida tushuniladi. Ushbu 
nazariyaga binoan, ko‘plab qonunlar, xususan, G. Ebbingauzning unutish qonuni 
kashf etilgan. Dastlabki soat davomida qabul qilingan ma’lumotning 60% gacha 
bo‘lgan qismi unutiladi, olti kundan so‘ng esa birinchi marta yodlab olingan 
matnning 20% dan kamroq qismi saqlanib qoladi. Vaqt o‘tishi bilan assotsiativ 
nazariya bir qator hal etilishi zarur bo‘lgan muammolar bilan to‘qnashdi, ulardan 
asosiysi inson xotirasining tanlab o‘tkazish xususiyatini tushuntirib berish edi. 
 XIX asrning oxirida assotsiativ nazariya geshtalt nazariyasi bilan almashindi. 
Bu nazariya uchun boshlang‘ich tushuncha va shu bilan birga, asosida xotiraning 
noyob hodisalarini tushuntirib berish mumkin bo‘lgan bosh tamoyil sifatida 
birlamchi elementlarning assotsiatsiyasi emas, balki, ularning dastlabki, yaxlit 
tashkiloti – geshtalt namoyon bo‘ldi. Aynan, geshtaltning shakllanish qonunlari 
ushbu nazariya vakillari (V. Vundt, E.B. Titchener va boshqalar)ning fikriga ko‘ra, 
xotirani belgilab beradi. Bu nazariya tarafdorlarining asosif fikri shundan iboratki, 
esda olib qolish va eslashda ma’lumot, odatda, assotsiativ asosda tarkib topgan 
elementlarning tasodifiy to‘plami emas, balki, yaxlit tuzilma sifatida namoyon 
bo‘ladi. Bixeviorizm va psixoanaliz vakillari ham xotira genezisi haqida qoniqarli 
javob topa olmadilar. Bixeviorizmchilarning xotira yuzasidan qarashlari 
assotsianistchilarning qarashlari bilan mos kelgan edi. Ular o‘rtasidagi yagona farq 
bixeviorizmchilarning materialni esda olib qolishdagi yordamning o‘rnini alohida 
ta’kidlab,  o‘rganish jarayonlarida xotira faoliyatini o‘rganishga katta e’tibor 
qaratgan edilar (D. Uotson, E. Torndayk). Lekin  bixeviorizmchilar insondagi ongli 
faoliyat va shaxs xususiyatlarining yordamga bog‘liqligini chetlab o‘tdilar. 
Xotira hodisalarining shaxsga bog‘liqligi Z.Freyd tomonidan ko‘rsatib o‘tilgan 
edi. Uning fikriga ko‘ra, insonning ong osti mayllariga imkon bermaydigan barcha 
narsalar xotiradan siqib chiqariladi, va, aksincha, uning uchun yoqimli bo‘lganlar 
saqlanib qoladi. Bu bog‘liqlik tajribada o‘z tasdig‘ini topmadi. SHu bilan birga, 
Z.Freyd va izdoshlarining xizmatlari inson xotirasini o‘rganishda esda saqlash va 
unutish xotira jarayonlaridagi ijobiy va salbiy emotsiyalar, motivlar va 
Ilmiybaza.uz o‘xshashligi, vaqt va fazoviy yaqinligi bo‘yicha barqaror bo‘lgan qisqa va uzoq muddatli assotsiatsiyalarning murakkab tizimi sifatida tushuniladi. Ushbu nazariyaga binoan, ko‘plab qonunlar, xususan, G. Ebbingauzning unutish qonuni kashf etilgan. Dastlabki soat davomida qabul qilingan ma’lumotning 60% gacha bo‘lgan qismi unutiladi, olti kundan so‘ng esa birinchi marta yodlab olingan matnning 20% dan kamroq qismi saqlanib qoladi. Vaqt o‘tishi bilan assotsiativ nazariya bir qator hal etilishi zarur bo‘lgan muammolar bilan to‘qnashdi, ulardan asosiysi inson xotirasining tanlab o‘tkazish xususiyatini tushuntirib berish edi. XIX asrning oxirida assotsiativ nazariya geshtalt nazariyasi bilan almashindi. Bu nazariya uchun boshlang‘ich tushuncha va shu bilan birga, asosida xotiraning noyob hodisalarini tushuntirib berish mumkin bo‘lgan bosh tamoyil sifatida birlamchi elementlarning assotsiatsiyasi emas, balki, ularning dastlabki, yaxlit tashkiloti – geshtalt namoyon bo‘ldi. Aynan, geshtaltning shakllanish qonunlari ushbu nazariya vakillari (V. Vundt, E.B. Titchener va boshqalar)ning fikriga ko‘ra, xotirani belgilab beradi. Bu nazariya tarafdorlarining asosif fikri shundan iboratki, esda olib qolish va eslashda ma’lumot, odatda, assotsiativ asosda tarkib topgan elementlarning tasodifiy to‘plami emas, balki, yaxlit tuzilma sifatida namoyon bo‘ladi. Bixeviorizm va psixoanaliz vakillari ham xotira genezisi haqida qoniqarli javob topa olmadilar. Bixeviorizmchilarning xotira yuzasidan qarashlari assotsianistchilarning qarashlari bilan mos kelgan edi. Ular o‘rtasidagi yagona farq bixeviorizmchilarning materialni esda olib qolishdagi yordamning o‘rnini alohida ta’kidlab, o‘rganish jarayonlarida xotira faoliyatini o‘rganishga katta e’tibor qaratgan edilar (D. Uotson, E. Torndayk). Lekin bixeviorizmchilar insondagi ongli faoliyat va shaxs xususiyatlarining yordamga bog‘liqligini chetlab o‘tdilar. Xotira hodisalarining shaxsga bog‘liqligi Z.Freyd tomonidan ko‘rsatib o‘tilgan edi. Uning fikriga ko‘ra, insonning ong osti mayllariga imkon bermaydigan barcha narsalar xotiradan siqib chiqariladi, va, aksincha, uning uchun yoqimli bo‘lganlar saqlanib qoladi. Bu bog‘liqlik tajribada o‘z tasdig‘ini topmadi. SHu bilan birga, Z.Freyd va izdoshlarining xizmatlari inson xotirasini o‘rganishda esda saqlash va unutish xotira jarayonlaridagi ijobiy va salbiy emotsiyalar, motivlar va Ilmiybaza.uz 
ehtiyojlarning ahamiyatinin aniqlashdan iborat bo‘ldi. Psixoanaliz yordamida 
insonning motivatsion sohasi bilan bog‘liq bo‘lgan ong osti unutishning psixologik 
mexanizmlari aniqlandi va ta’rif berildi. 
XX asrning boshlarida xotiraning mantiqiy nazariyasi yuzaga keldi, unga 
asosan, mos keluvchi jarayonlar faoliyati esda olib qolish zarur bo‘lgan materialni u 
yoki bu darajada kengroq ma’noli tuzilmalarga birlashtiradigan mazmun 
bog‘lovchilarining mavjudligi yoki mavjud emasligiga bevosita bog‘liq holatda 
bo‘ladi (A. Bine, K. Byuler). Esda olib qolish va eslashda matnning ma’noga ega 
bo‘lgan mazmuni ifodalanadi. 
Hozirgi zamon psixologiyasida asosiy tushuncha o‘rnida shaxs faoliyatini 
uning barcha psixik jarayonlari, shuningdek, xotira jarayonlarining shakllanishini 
bog‘lovchi omil sifatida o‘rganadigan nazariya tan olinmoqda. Bu konsepsiyaga 
asosan, esda olib qolish, saqlash va eslash jarayonlarining kechishi ma’lumotning 
ob’ekt faoliyatida tutgan o‘rniga qarab belgilanadi. Ma’lumot faoliyat maqsadi 
sifatida namoyon bo‘lgan vaziyatlarda aloqalar yanada samaraliroq tarzda hosil 
bo‘lishi va dolzarblashtirilishi tajriba aniqlandi va o‘z tasdig‘ini topdi. Bu 
aloqalarning 
xususiyatlari, 
masalan, 
mustahkamligi 
va 
harakatchanligi 
ma’lumotning sub’ekt keyingi faoliyatidagi ishtirokining darajasi, bu aloqalarning 
ko‘zlangan maqsadlarga erishishdagi ahamiyati bilan belgilanadi. Faoliyat 
nazariyasining asosiy fikri: turli tasavvurlar o‘rtasidagi aloqalar, avvalambor, 
sub’ektning ulardan qay tarzda foydalanishi bilan belgilanadi. 
Xotira quyidagi asosiy jarayonlardan 
iborat: esda olib qolish, esda saqlash va unutish. 
Esda saqlash – bu idrok qilingan 
ma’lumotni eslab qolish va   esda saqlash jarayoni. Bu jarayonning kechish 
darajasiga ko‘ra, eslab qolish ikki turga bo‘linadi: ko‘zlanmagan (ixtiyorsiz) va 
ko‘zlangan (ixtiyoriy). Ixtiyorsiz esda olib qolish – bu hech qanday vositalarsiz va 
kuchlarni namoyon qilmasdan bemaqsad eslab qolishIxtiyoriy esda saqlash 
maqsadsiz esda saqlashdan insonning o‘z oldiga ma’lum maqsad qo‘yib, yod 
olishning maxsus usullarini qo‘llashi bilan farqlanadi. Ixtiyoriy esda saqlash yod 
 
5.3 Хотира жараёнлари ва 
турлари 
Ilmiybaza.uz ehtiyojlarning ahamiyatinin aniqlashdan iborat bo‘ldi. Psixoanaliz yordamida insonning motivatsion sohasi bilan bog‘liq bo‘lgan ong osti unutishning psixologik mexanizmlari aniqlandi va ta’rif berildi. XX asrning boshlarida xotiraning mantiqiy nazariyasi yuzaga keldi, unga asosan, mos keluvchi jarayonlar faoliyati esda olib qolish zarur bo‘lgan materialni u yoki bu darajada kengroq ma’noli tuzilmalarga birlashtiradigan mazmun bog‘lovchilarining mavjudligi yoki mavjud emasligiga bevosita bog‘liq holatda bo‘ladi (A. Bine, K. Byuler). Esda olib qolish va eslashda matnning ma’noga ega bo‘lgan mazmuni ifodalanadi. Hozirgi zamon psixologiyasida asosiy tushuncha o‘rnida shaxs faoliyatini uning barcha psixik jarayonlari, shuningdek, xotira jarayonlarining shakllanishini bog‘lovchi omil sifatida o‘rganadigan nazariya tan olinmoqda. Bu konsepsiyaga asosan, esda olib qolish, saqlash va eslash jarayonlarining kechishi ma’lumotning ob’ekt faoliyatida tutgan o‘rniga qarab belgilanadi. Ma’lumot faoliyat maqsadi sifatida namoyon bo‘lgan vaziyatlarda aloqalar yanada samaraliroq tarzda hosil bo‘lishi va dolzarblashtirilishi tajriba aniqlandi va o‘z tasdig‘ini topdi. Bu aloqalarning xususiyatlari, masalan, mustahkamligi va harakatchanligi ma’lumotning sub’ekt keyingi faoliyatidagi ishtirokining darajasi, bu aloqalarning ko‘zlangan maqsadlarga erishishdagi ahamiyati bilan belgilanadi. Faoliyat nazariyasining asosiy fikri: turli tasavvurlar o‘rtasidagi aloqalar, avvalambor, sub’ektning ulardan qay tarzda foydalanishi bilan belgilanadi. Xotira quyidagi asosiy jarayonlardan iborat: esda olib qolish, esda saqlash va unutish. Esda saqlash – bu idrok qilingan ma’lumotni eslab qolish va esda saqlash jarayoni. Bu jarayonning kechish darajasiga ko‘ra, eslab qolish ikki turga bo‘linadi: ko‘zlanmagan (ixtiyorsiz) va ko‘zlangan (ixtiyoriy). Ixtiyorsiz esda olib qolish – bu hech qanday vositalarsiz va kuchlarni namoyon qilmasdan bemaqsad eslab qolishIxtiyoriy esda saqlash maqsadsiz esda saqlashdan insonning o‘z oldiga ma’lum maqsad qo‘yib, yod olishning maxsus usullarini qo‘llashi bilan farqlanadi. Ixtiyoriy esda saqlash yod 5.3 Хотира жараёнлари ва турлари Ilmiybaza.uz 
olish vazifasiga bo‘ysungan o‘ziga xos murakkab aqliy faoliyatdir. Matarialni esda 
olib qolish usulariga yod olish kiradi, uning mohiyati o‘quv materialini to‘liq va 
xatosiz yod olmagunicha ko‘p marta takrorlashdan iborat. Masalan, she’r, qoida, 
ta’rif, qonunlar, formulalar, tarixiy sanalar va boshqalarni yod olish. 
Ixtiyoriy esda oib qolishning asosiy xususiyati – bu esda olib qolish 
ko‘rinishidagi yuklatilgan vazifada iroda kuchlarini namoyon qilish. Hayotdagi 
ko‘pchilik idrok qilinuvchilar esda olib qolish vazifasi yuklatilmagan bo‘lsa, 
esimizda saqlanib qolmaydi. 
YOd olishda umumiy vazifa bilan birgalikda, xususiy, maxsus vazifalarning 
yuklatilishi ham katta ahamiyatga ekanligini ta’kidlab o‘tish joiz. Ba’zi vaziyatlarda, 
masalan, idrok qilinayotgan ma’lumotning faqat asosiy mohiyati, faqat asosiy fikr 
va ahamiyatga molik bo‘lgan dalillarni  esda olib qolish, boshqalarida esa  – so‘zma-
so‘z esda olib qolish, uchinchilarida – dalillar izchilligi va h.k.larni aniq esda olib 
qolish vazifasi yuklatiladi. 
 S.L. Rubinshteynning fikriga ko‘ra, esda olib qolish amalga oshirilayotgan 
faoliyatning borishi xususiyatiga bog‘liq bo‘ladi. Bundan tashqari, uning fikricha, 
ixtiyoriy va ixtiyorsiz esda olib qolishning yuqori samaradorligi haqida bir ma’noli 
xulosa chiqarish mumkin emas. P.I. Zinchenko, A.A. Smirnovlarning olib borgan 
tadqiqotlari ma’lum sharoitlarda ixtiyorsiz esda olib qolishning ixtiyoriy esda olib 
qolishdan samaraliroq bo‘lishini isbotladi. 
Tizimli bilimlarning katta qismi, maqsadi ma’lum materialni xotirada saqlab 
qolish uchun esda olib qolish bo‘lgan maxsus faoliyat natijasida orttirilganligini 
hisobga olish zarur. Materialni esda olib qolish va eslashga qaratilgan bunday 
faoliyat mnemik faoliyat deb ataladi. 
Esda olib qolingan materialning anglanganlik darajasiga ko‘ra anglangan va 
mexanik esda olib qolish ajratiladi. Mexanik esda olib qolish – bu idrok 
qilinayotgan materialning turli qismlari o‘rtasida mantiqiy aloqani anglamasdan 
turib esda olib qolish. Bunga misol tariqasida statistik ma’lumotlar, tarixiy sanalar 
va h.k.larni esda olib qolishni keltirish mumkin. Mexanik esda olib qolishining 
asosini  bog‘langanlik bo‘yicha assotsiatsiyalar tashkil etadi. Materialning bir qismi 
Ilmiybaza.uz olish vazifasiga bo‘ysungan o‘ziga xos murakkab aqliy faoliyatdir. Matarialni esda olib qolish usulariga yod olish kiradi, uning mohiyati o‘quv materialini to‘liq va xatosiz yod olmagunicha ko‘p marta takrorlashdan iborat. Masalan, she’r, qoida, ta’rif, qonunlar, formulalar, tarixiy sanalar va boshqalarni yod olish. Ixtiyoriy esda oib qolishning asosiy xususiyati – bu esda olib qolish ko‘rinishidagi yuklatilgan vazifada iroda kuchlarini namoyon qilish. Hayotdagi ko‘pchilik idrok qilinuvchilar esda olib qolish vazifasi yuklatilmagan bo‘lsa, esimizda saqlanib qolmaydi. YOd olishda umumiy vazifa bilan birgalikda, xususiy, maxsus vazifalarning yuklatilishi ham katta ahamiyatga ekanligini ta’kidlab o‘tish joiz. Ba’zi vaziyatlarda, masalan, idrok qilinayotgan ma’lumotning faqat asosiy mohiyati, faqat asosiy fikr va ahamiyatga molik bo‘lgan dalillarni esda olib qolish, boshqalarida esa – so‘zma- so‘z esda olib qolish, uchinchilarida – dalillar izchilligi va h.k.larni aniq esda olib qolish vazifasi yuklatiladi. S.L. Rubinshteynning fikriga ko‘ra, esda olib qolish amalga oshirilayotgan faoliyatning borishi xususiyatiga bog‘liq bo‘ladi. Bundan tashqari, uning fikricha, ixtiyoriy va ixtiyorsiz esda olib qolishning yuqori samaradorligi haqida bir ma’noli xulosa chiqarish mumkin emas. P.I. Zinchenko, A.A. Smirnovlarning olib borgan tadqiqotlari ma’lum sharoitlarda ixtiyorsiz esda olib qolishning ixtiyoriy esda olib qolishdan samaraliroq bo‘lishini isbotladi. Tizimli bilimlarning katta qismi, maqsadi ma’lum materialni xotirada saqlab qolish uchun esda olib qolish bo‘lgan maxsus faoliyat natijasida orttirilganligini hisobga olish zarur. Materialni esda olib qolish va eslashga qaratilgan bunday faoliyat mnemik faoliyat deb ataladi. Esda olib qolingan materialning anglanganlik darajasiga ko‘ra anglangan va mexanik esda olib qolish ajratiladi. Mexanik esda olib qolish – bu idrok qilinayotgan materialning turli qismlari o‘rtasida mantiqiy aloqani anglamasdan turib esda olib qolish. Bunga misol tariqasida statistik ma’lumotlar, tarixiy sanalar va h.k.larni esda olib qolishni keltirish mumkin. Mexanik esda olib qolishining asosini bog‘langanlik bo‘yicha assotsiatsiyalar tashkil etadi. Materialning bir qismi Ilmiybaza.uz 
ikkinchisi bilan vaqt bo‘yicha uning orqasidan kelganligi sababli unga bog‘lanadi. 
Bunday bog‘lanishning yuzaga kelishi uchun materialni ko‘p marta takrorlash 
lozim. 
Bundan farqli o‘laroq,  anglangan holda esda olib qolish materialning alohida 
qismlari o‘rtasidagi ichki mantiqiy aloqalarni tushunishga asoslangan. Anglangan 
holda esda olib qolish doimo tafakkur jarayonlari bilan bog‘liq bo‘lib, asosan, 
material qismlari o‘rtasidagi ikkinchi daraklovchi tizim darajasidagi umulashtirilgan 
aloqalarga tayanadi. 
Anglangan holda esda olib qolish mexanik esda olib qolishdan ko‘ra 
samaraliroq ekanligi isbotlangan. Xuddi shunday, mexanik esda olib qolishda 
xotirada 1 soatdan so‘ng materialning faqat 40%, yana bir necha soatdan keyin esa  
–  atigi 20%, angalangan holda esda olib qolishda esa 30 kundan keyin ham 
materialning 40% saqlanib qoladi. 
Materialni anglash bir necha xil usullar yordamida erishiladi. Birinchidan, 
o‘rganilayotgan materialning asosiy fikrlarini ajratish va ularni reja ko‘rinishida 
guruhlash zarur. Ikkinchidan, ma’nodosh tayanch so‘zlarni ajratish. Ushbu 
usulning mohiyati mazmunga ega bo‘lgan har bir qismni esda olib qolish zarur 
bo‘lgan materialning bosh g‘oyasini aks ettiruvchi qaysidir so‘z yoki tushuncha 
bilan bog‘lashimizdan iborat. Uchinchidan, taqqoslash, ya’ni, jismlar, hodisa va 
voqealar 
o‘rtasida 
o‘xshashlik 
va 
farqlarni 
aniqlash. 
Ushbu 
usulning 
ko‘rinishlaridan biri o‘rganilayotgan materialni avval orttirilgan ma’lumotlar bilan 
solishtirish. Va, nihoyat, anglangan tarzda esda olib qolish va uning esda 
saqlanishining yuqori ko‘rsatkichiga erishish metodi takrorlash metodi hisoblanadi. 
Takrorlashni vaqt bo‘yicha to‘g‘ri taqsimlash juda muhimdir.  Psixologiyada 
takrorlashning konsentratsiyalash va taqsimlash usullari mavjud. Birinchi usulda 
materiallar tanaffuslarsiz ketma-ket takrorlanadi. Masalan, she’rni yodlash uchun 12 
marta takrorlash talab etilsa, o‘quvchi uni yod olmagunicha ketma-ket 12 marta 
o‘qiydi. Taqsimlangan takrorlashda har bir takrorlash keyingisidan vaqt oralig‘i 
bilan 
ajratilgan 
bo‘ladi. 
Tadqiqotlarga 
ko‘ra, 
taqsimlangan 
takrorlash 
konsetratsiyalangan takrorlashdan samaraliroqdir. 
Ilmiybaza.uz ikkinchisi bilan vaqt bo‘yicha uning orqasidan kelganligi sababli unga bog‘lanadi. Bunday bog‘lanishning yuzaga kelishi uchun materialni ko‘p marta takrorlash lozim. Bundan farqli o‘laroq, anglangan holda esda olib qolish materialning alohida qismlari o‘rtasidagi ichki mantiqiy aloqalarni tushunishga asoslangan. Anglangan holda esda olib qolish doimo tafakkur jarayonlari bilan bog‘liq bo‘lib, asosan, material qismlari o‘rtasidagi ikkinchi daraklovchi tizim darajasidagi umulashtirilgan aloqalarga tayanadi. Anglangan holda esda olib qolish mexanik esda olib qolishdan ko‘ra samaraliroq ekanligi isbotlangan. Xuddi shunday, mexanik esda olib qolishda xotirada 1 soatdan so‘ng materialning faqat 40%, yana bir necha soatdan keyin esa – atigi 20%, angalangan holda esda olib qolishda esa 30 kundan keyin ham materialning 40% saqlanib qoladi. Materialni anglash bir necha xil usullar yordamida erishiladi. Birinchidan, o‘rganilayotgan materialning asosiy fikrlarini ajratish va ularni reja ko‘rinishida guruhlash zarur. Ikkinchidan, ma’nodosh tayanch so‘zlarni ajratish. Ushbu usulning mohiyati mazmunga ega bo‘lgan har bir qismni esda olib qolish zarur bo‘lgan materialning bosh g‘oyasini aks ettiruvchi qaysidir so‘z yoki tushuncha bilan bog‘lashimizdan iborat. Uchinchidan, taqqoslash, ya’ni, jismlar, hodisa va voqealar o‘rtasida o‘xshashlik va farqlarni aniqlash. Ushbu usulning ko‘rinishlaridan biri o‘rganilayotgan materialni avval orttirilgan ma’lumotlar bilan solishtirish. Va, nihoyat, anglangan tarzda esda olib qolish va uning esda saqlanishining yuqori ko‘rsatkichiga erishish metodi takrorlash metodi hisoblanadi. Takrorlashni vaqt bo‘yicha to‘g‘ri taqsimlash juda muhimdir. Psixologiyada takrorlashning konsentratsiyalash va taqsimlash usullari mavjud. Birinchi usulda materiallar tanaffuslarsiz ketma-ket takrorlanadi. Masalan, she’rni yodlash uchun 12 marta takrorlash talab etilsa, o‘quvchi uni yod olmagunicha ketma-ket 12 marta o‘qiydi. Taqsimlangan takrorlashda har bir takrorlash keyingisidan vaqt oralig‘i bilan ajratilgan bo‘ladi. Tadqiqotlarga ko‘ra, taqsimlangan takrorlash konsetratsiyalangan takrorlashdan samaraliroqdir. Ilmiybaza.uz 
Samarali esda olib qolishning ixtiyoriy va ixtiyorsiz shartlari va qonuniyatlari 
aniqlangan. 
Maqsadsiz samarali esda olib qolishning shartlari: kuchli ahamiyatli tabiiy 
seskantiruvchilar; yuqori yo‘nalishli faoliyatni yuzaga keltiruvchilar (harakt 
jarayonini to‘xtatish yoki tiklash, hodisaning noodatiyligi); ushbu odam uchun 
ahamiyatga ega bo‘lgan seskantiruvchilar (kasbiy ahamiyatga ega bo‘lgan jismlar); 
alohida emotsional tusga ega bo‘lgan seskantiruvchilar; ushbu inson ehtiyojlariga 
kuchliroq bog‘langanlari; faol harakat ob’ekti bo‘lib hisoblanganlari 
Samarali ixtiyoriy esda olib qolishning shartlariga materialning ahamiyatliligi 
va mohiyatini anglash; uning tuzilishi, tarkibiy qism va elementlari o‘rtasida o‘zaro 
mantiqiy bog‘liqlikni aniqlash; so‘z-matnli materialda reja, ayanch so‘zlarni 
belgilash, materialni chizma, jadval ko‘rinishida taqdim etish; materialning 
mazmundorligi va hammabopligi, uning inson yo‘nalishi va shaxsiy tajribasi bilan 
solishtirilishi; materialning hissiyotli-estetik boyitilganligi; ushbu materialning 
ma’lum sharoitlarda eslashning zarurligiga moyillik; ushbu materialning amaliyotda 
qo‘llash imkoniyati; materialning ahamiyatga ega bo‘lgan maqsadlarga erishish, 
masalalarni hal etish vositasi, faol aqliy faoliyatning ob’ekti sifatida namoyon 
bo‘lishi. 
Xotiraning ma’lum samaralari aniqlangan. Agar tekshiriluvchiga 10ta bo‘g‘inli 
qator berilsa, birinchi va oxirgi bo‘g‘inlar oson esda qoladi, o‘rtadagilari esa 
unchalik esda qolmaydi, – bu «chegara samarasi». B.V. Zeygarnik  samarasi – 
tekshiriluvchilarga vazifalarni bajarish taklif etilib, ularga bir xillarini oxirigacha 
echishga imkon berilsa, boshqalari yakuniga etkazilmasa, oqibatda tekshiruvdagilar 
tugallanmagan vazifalarni to‘liq echilgan vazifalarga qaraganda 2 marta ko‘proq 
eslay oladilar.  
Xotiraning navbatdagi jarayoni – yodda saqlab qolish. Bu idrok qiingan 
ma’lumotni ma’lum muddatgacha esda saqlab qolishdan iborat bo‘lgan xotira 
jarayoni. Esda saqlab qolish xotira jarani sifatida o‘zining qonuniyatlariga ega. 
Masalan, esda saqlab qolishning dinamik va statik bo‘lishi aniqlangan.  Dinamik 
esda saqlab qolish operativ xotirada, statik – aksincha, uzoq vaqtli xotirada 
Ilmiybaza.uz Samarali esda olib qolishning ixtiyoriy va ixtiyorsiz shartlari va qonuniyatlari aniqlangan. Maqsadsiz samarali esda olib qolishning shartlari: kuchli ahamiyatli tabiiy seskantiruvchilar; yuqori yo‘nalishli faoliyatni yuzaga keltiruvchilar (harakt jarayonini to‘xtatish yoki tiklash, hodisaning noodatiyligi); ushbu odam uchun ahamiyatga ega bo‘lgan seskantiruvchilar (kasbiy ahamiyatga ega bo‘lgan jismlar); alohida emotsional tusga ega bo‘lgan seskantiruvchilar; ushbu inson ehtiyojlariga kuchliroq bog‘langanlari; faol harakat ob’ekti bo‘lib hisoblanganlari Samarali ixtiyoriy esda olib qolishning shartlariga materialning ahamiyatliligi va mohiyatini anglash; uning tuzilishi, tarkibiy qism va elementlari o‘rtasida o‘zaro mantiqiy bog‘liqlikni aniqlash; so‘z-matnli materialda reja, ayanch so‘zlarni belgilash, materialni chizma, jadval ko‘rinishida taqdim etish; materialning mazmundorligi va hammabopligi, uning inson yo‘nalishi va shaxsiy tajribasi bilan solishtirilishi; materialning hissiyotli-estetik boyitilganligi; ushbu materialning ma’lum sharoitlarda eslashning zarurligiga moyillik; ushbu materialning amaliyotda qo‘llash imkoniyati; materialning ahamiyatga ega bo‘lgan maqsadlarga erishish, masalalarni hal etish vositasi, faol aqliy faoliyatning ob’ekti sifatida namoyon bo‘lishi. Xotiraning ma’lum samaralari aniqlangan. Agar tekshiriluvchiga 10ta bo‘g‘inli qator berilsa, birinchi va oxirgi bo‘g‘inlar oson esda qoladi, o‘rtadagilari esa unchalik esda qolmaydi, – bu «chegara samarasi». B.V. Zeygarnik samarasi – tekshiriluvchilarga vazifalarni bajarish taklif etilib, ularga bir xillarini oxirigacha echishga imkon berilsa, boshqalari yakuniga etkazilmasa, oqibatda tekshiruvdagilar tugallanmagan vazifalarni to‘liq echilgan vazifalarga qaraganda 2 marta ko‘proq eslay oladilar. Xotiraning navbatdagi jarayoni – yodda saqlab qolish. Bu idrok qiingan ma’lumotni ma’lum muddatgacha esda saqlab qolishdan iborat bo‘lgan xotira jarayoni. Esda saqlab qolish xotira jarani sifatida o‘zining qonuniyatlariga ega. Masalan, esda saqlab qolishning dinamik va statik bo‘lishi aniqlangan. Dinamik esda saqlab qolish operativ xotirada, statik – aksincha, uzoq vaqtli xotirada Ilmiybaza.uz 
namoyon bo‘ladi. Dinamik esda saqlashda material kam o‘zgaradi, statikda, 
aksincha, u albatta, o‘zgarish va ma’lum qayta tiklanishga uchraydi. Qayta tiklanish 
turli sharoitlarda, masalan, kamroq ahamiyatga ega bo‘lgan qismlarning yo‘qolishi 
va ularning boshqa qismlar bilan almashtirilishi, material izchilligining o‘zgarishida, 
uning umumlashtirilish darajasida ifodalanadi. 
Materialni xotirada tiklash eslash va tanish jarayonlari yordamida amalaga 
oshiriladi. 
Eslash – bu xotiradagi materialdan keyingi faoliyatda foydalanish. Eslashning 
fiziologik asosini jism va harakatlarni idrok qilishda avval hosil bo‘lgan nerv 
aloqalarini tiklash tashkil etadi. Eslash maqsadsiz (ixtiyorsiz) va maqsadli 
(ixtiyoriy) bo‘lishi mumkin. Birinchi holatda eslash biz uchun kutilmaganda sodir 
bo‘ladi. Masalan, o‘qigan maktabimiz yonidan o‘tib keta turib, beixtiyor bizga 
ta’lim bergan o‘qituvchi yoki maktabdosh do‘stlarning obrazlarini namoyon 
qilishimiz mumkin. 
 Eslashning turli xillari: haqiqiy eslash, yodga tushirish, tanish mavjud. Alohida 
o‘rinni xotiralar – shaxsning tarixiy esdaliklari egallaydilar. Esga tushirishda 
ko‘zlangan maqsad – biror narsani eslash – asosiy masalani hal qilish imkonini 
beruvchi oraliq maqsadlarga erishish yordamida amalga oshiriladi. Masalan, 
qandaydir voqeani eslash uchun bu bilan u yoki bu darajada bog‘liq bo‘lgan 
dalillarni eslashga harakat qilamiz. Bunda oraliq zanjirlardan foydalanish ongli 
xususiyatga ega bo‘ladi. Esga tushirish, shuningdek, irodaviy jarayon bo‘lib 
hisoblanadi.  
Biror ob’ektni tanish uni idrok qilishda sodir bo‘ladi va insonda ob’ekt haqida 
hosil bo‘ladigan tasavvurlar, uning shaxsiy taassurotlari  (xotira tasavvurlari) yoki 
so‘z bilan ta’riflash (xayol tasavvurlari) asosida shakllangan ob’ektni idrok qilish 
sodir bo‘layotganin bildiradi. Masalan, tanishimiz yashaydigan, lekin o‘zimiz hech 
qachon u erda bo‘lmagan uyni taniymiz, tanish esa, tasavvurimizda aks etgan, bizga 
avval ta’rifi keltirilgan izlab topish mumkin belgilar asosida sodir bo‘ladi. Tanish 
jarayonlari bir-biridan ta’riflanish darajasiga ko‘ra farqlanadi. Biz ob’ektga nisbatan 
tanish hissini tuyganimizda, lekin o‘tmish tajribadagilarga o‘xshata olmaganimizda 
Ilmiybaza.uz namoyon bo‘ladi. Dinamik esda saqlashda material kam o‘zgaradi, statikda, aksincha, u albatta, o‘zgarish va ma’lum qayta tiklanishga uchraydi. Qayta tiklanish turli sharoitlarda, masalan, kamroq ahamiyatga ega bo‘lgan qismlarning yo‘qolishi va ularning boshqa qismlar bilan almashtirilishi, material izchilligining o‘zgarishida, uning umumlashtirilish darajasida ifodalanadi. Materialni xotirada tiklash eslash va tanish jarayonlari yordamida amalaga oshiriladi. Eslash – bu xotiradagi materialdan keyingi faoliyatda foydalanish. Eslashning fiziologik asosini jism va harakatlarni idrok qilishda avval hosil bo‘lgan nerv aloqalarini tiklash tashkil etadi. Eslash maqsadsiz (ixtiyorsiz) va maqsadli (ixtiyoriy) bo‘lishi mumkin. Birinchi holatda eslash biz uchun kutilmaganda sodir bo‘ladi. Masalan, o‘qigan maktabimiz yonidan o‘tib keta turib, beixtiyor bizga ta’lim bergan o‘qituvchi yoki maktabdosh do‘stlarning obrazlarini namoyon qilishimiz mumkin. Eslashning turli xillari: haqiqiy eslash, yodga tushirish, tanish mavjud. Alohida o‘rinni xotiralar – shaxsning tarixiy esdaliklari egallaydilar. Esga tushirishda ko‘zlangan maqsad – biror narsani eslash – asosiy masalani hal qilish imkonini beruvchi oraliq maqsadlarga erishish yordamida amalga oshiriladi. Masalan, qandaydir voqeani eslash uchun bu bilan u yoki bu darajada bog‘liq bo‘lgan dalillarni eslashga harakat qilamiz. Bunda oraliq zanjirlardan foydalanish ongli xususiyatga ega bo‘ladi. Esga tushirish, shuningdek, irodaviy jarayon bo‘lib hisoblanadi. Biror ob’ektni tanish uni idrok qilishda sodir bo‘ladi va insonda ob’ekt haqida hosil bo‘ladigan tasavvurlar, uning shaxsiy taassurotlari (xotira tasavvurlari) yoki so‘z bilan ta’riflash (xayol tasavvurlari) asosida shakllangan ob’ektni idrok qilish sodir bo‘layotganin bildiradi. Masalan, tanishimiz yashaydigan, lekin o‘zimiz hech qachon u erda bo‘lmagan uyni taniymiz, tanish esa, tasavvurimizda aks etgan, bizga avval ta’rifi keltirilgan izlab topish mumkin belgilar asosida sodir bo‘ladi. Tanish jarayonlari bir-biridan ta’riflanish darajasiga ko‘ra farqlanadi. Biz ob’ektga nisbatan tanish hissini tuyganimizda, lekin o‘tmish tajribadagilarga o‘xshata olmaganimizda Ilmiybaza.uz 
tanish darajasi kamroq bo‘ladi. Masalan, yuz tuzilishi tanishdek tuyulgan odamning 
kimligini va u bilan qanday vaziyatlarda uchrashishimiz mumkinligini eslay 
olmaymiz. Bunga o‘xshash vaziyatlar tanishning belgilanmaganligi xususiyatiga 
ega bo‘ladi. Boshqa vaziyatlarda tanish to‘liq belgilanmaganligi bilan farqlanadi: biz 
odamni ma’lum shaxs sifatida darhol taniymiz. SHuning uchun ushbu vaziyatlar 
to‘liq tanish xususiyatiga ega bo‘ladi. 
To‘g‘ri tanishning turli xillari bilan bir qatorda tanishdagi xatoliklar ham 
mavjud bo‘ladi. Masalan, birinchi marta idrok qilinayotganlar, ba’zida tanishdek, 
avval xuddi shu ko‘rinishda sodir bo‘lgandek tuyuladi. 
Tanish va eslashning har doim ham bir xilda samarali tarzda amalga 
oshirilmaydigan jarayonlarining juda qiziqarli o‘ziga xos xususiyatini ta’kidlab 
o‘tish lozim.Ba’zida biz qaysidir ob’ektni taniy olishimiz, lekin usiz eslay 
olmasligimiz mumkin. Bunga teskari vaziyatlar ham bo‘ladi: bizda paydo bo‘lgan 
tasavvurlarning nima bilan bog‘liqligini tushuntirib bera olmaymiz. masalan, bizni 
doimo qandaydir kuy ohangi «kuzatib yuradi», lekin uning qaerdan paydo bo‘lganini 
aytib berolmaymiz. 
Unutish – avval idrok qilingan ma’lumotni tiklash imkoniyatining mavjud 
emasligida ifodalanadigan xotira jarayoni. Unutishning fiziologik asosini 
vaqtinchalik nerv aloqalarini dolzarblashishiga halaqit beruvchi po‘stloqdagi 
tormozlanishning ba’zi turlari tashkil etadi. Ko‘pincha bu mustahkamlanishlarsiz 
rivojlanadigan so‘nuvchi tormozlanishdan iborat bo‘ladi. Unutish ikki asosiy shakl: 
a) eslash yoki bilish imkoniyatining mavjud emasligida; b) noto‘g‘ri eslash yoki 
tanishda namoyon bo‘ladi. To‘liq eslash va to‘liq yoddan chiqarish o‘rtasida eslash 
va tanishning turli darajalari mavjud bo‘ladi. Ba’zi tadqiqotchilar ularni «xotira 
darajalari» deb ataydilar. bunday darajalarga quyidagilar kiradi: a) eslash xotirasi; 
b) tanuvchi xotira; v) engillashtiruvchi xotira. Masalan, o‘quvchi she’rni yod oldi. 
Agar biroz vaqtdan so‘ng uni bexato aytib bera olsa,  – bu xotiraning eng yuqori, 
birinchi darajasi, agar o‘quvchi yod olganini aytib bera olmasa, lekin she’rni kitob 
bo‘yicha yoki eshitganida oson taniy olsa, – bu xotiraning ikkinchi darajasi; agar 
o‘quvchi mustaqil holda she’rni eslay olmasa, uni taniy olmasa, lekin takroriy yod 
Ilmiybaza.uz tanish darajasi kamroq bo‘ladi. Masalan, yuz tuzilishi tanishdek tuyulgan odamning kimligini va u bilan qanday vaziyatlarda uchrashishimiz mumkinligini eslay olmaymiz. Bunga o‘xshash vaziyatlar tanishning belgilanmaganligi xususiyatiga ega bo‘ladi. Boshqa vaziyatlarda tanish to‘liq belgilanmaganligi bilan farqlanadi: biz odamni ma’lum shaxs sifatida darhol taniymiz. SHuning uchun ushbu vaziyatlar to‘liq tanish xususiyatiga ega bo‘ladi. To‘g‘ri tanishning turli xillari bilan bir qatorda tanishdagi xatoliklar ham mavjud bo‘ladi. Masalan, birinchi marta idrok qilinayotganlar, ba’zida tanishdek, avval xuddi shu ko‘rinishda sodir bo‘lgandek tuyuladi. Tanish va eslashning har doim ham bir xilda samarali tarzda amalga oshirilmaydigan jarayonlarining juda qiziqarli o‘ziga xos xususiyatini ta’kidlab o‘tish lozim.Ba’zida biz qaysidir ob’ektni taniy olishimiz, lekin usiz eslay olmasligimiz mumkin. Bunga teskari vaziyatlar ham bo‘ladi: bizda paydo bo‘lgan tasavvurlarning nima bilan bog‘liqligini tushuntirib bera olmaymiz. masalan, bizni doimo qandaydir kuy ohangi «kuzatib yuradi», lekin uning qaerdan paydo bo‘lganini aytib berolmaymiz. Unutish – avval idrok qilingan ma’lumotni tiklash imkoniyatining mavjud emasligida ifodalanadigan xotira jarayoni. Unutishning fiziologik asosini vaqtinchalik nerv aloqalarini dolzarblashishiga halaqit beruvchi po‘stloqdagi tormozlanishning ba’zi turlari tashkil etadi. Ko‘pincha bu mustahkamlanishlarsiz rivojlanadigan so‘nuvchi tormozlanishdan iborat bo‘ladi. Unutish ikki asosiy shakl: a) eslash yoki bilish imkoniyatining mavjud emasligida; b) noto‘g‘ri eslash yoki tanishda namoyon bo‘ladi. To‘liq eslash va to‘liq yoddan chiqarish o‘rtasida eslash va tanishning turli darajalari mavjud bo‘ladi. Ba’zi tadqiqotchilar ularni «xotira darajalari» deb ataydilar. bunday darajalarga quyidagilar kiradi: a) eslash xotirasi; b) tanuvchi xotira; v) engillashtiruvchi xotira. Masalan, o‘quvchi she’rni yod oldi. Agar biroz vaqtdan so‘ng uni bexato aytib bera olsa, – bu xotiraning eng yuqori, birinchi darajasi, agar o‘quvchi yod olganini aytib bera olmasa, lekin she’rni kitob bo‘yicha yoki eshitganida oson taniy olsa, – bu xotiraning ikkinchi darajasi; agar o‘quvchi mustaqil holda she’rni eslay olmasa, uni taniy olmasa, lekin takroriy yod Ilmiybaza.uz 
olishda bunga birinchi marta yod olganidan kamroq vaqt ichida erisha olsa,- bu 
uchinchi daraja. Unutish ifodalarning bir qancha turli xil ko‘rinishlarini o‘rganib, 
insonning ayni damda eslay olmasdan, bir muncha vaqt o‘tgandan so‘ng esga 
tushirishi yoki tanishi kabi vaziyatlar haqida ham aytib o‘tish lozim. Vaqt o‘tgandan 
so‘ng xotiradan ko‘tarilgan materialni eslash  reminissensiya (xira esga keltirish) 
deb ataladi. Reminissensiyaning mohiyati, biz to‘liq eslay olmagan material idrok 
qilinganidan bir-ikki kun o‘tgandan so‘ng materialni birinchi marta eslashda 
kuzatilmagan dalillar va tushunchalar bilan to‘ldirilishidan iborat. Bu hodisa 
ko‘pincha katta hajmli materialni so‘zlab berish orqali eslashda kuzatiladi, bunga 
nerv hujayralarining charchashi sabab bo‘ladi. Reminissensiya ko‘pincha 
maktabgacha yoshdagi va kichik maktab yoshidagi bolalarda, va ayrim holatlarda 
kattalarda ham kuzatiladi. 
Unutishning boshqa shakllari xatolik bilan eslash va tanishdir. Barchaga 
ma’lumki, vaqt o‘tishi bilan idrok qilinganlar xotirada o‘z yorqinligi va aniqligini 
yo‘qotib, rangsizlanib, noaniq bo‘lib qoladi. Lekin avval idrok qilingan materialning 
o‘zgarishi boshqa xususiyatga ham ega bo‘lishi mumkin, bunda unutish aniqlikni 
yo‘qotishdan emas, esga tushirilganlarning haqiqatda idrok qilinganlarga muvofiq 
kelmasligidan iborat bo‘ladi. Bunda biz voqelikda mavjud bo‘lganlarni emas, 
boshqa narsalarni eslaymiz, chunki unutish jarayonida u yoki bu darajada idrok 
qilingan materialning chuqur qayta tuzilganligi, sifatining qayta ishlanganligi sodir 
bo‘lishi mumkin. Qayta ishlashga misol tariqasida voqealar izchilligining vaqt 
bo‘yicha noto‘g‘ri eslashni keltirish mumkin. 
Hozirgi kunda unutish jarayonlarining kechishi tezligiga ta’sir ko‘rsatuvchi 
omillar ma’lumdir. Xuddi shunday, odam materialni yaxshi tushunib etmagan 
bo‘lsa, unutish tezroq ro‘y beradi. SHuningdek, material odamga qiziqarli bo‘lmasa, 
uning amaliy ehtiyojlari bilan bog‘lanmagan bo‘lsa, unutish shunchalik tez sodir 
bo‘ladi. 
Unutish tezligi, shuningdek, material hajmi va uni o‘zlashtirishdagi 
qiyinchiliklar darajasiga bog‘liq: material hajmi qanchalik ko‘p bo‘lsa, yoki uni 
idrok qilish qiyinchilik tug‘dirsa, unutish shunchalik tez sodir bo‘ladi. Unutish 
Ilmiybaza.uz olishda bunga birinchi marta yod olganidan kamroq vaqt ichida erisha olsa,- bu uchinchi daraja. Unutish ifodalarning bir qancha turli xil ko‘rinishlarini o‘rganib, insonning ayni damda eslay olmasdan, bir muncha vaqt o‘tgandan so‘ng esga tushirishi yoki tanishi kabi vaziyatlar haqida ham aytib o‘tish lozim. Vaqt o‘tgandan so‘ng xotiradan ko‘tarilgan materialni eslash reminissensiya (xira esga keltirish) deb ataladi. Reminissensiyaning mohiyati, biz to‘liq eslay olmagan material idrok qilinganidan bir-ikki kun o‘tgandan so‘ng materialni birinchi marta eslashda kuzatilmagan dalillar va tushunchalar bilan to‘ldirilishidan iborat. Bu hodisa ko‘pincha katta hajmli materialni so‘zlab berish orqali eslashda kuzatiladi, bunga nerv hujayralarining charchashi sabab bo‘ladi. Reminissensiya ko‘pincha maktabgacha yoshdagi va kichik maktab yoshidagi bolalarda, va ayrim holatlarda kattalarda ham kuzatiladi. Unutishning boshqa shakllari xatolik bilan eslash va tanishdir. Barchaga ma’lumki, vaqt o‘tishi bilan idrok qilinganlar xotirada o‘z yorqinligi va aniqligini yo‘qotib, rangsizlanib, noaniq bo‘lib qoladi. Lekin avval idrok qilingan materialning o‘zgarishi boshqa xususiyatga ham ega bo‘lishi mumkin, bunda unutish aniqlikni yo‘qotishdan emas, esga tushirilganlarning haqiqatda idrok qilinganlarga muvofiq kelmasligidan iborat bo‘ladi. Bunda biz voqelikda mavjud bo‘lganlarni emas, boshqa narsalarni eslaymiz, chunki unutish jarayonida u yoki bu darajada idrok qilingan materialning chuqur qayta tuzilganligi, sifatining qayta ishlanganligi sodir bo‘lishi mumkin. Qayta ishlashga misol tariqasida voqealar izchilligining vaqt bo‘yicha noto‘g‘ri eslashni keltirish mumkin. Hozirgi kunda unutish jarayonlarining kechishi tezligiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar ma’lumdir. Xuddi shunday, odam materialni yaxshi tushunib etmagan bo‘lsa, unutish tezroq ro‘y beradi. SHuningdek, material odamga qiziqarli bo‘lmasa, uning amaliy ehtiyojlari bilan bog‘lanmagan bo‘lsa, unutish shunchalik tez sodir bo‘ladi. Unutish tezligi, shuningdek, material hajmi va uni o‘zlashtirishdagi qiyinchiliklar darajasiga bog‘liq: material hajmi qanchalik ko‘p bo‘lsa, yoki uni idrok qilish qiyinchilik tug‘dirsa, unutish shunchalik tez sodir bo‘ladi. Unutish Ilmiybaza.uz 
jarayoni tezligiga ta’sir etuvchi boshqa omil avvalgi faoliyatningsalbiy ta’siri – 
proaktiv tormozlanish, va keyingi faoliyatning salbiy ta’siri – retroaktiv 
tormozlanishdir.  Agar faoliyat tanaffuslarsiz amalga oshirilsa yoki keyingi faoliyat 
avvalgi faoliyat bilan o‘xshash bo‘lsa, shuningdek, keyingi faoliyat avvalgisidan 
qiyinroq kechsa, retroaktiv tormozlanish aniqroq kuzatiladi. Ko‘rsatib o‘tilgan 
qonuniyatni maktabdagi o‘quv ishlarini tashkil etishda hisobga olish zarur. 
Unutish jarayonini tezlashtiruvchi boshqa muhim omil yosh ko‘rsatkichidir.  
YOsh o‘tishi bilan xotira ko‘pchilik vazifalarining izdan chiqishi kuzatiladi. Xuddi 
shunday, materialni esda olib qolish qiyinroq kechadi, unutish tezligi oshadi. 
Unutish, shuningdek, asab tizimining turli kasalliklarida, kuchli psixik va 
mexanik shikastlanishlarda, aqliy va jismoniy toliqishda, tashqi seskantiruvchilar 
ta’sirida tezroq sodir bo‘ladi. Xotira buzilishlariga: amneziya (xotiraning 
yo‘qolishi), retrograd amneziya (kasallikdan avvalgi voqeaga nisbatan xotiraning 
buzilishi) va anterograd amneziya (kasallikdan so‘ng sodir bo‘lgan voqeaga 
nisbatan xotiraning buzilishi). O‘ta toliqishda paramneziya – xotira aldanishi 
hodisasi ro‘y beradi. So‘zlarni eslashda xatolikka yo‘l qo‘yish kontaminatsiya 
(«ahamiyatga ega») deyiladi. 
. Xotira xossalarining turini ajratish uchun umumiy asos sifatida esda olib 
qolish va eslash jarayonlari amalga oshiriladigan faoliyat xususiyatlariga bog‘liqligi 
namoyon bo‘ladi. Bunda xotiraning ayrim turlari uch asosiy mezonlarga muvofiq 
ravishda ajratiladi: 
- faoliyatda ustunlik qiluvchi psixik faoliyatning xususiyatiga ko‘ra, harakat, 
emotsional, obrazli va so‘z-mantiqiy xotiralarga bo‘linadi; 
- faoliyat maqsadiga ko‘ra – ixtiyorsiz va ixtiyoriy xotiraga bo‘linadi; 
- materialning mustahkamlanishi va saqlanib qolishi davomiyligiga ko‘ra – 
qisqa muddatli, operativ va uzoq muddatli xotiraga bo‘linadi. 
Xotira turlarining psixik faoliyat xususiyatiga ko‘ra tasniflanishini birinchi 
marta P.P. Blonskiy tomonidan taklif etilgan. Faoliyat turlarida psixik faoliyatning 
motorli, hissiyotli, sensor, aqliy turlari ustunlik qilishi mumkin. Bu faoliyatlarning 
har biri harakatlar va ularning mahsuloti bo‘lgan faoliyat, sezgi, obraz, fikrlarda 
Ilmiybaza.uz jarayoni tezligiga ta’sir etuvchi boshqa omil avvalgi faoliyatningsalbiy ta’siri – proaktiv tormozlanish, va keyingi faoliyatning salbiy ta’siri – retroaktiv tormozlanishdir. Agar faoliyat tanaffuslarsiz amalga oshirilsa yoki keyingi faoliyat avvalgi faoliyat bilan o‘xshash bo‘lsa, shuningdek, keyingi faoliyat avvalgisidan qiyinroq kechsa, retroaktiv tormozlanish aniqroq kuzatiladi. Ko‘rsatib o‘tilgan qonuniyatni maktabdagi o‘quv ishlarini tashkil etishda hisobga olish zarur. Unutish jarayonini tezlashtiruvchi boshqa muhim omil yosh ko‘rsatkichidir. YOsh o‘tishi bilan xotira ko‘pchilik vazifalarining izdan chiqishi kuzatiladi. Xuddi shunday, materialni esda olib qolish qiyinroq kechadi, unutish tezligi oshadi. Unutish, shuningdek, asab tizimining turli kasalliklarida, kuchli psixik va mexanik shikastlanishlarda, aqliy va jismoniy toliqishda, tashqi seskantiruvchilar ta’sirida tezroq sodir bo‘ladi. Xotira buzilishlariga: amneziya (xotiraning yo‘qolishi), retrograd amneziya (kasallikdan avvalgi voqeaga nisbatan xotiraning buzilishi) va anterograd amneziya (kasallikdan so‘ng sodir bo‘lgan voqeaga nisbatan xotiraning buzilishi). O‘ta toliqishda paramneziya – xotira aldanishi hodisasi ro‘y beradi. So‘zlarni eslashda xatolikka yo‘l qo‘yish kontaminatsiya («ahamiyatga ega») deyiladi. . Xotira xossalarining turini ajratish uchun umumiy asos sifatida esda olib qolish va eslash jarayonlari amalga oshiriladigan faoliyat xususiyatlariga bog‘liqligi namoyon bo‘ladi. Bunda xotiraning ayrim turlari uch asosiy mezonlarga muvofiq ravishda ajratiladi: - faoliyatda ustunlik qiluvchi psixik faoliyatning xususiyatiga ko‘ra, harakat, emotsional, obrazli va so‘z-mantiqiy xotiralarga bo‘linadi; - faoliyat maqsadiga ko‘ra – ixtiyorsiz va ixtiyoriy xotiraga bo‘linadi; - materialning mustahkamlanishi va saqlanib qolishi davomiyligiga ko‘ra – qisqa muddatli, operativ va uzoq muddatli xotiraga bo‘linadi. Xotira turlarining psixik faoliyat xususiyatiga ko‘ra tasniflanishini birinchi marta P.P. Blonskiy tomonidan taklif etilgan. Faoliyat turlarida psixik faoliyatning motorli, hissiyotli, sensor, aqliy turlari ustunlik qilishi mumkin. Bu faoliyatlarning har biri harakatlar va ularning mahsuloti bo‘lgan faoliyat, sezgi, obraz, fikrlarda Ilmiybaza.uz 
ifodalanadi. Blonskiy xotiraning ayrim turlari o‘rtasidagi farqlarni aniqlashga 
muvaffaq bo‘ldi. 
Xotira turlarining mana shu to‘rt xilining xususiyatlarini keltiramiz. 
Harakat xotirasi  – bu turli harakatlar yoki tizimlarini esda olib qolish, saqlash 
va eslash. U, masalan, piyoda yurish, mashinani boshqarish, raqs tushish va 
boshqalarda turli harakatli malaka va ko‘nikmalarning shakllanishi uchun asos 
bo‘lib xizmat qiladi. 
Emotsional xotira – bu boshdan kechirilgan sezgi va emotsional holatga 
nisbatan xotira. Hissiyotlar doimo ehtiyoj va qiziqishlarimizning qanday 
qoniqtirilayotgani, 
atrof-olam 
bilan 
munosabatlarimiz 
qanday 
amalga 
oshirilayotgani haqida xabar berib turadilar. Boshdan kechirilgan va xotirada 
saqlanib qolgan sezgilar harakatga boshlovchi yoki o‘tmishda salbiy kechinmalarni 
uyg‘otgan harakatdan tutib qoluvchi xabarlar sifatida namoyon bo‘ladi. 
Obrazli xotira – bu tasavvurlar, tabiat va hayot manzaralari, shuningdek, ovoz, 
hid, ta’mlarga nisbatan bo‘lgan xotira. U ko‘rish, eshitish, tuyish, hid bilish va ta’m 
bilish bilan bog‘liq bo‘ladi. Ba’zan eydetik xotira – ba’zi individlarning(eydetiklar)  
avval idrok qilingan jism va sahnalar o‘ta to‘laqonli va obrazini esda saqlash va 
eslash qobiliyatiga ega bo‘lgan odamlar uchrab turadi. Eydetik obrazlar jismning 
mavjud emasligida yuzaga kelib, oddiy tasavvurga xos bo‘lmagan izchil 
ko‘rgazmalilik xususiyatiga ega bo‘lishi bilan tasavvurlarga o‘xshash bo‘ladi. 
So‘z-mantiqiy xotira fikrlar, tushunchalarni esda olib qolish, saqlash va 
eslashda ifodalanadi. So‘z-mantiqiy (semantik,  verbal) xotira yordamida inson aqliy 
qobiliyati axborot bazasi hosil bo‘ladi, ko‘pchilik fikrlash operatsiyalari (o‘qish, 
hisob va h.k.) amalga oshiriladi. So‘z-mantiqiy xotirada muhim o‘rinni ikkinchi 
xabar tizimi egallaydi. So‘z-mantiqiy xotira – bu o‘zining sodda shakllarida 
hayvonlarga ham xos bo‘lgan motorli, emotsional va obrazli xotiralardan farqli 
ravishda faqat insonga xos bo‘lgan maxsus xotira. Xotiraning bu turi maktab va oliy 
o‘quv yurtlaridagi o‘quv jarayonida bilimlarni o‘zlashtirishda etakchi o‘rinni 
egallaydi. 
Ilmiybaza.uz ifodalanadi. Blonskiy xotiraning ayrim turlari o‘rtasidagi farqlarni aniqlashga muvaffaq bo‘ldi. Xotira turlarining mana shu to‘rt xilining xususiyatlarini keltiramiz. Harakat xotirasi – bu turli harakatlar yoki tizimlarini esda olib qolish, saqlash va eslash. U, masalan, piyoda yurish, mashinani boshqarish, raqs tushish va boshqalarda turli harakatli malaka va ko‘nikmalarning shakllanishi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Emotsional xotira – bu boshdan kechirilgan sezgi va emotsional holatga nisbatan xotira. Hissiyotlar doimo ehtiyoj va qiziqishlarimizning qanday qoniqtirilayotgani, atrof-olam bilan munosabatlarimiz qanday amalga oshirilayotgani haqida xabar berib turadilar. Boshdan kechirilgan va xotirada saqlanib qolgan sezgilar harakatga boshlovchi yoki o‘tmishda salbiy kechinmalarni uyg‘otgan harakatdan tutib qoluvchi xabarlar sifatida namoyon bo‘ladi. Obrazli xotira – bu tasavvurlar, tabiat va hayot manzaralari, shuningdek, ovoz, hid, ta’mlarga nisbatan bo‘lgan xotira. U ko‘rish, eshitish, tuyish, hid bilish va ta’m bilish bilan bog‘liq bo‘ladi. Ba’zan eydetik xotira – ba’zi individlarning(eydetiklar) avval idrok qilingan jism va sahnalar o‘ta to‘laqonli va obrazini esda saqlash va eslash qobiliyatiga ega bo‘lgan odamlar uchrab turadi. Eydetik obrazlar jismning mavjud emasligida yuzaga kelib, oddiy tasavvurga xos bo‘lmagan izchil ko‘rgazmalilik xususiyatiga ega bo‘lishi bilan tasavvurlarga o‘xshash bo‘ladi. So‘z-mantiqiy xotira fikrlar, tushunchalarni esda olib qolish, saqlash va eslashda ifodalanadi. So‘z-mantiqiy (semantik, verbal) xotira yordamida inson aqliy qobiliyati axborot bazasi hosil bo‘ladi, ko‘pchilik fikrlash operatsiyalari (o‘qish, hisob va h.k.) amalga oshiriladi. So‘z-mantiqiy xotirada muhim o‘rinni ikkinchi xabar tizimi egallaydi. So‘z-mantiqiy xotira – bu o‘zining sodda shakllarida hayvonlarga ham xos bo‘lgan motorli, emotsional va obrazli xotiralardan farqli ravishda faqat insonga xos bo‘lgan maxsus xotira. Xotiraning bu turi maktab va oliy o‘quv yurtlaridagi o‘quv jarayonida bilimlarni o‘zlashtirishda etakchi o‘rinni egallaydi. Ilmiybaza.uz 
Xotira faoliyat maqsadiga bog‘liqligiga ko‘ra ixtiyorsiz va ixtiyoriy xotiralarga 
bo‘linadi. Biror narsani esda olib qolish yoki esga tushirish maxsus maqsadga ega 
bo‘lmagan esda olib qolish va eslash ixtiyorsiz xotira deyiladi. SHunday maqsad 
ko‘zlanganida ixtiyoriy xotira haqida so‘z yuritiladi. 
Axborot saqlashning vaqt bo‘yicha belgilanganligiga bog‘liq ravishda xotirani 
qisqa muddatli, uzoq muddatli va operativ xotiraga bo‘lish mumkin. CHegaralangan 
vaqt (30 soniyagacha) ichida axborot saqlash xususiyatiga ega bo‘lgan va ushlab 
qolinadigan elementlar sonining chegaralanganligi bilan ajralib turadigan xotira 
qisqa muddatli xotira deyiladi.Bu xotira idrok qilinganlarning faqatgina 
umumlashtirilgan obrazini, uning ahamiyatga molik elementlarini saqlab qoladi.  
Xotira ushbu turining hajmi 5-7 ob’ekt bilan chegaralangan. 
Uzoq muddatli xotira – materialni chegaralanmagan vaqt oralig‘ida va 
axborotni chegaralanmagan hajmda ushlab qolish xususiyatiga ega bo‘lgan xotira 
turlaridan biri. 
Operativ xotira – ma’lum faoliyatni bajarishda namoyon bo‘ladigan, shu 
faoliyatga qisqa muddatli va uzoq muddatli xotiradan kelayotgan axborotni 
saqlashga binoan xizmat ko‘rsatuvchi joriy faoliyatni bajarish uchun zarur bo‘lgan 
xotira turi. Bu xotira turi axborotni saqlash davomiyligi va o‘z xossalariga ko‘ra 
qisqa va uzoq muddatli xotiralar o‘rtasidagi oraliq holatni egallaydi. Operativ 
xotirada materialning saqlanish vaqti operatsiyaning bajarilish davomiyligi bilan 
aniqlanadi. 
Anglanish darajasiga ko‘ra xotira mexanik va mantiqiy xotiraga bo‘linadi. 
Mantiqiy xotira – yod olinishi zarur bo‘lgan materialdagi mantiqiy aloqalarni 
o‘rnatish va tushunishga asoslangan xotira turi. Tafakkur va xotiraning aloqasi 
psixologiyada mavjud bo‘lgan tushunarli bo‘lgan narsa oson eslab qolinadi, degan 
aqidada qayd etiladi. Mexanik xotira o‘rganish va hayotiy tajriba orttirish qobiliyati 
shaklida namoyon bo‘ladi. 
Ko‘rib chiqilgan xotira turlari alohida o‘zlari mavjud bo‘la olmaydi. Fikr va 
tushuncha xotirasi so‘z-mantiqiy xotira sifatida, shuningdek, har bir xususiy 
vaziyatda ixtiyoriy yoki ixtiyorsiz bo‘la 
Ilmiybaza.uz Xotira faoliyat maqsadiga bog‘liqligiga ko‘ra ixtiyorsiz va ixtiyoriy xotiralarga bo‘linadi. Biror narsani esda olib qolish yoki esga tushirish maxsus maqsadga ega bo‘lmagan esda olib qolish va eslash ixtiyorsiz xotira deyiladi. SHunday maqsad ko‘zlanganida ixtiyoriy xotira haqida so‘z yuritiladi. Axborot saqlashning vaqt bo‘yicha belgilanganligiga bog‘liq ravishda xotirani qisqa muddatli, uzoq muddatli va operativ xotiraga bo‘lish mumkin. CHegaralangan vaqt (30 soniyagacha) ichida axborot saqlash xususiyatiga ega bo‘lgan va ushlab qolinadigan elementlar sonining chegaralanganligi bilan ajralib turadigan xotira qisqa muddatli xotira deyiladi.Bu xotira idrok qilinganlarning faqatgina umumlashtirilgan obrazini, uning ahamiyatga molik elementlarini saqlab qoladi. Xotira ushbu turining hajmi 5-7 ob’ekt bilan chegaralangan. Uzoq muddatli xotira – materialni chegaralanmagan vaqt oralig‘ida va axborotni chegaralanmagan hajmda ushlab qolish xususiyatiga ega bo‘lgan xotira turlaridan biri. Operativ xotira – ma’lum faoliyatni bajarishda namoyon bo‘ladigan, shu faoliyatga qisqa muddatli va uzoq muddatli xotiradan kelayotgan axborotni saqlashga binoan xizmat ko‘rsatuvchi joriy faoliyatni bajarish uchun zarur bo‘lgan xotira turi. Bu xotira turi axborotni saqlash davomiyligi va o‘z xossalariga ko‘ra qisqa va uzoq muddatli xotiralar o‘rtasidagi oraliq holatni egallaydi. Operativ xotirada materialning saqlanish vaqti operatsiyaning bajarilish davomiyligi bilan aniqlanadi. Anglanish darajasiga ko‘ra xotira mexanik va mantiqiy xotiraga bo‘linadi. Mantiqiy xotira – yod olinishi zarur bo‘lgan materialdagi mantiqiy aloqalarni o‘rnatish va tushunishga asoslangan xotira turi. Tafakkur va xotiraning aloqasi psixologiyada mavjud bo‘lgan tushunarli bo‘lgan narsa oson eslab qolinadi, degan aqidada qayd etiladi. Mexanik xotira o‘rganish va hayotiy tajriba orttirish qobiliyati shaklida namoyon bo‘ladi. Ko‘rib chiqilgan xotira turlari alohida o‘zlari mavjud bo‘la olmaydi. Fikr va tushuncha xotirasi so‘z-mantiqiy xotira sifatida, shuningdek, har bir xususiy vaziyatda ixtiyoriy yoki ixtiyorsiz bo‘la Ilmiybaza.uz 
Inson xotirasini yaxshilash usullarning 
mohiyati yod olinishi zarur bo‘lgan materialni 
ma’lum taxlitda tuzishdan iborat. Mana 
shunday usullardan ba’zilari. 
Maromlashtirish metodi ma’lumotni marom yoki qofiya bilan bog‘liq bo‘lgan 
she’r, qo‘shiq, satrlarga o‘tkazishdan iborat. 
Emotsional assotsiatsiyalash metodi esda olib qolinadigan materialning inson 
hissiy kechinmalari bilan aloqasiga asoslangan. Insondagi kuchli his-tuyg‘ular va 
kechinmalar hosil qiladigan material oson esda olib qolinishi aniqlandi. Materialni 
yaxshi va oson esda olib qolish uchun bu materialni yodlayotgan odamda qiziqish 
uyg‘otishi kerak. 
Aloqalar metodi matnning tayanch so‘zlarini yagona yaxlit hosilaga, yagona 
hikoyaga birlashtirishdan iborat. 
Joylar metodi  ko‘rish assotsiatsiyalarga asoslangan: esda olib qolish kerak 
bo‘lgan jismni aniq tasavvur qilib, uning obrazini xotirada oson topish mumkin 
bo‘lgan joy obrazi bilan birlashtirish zarur. Bu metod jismlar va joylar izchilligi 
tomonidan belgilangan assotsiatsiyalarga asoslangan. 
Doimiy yo‘nalish sifatida ish joyigacha bo‘lgan yo‘l, xonadondagi xonalar va 
xonalar ichkarisidagi alohida «joylar» (divan, shkaf, kreslo va boshqalar) joylashuvi 
xizmat qilishi mumkin. Joylar ma’lum izchillikda raqamlanadi va esda olib qolinishi 
zarur bo‘lgan jismlar ko‘rish obrazlarini xotirada qayd etgan holda  tanlangan 
yo‘nalish bo‘yicha joylashtiriladi. SHu tarzda zarur material ma’lum izchillikda esda 
olib qolinadi. 
7.Амалий тавсиялар. 
 Инсонга кўплаб турли-туман жисмлар ва ҳодисалар ўз таъсирини кўрсатади, 
лекин бир мунча муддатдан сўнг биз идрок қилган жисмлардан баъзиларининг 
образларини тасодифан ёки билган ҳолда хотирамизда тиклашимиз мумкин. 
Бу ҳодиса тасаввур деб аталади. 
Тасаввурларни хотиранинг бирламчи ва эмоционал таъсир образларидан 
фарқлаш заруриятига эътибор қаратиш лозим. 
 
5.4.Xotirani o`rganish metodlari va 
amaliy tavsiyalar. 
 
Ilmiybaza.uz Inson xotirasini yaxshilash usullarning mohiyati yod olinishi zarur bo‘lgan materialni ma’lum taxlitda tuzishdan iborat. Mana shunday usullardan ba’zilari. Maromlashtirish metodi ma’lumotni marom yoki qofiya bilan bog‘liq bo‘lgan she’r, qo‘shiq, satrlarga o‘tkazishdan iborat. Emotsional assotsiatsiyalash metodi esda olib qolinadigan materialning inson hissiy kechinmalari bilan aloqasiga asoslangan. Insondagi kuchli his-tuyg‘ular va kechinmalar hosil qiladigan material oson esda olib qolinishi aniqlandi. Materialni yaxshi va oson esda olib qolish uchun bu materialni yodlayotgan odamda qiziqish uyg‘otishi kerak. Aloqalar metodi matnning tayanch so‘zlarini yagona yaxlit hosilaga, yagona hikoyaga birlashtirishdan iborat. Joylar metodi ko‘rish assotsiatsiyalarga asoslangan: esda olib qolish kerak bo‘lgan jismni aniq tasavvur qilib, uning obrazini xotirada oson topish mumkin bo‘lgan joy obrazi bilan birlashtirish zarur. Bu metod jismlar va joylar izchilligi tomonidan belgilangan assotsiatsiyalarga asoslangan. Doimiy yo‘nalish sifatida ish joyigacha bo‘lgan yo‘l, xonadondagi xonalar va xonalar ichkarisidagi alohida «joylar» (divan, shkaf, kreslo va boshqalar) joylashuvi xizmat qilishi mumkin. Joylar ma’lum izchillikda raqamlanadi va esda olib qolinishi zarur bo‘lgan jismlar ko‘rish obrazlarini xotirada qayd etgan holda tanlangan yo‘nalish bo‘yicha joylashtiriladi. SHu tarzda zarur material ma’lum izchillikda esda olib qolinadi. 7.Амалий тавсиялар. Инсонга кўплаб турли-туман жисмлар ва ҳодисалар ўз таъсирини кўрсатади, лекин бир мунча муддатдан сўнг биз идрок қилган жисмлардан баъзиларининг образларини тасодифан ёки билган ҳолда хотирамизда тиклашимиз мумкин. Бу ҳодиса тасаввур деб аталади. Тасаввурларни хотиранинг бирламчи ва эмоционал таъсир образларидан фарқлаш заруриятига эътибор қаратиш лозим. 5.4.Xotirani o`rganish metodlari va amaliy tavsiyalar. Ilmiybaza.uz 
Хотиранинг бирламчи образлари деб, бевосита объектнинг идрок 
қилинишидан сўнг пайдо бўладиган ва сониялар билан ўлчанадиган вақт 
оралиғида сақланиб қоладиган образларга айтилади. Масалан, бир-икки сония 
бирор жисм – ручка, стол лампаси, суратга тикилиб туринг, сўнг 
кўзларингизни юмиб, уни иложи борича ёрқинроқ тасаввур қилишга ҳаракат 
қилинг. Сиз дарҳол тез орада сўнувчан ва ғойиб бўладиган ёрқин ва жонли 
образни ҳосил қиласиз. Хотиранинг бирламчи образлари изчил образларга 
ўхшаш маълум хусусиятларга эга бўладилар: а) объектни идрок қилишдан 
сўнг пайдо бўлади; б) давомийлиги жуда оз; в) ёрқинлиги, жонлилиги ва 
кўргазмалилиги кўргазмали тасаввурларга қараганда кўпроқ бўлади; г) ягона 
идрок илдизига эга, умумлаштиришдан иборат бўлмайди. 
Иккинчи томондан, улар изчил образлардан фарқ қилувчи, ҳақиқий 
тасаввурларга яқинлаштирувчи хоссаларга эга. Биринчидан, хотиранинг 
бирламчи 
образлари 
идрок 
қилишда 
диққатнинг 
маълум 
объектга 
йўналганлигига  боғлиқ. Иккинчидан, ёрқин изчил образни ҳосил қилиш учун 
узоқ вақт (15-20 сония) маълум объектга тикилиб туриш лозим, хотиранинг 
ёрқин бирламчи образлари эса давомий бўлмаган идрок қилиш  (1-2 сек.) вақт 
оралиғида ҳосил бўлади. 
Эмоционал таъсир образлари деб, бир жинсли объектлар ёки кучли 
ҳиссий таъсир кўрсатган объектни давомли идрок қилгандан сўнг онгда ўта 
жонлилик билан пайдо бўладиган ихтиёрсиз образларга айтилади образлари 
етарлича ёрқин рангларда пайдо бўлади. Qандайдир куйни тинглаганингиздан 
сўнг у узоқ вақт «қулоқларингиз остида жаранглаб туради». Кўпинча,  бу 
ҳиссиётларни жунбушга келтирган куй бўлиб чиқади. Эмоционал таъсирли 
образлар аниқлиги ва кўргазмалилиги, ва ихтиёрсизлиги, шунингдек, 
умумлаштиришга эга бўлмаган идрокнинг оддий нусхаси эканлиги  билан 
изчил образларга ўхшаш бўлади. Лекин улар изчил образлардан идрокдан вақт 
Ilmiybaza.uz Хотиранинг бирламчи образлари деб, бевосита объектнинг идрок қилинишидан сўнг пайдо бўладиган ва сониялар билан ўлчанадиган вақт оралиғида сақланиб қоладиган образларга айтилади. Масалан, бир-икки сония бирор жисм – ручка, стол лампаси, суратга тикилиб туринг, сўнг кўзларингизни юмиб, уни иложи борича ёрқинроқ тасаввур қилишга ҳаракат қилинг. Сиз дарҳол тез орада сўнувчан ва ғойиб бўладиган ёрқин ва жонли образни ҳосил қиласиз. Хотиранинг бирламчи образлари изчил образларга ўхшаш маълум хусусиятларга эга бўладилар: а) объектни идрок қилишдан сўнг пайдо бўлади; б) давомийлиги жуда оз; в) ёрқинлиги, жонлилиги ва кўргазмалилиги кўргазмали тасаввурларга қараганда кўпроқ бўлади; г) ягона идрок илдизига эга, умумлаштиришдан иборат бўлмайди. Иккинчи томондан, улар изчил образлардан фарқ қилувчи, ҳақиқий тасаввурларга яқинлаштирувчи хоссаларга эга. Биринчидан, хотиранинг бирламчи образлари идрок қилишда диққатнинг маълум объектга йўналганлигига боғлиқ. Иккинчидан, ёрқин изчил образни ҳосил қилиш учун узоқ вақт (15-20 сония) маълум объектга тикилиб туриш лозим, хотиранинг ёрқин бирламчи образлари эса давомий бўлмаган идрок қилиш (1-2 сек.) вақт оралиғида ҳосил бўлади. Эмоционал таъсир образлари деб, бир жинсли объектлар ёки кучли ҳиссий таъсир кўрсатган объектни давомли идрок қилгандан сўнг онгда ўта жонлилик билан пайдо бўладиган ихтиёрсиз образларга айтилади образлари етарлича ёрқин рангларда пайдо бўлади. Qандайдир куйни тинглаганингиздан сўнг у узоқ вақт «қулоқларингиз остида жаранглаб туради». Кўпинча, бу ҳиссиётларни жунбушга келтирган куй бўлиб чиқади. Эмоционал таъсирли образлар аниқлиги ва кўргазмалилиги, ва ихтиёрсизлиги, шунингдек, умумлаштиришга эга бўлмаган идрокнинг оддий нусхаси эканлиги билан изчил образларга ўхшаш бўлади. Лекин улар изчил образлардан идрокдан вақт Ilmiybaza.uz 
бўйича бир неча соатлар, баъзида эса ҳатто бир неча кунлар билан ажратилган 
бўлиши билан фарқ қилади. 
        Кўриш типига мансуб одам матни эсга туширади, китоб саҳифасини 
тасаввур қилиб, хаёлан уни мутоала қилади. Агар қандайдир рақамларни, 
масалан телефон рақамини эслаб қолиш керак бўлиб қолса, уни қоғозда 
ёзилган тарзда тасаввур қилади. 
Эшитиш типига мансуб одам матнни хотирлаб, талаффуз этилаётган 
сўзларни эшитгандек бўлади. Рақамлар ҳам эшитиш образи шаклида ёдда 
сақланади. 
 Ҳаракатли типга мансуб одам матн ёки рақамларни ёдда сақлаб қолиш 
учун уларни ичида қайтаради. Ёрқин ва жонли тасаввурлар устунлиги 
кузатиладиган одамлар  тасаввурларнинг образли типига мансубдир. Бундай 
одамларнинг психик ҳаётида тасаввурлар катта аҳамиятга эга. Масалан, 
қандайдир воқеаларни хотирлаб, улар хаёлан бу воқеаларга тегишли бўлган 
алоҳида саҳналарни «кўрадилар»; бирор нарса ҳақида мулоҳаза юритиб ёки 
гапириб, кўргазмали образлар ва ҳ.к.лардан кенг фойдаланадилар.  
Қатор тадқиқотлар натижаларига кўра,  болалар ҳаётидаги ҳодисалар 
тўғрисидаги биринчи хотиралар 1,5 ёшда пайдо бўлади. Шунинг учун айнан 
шу вақтда болаларда «эркин тасаввурлар» пайдо бўлади. Уч ёшга келиб эса, 
кўриш тасаввурлари бола ҳаётида муҳим аҳамият касб этади. Икки ёшда 
нутқий 
тасаввурлар 
юқори 
ривожланиш 
нуқтасига 
етади. 
Бундай 
тасаввурларсиз боланинг нутқни эгаллаши, унинг катталар билан мулоқоти 
жараёнларини амалга ошириб бўлмайди. 
Тасаввурлар мактабгача ёшдаги боланинг психик ҳаётида ўта муҳим 
ўринни эгаллайдилар. Одатда, бу ёшдаги бола образлар ёрдамида кўргазмали 
фикр юритади. Лекин болалардаги бирламчи тасаввурлар ёрқин бўлмайди. 
Психологик тадқиқотларга кўра, тасаввурларнинг аниқлиги ва ёрқинлиги 
машқларни бажариш таъсирида ошиб боради. Тасаввурлар ривожланишининг 
муҳим шарти бўлиб етарлича бой бўлган перцептив маълумотларнинг 
мавжудлиги ҳисобланади. Бундай тасдиқланишнинг моҳияти тасаввурларнинг 
Ilmiybaza.uz бўйича бир неча соатлар, баъзида эса ҳатто бир неча кунлар билан ажратилган бўлиши билан фарқ қилади. Кўриш типига мансуб одам матни эсга туширади, китоб саҳифасини тасаввур қилиб, хаёлан уни мутоала қилади. Агар қандайдир рақамларни, масалан телефон рақамини эслаб қолиш керак бўлиб қолса, уни қоғозда ёзилган тарзда тасаввур қилади. Эшитиш типига мансуб одам матнни хотирлаб, талаффуз этилаётган сўзларни эшитгандек бўлади. Рақамлар ҳам эшитиш образи шаклида ёдда сақланади. Ҳаракатли типга мансуб одам матн ёки рақамларни ёдда сақлаб қолиш учун уларни ичида қайтаради. Ёрқин ва жонли тасаввурлар устунлиги кузатиладиган одамлар тасаввурларнинг образли типига мансубдир. Бундай одамларнинг психик ҳаётида тасаввурлар катта аҳамиятга эга. Масалан, қандайдир воқеаларни хотирлаб, улар хаёлан бу воқеаларга тегишли бўлган алоҳида саҳналарни «кўрадилар»; бирор нарса ҳақида мулоҳаза юритиб ёки гапириб, кўргазмали образлар ва ҳ.к.лардан кенг фойдаланадилар. Қатор тадқиқотлар натижаларига кўра, болалар ҳаётидаги ҳодисалар тўғрисидаги биринчи хотиралар 1,5 ёшда пайдо бўлади. Шунинг учун айнан шу вақтда болаларда «эркин тасаввурлар» пайдо бўлади. Уч ёшга келиб эса, кўриш тасаввурлари бола ҳаётида муҳим аҳамият касб этади. Икки ёшда нутқий тасаввурлар юқори ривожланиш нуқтасига етади. Бундай тасаввурларсиз боланинг нутқни эгаллаши, унинг катталар билан мулоқоти жараёнларини амалга ошириб бўлмайди. Тасаввурлар мактабгача ёшдаги боланинг психик ҳаётида ўта муҳим ўринни эгаллайдилар. Одатда, бу ёшдаги бола образлар ёрдамида кўргазмали фикр юритади. Лекин болалардаги бирламчи тасаввурлар ёрқин бўлмайди. Психологик тадқиқотларга кўра, тасаввурларнинг аниқлиги ва ёрқинлиги машқларни бажариш таъсирида ошиб боради. Тасаввурлар ривожланишининг муҳим шарти бўлиб етарлича бой бўлган перцептив маълумотларнинг мавжудлиги ҳисобланади. Бундай тасдиқланишнинг моҳияти тасаввурларнинг Ilmiybaza.uz 
идрокнинг одатий усулига боғлиқлигидан иборатдир ва бу ҳолат аниқ 
муаммоларни ҳал этишда ҳисобга олиниши зарур. Масалан, кўпчилик чет 
тилидаги сўзларни кўриш орқали, ўз она тилидаги сўзларни эса эшитиш-
ҳаракат орқали тасаввур қилади. Бу ўз  тилимизни доимо эшитишимиз ва 
одамлар билан мулоқот жараёнида нутқни ўрганишимиз, чет тилини эса, 
одатда, китоблар ёрдамида ўрганишимиз билан тушунтирилади. Натижада чет 
тилидаги 
сўзларни 
тасаввур 
қилиш 
кўриш 
образлари 
кўринишида 
шаклланади. 
 
5.5 ХОТИРАНИ ЯХШИЛАШ ВА ХОТИРА МАШҚИ 
Кишиларнинг исмини ёки берилган боб материалини тезроқ ва яхшироқ 
эслаб қолиш учун кундалик ҳаётимизда quyidagilarni bajarishimiz mumkin. 
Баъзан бизни хотирамиз пастлиги хавотирга солади: биз таниш 
исмларни ёки энг муҳим нарсаларни эслаб қола олмаслигимиздан; 
суҳбатимиз мавзусини йўқотиб, кирган хонамизда  бизга нима 
кераклигини ёддан чиқариб қўйишимиздан қўрқиб кетамиз (Неггтапп, 
1982). Бундай хотира сусайишини бартараф этиш  учун нима қилиш 
керак? 
Кириш қисмида гап борган  PRTR (эсда олиб қолиш) методи мазкур 
машқларни таклиф этади  : 
Материални бир неча бор қайтаринг, узоқ муддат эслаб қолиш имконини 
беради. Эринманг. Исмни ёдда сақлаб қолиш учун уни талаффуз қилган 
заҳотиёқ такрорланг, бироз кутиб, яна қайтаринг. 
 
Такрорлаш ва материал билан ишлашга кўпроқ вақт ажратинг. 
Минимал даражада такрорлаш билан мураккаб материални тез ўқиш (юзаки 
кўз югуртириш) унинг хотирада қолишига ёрдам бермайди. Материални 
такрорлаб, уни танқидий англаш катта фойда келтиради. Фаол машқ қилиш 
(ёдлаш) лозим.  
 
Материални эслаб қолиш учун уни ўзингизга қулай қилиб ташкил 
этинг. Кейин  уларнинг мазмунини яхши эслаб қолиш учун мантларни 
Ilmiybaza.uz идрокнинг одатий усулига боғлиқлигидан иборатдир ва бу ҳолат аниқ муаммоларни ҳал этишда ҳисобга олиниши зарур. Масалан, кўпчилик чет тилидаги сўзларни кўриш орқали, ўз она тилидаги сўзларни эса эшитиш- ҳаракат орқали тасаввур қилади. Бу ўз тилимизни доимо эшитишимиз ва одамлар билан мулоқот жараёнида нутқни ўрганишимиз, чет тилини эса, одатда, китоблар ёрдамида ўрганишимиз билан тушунтирилади. Натижада чет тилидаги сўзларни тасаввур қилиш кўриш образлари кўринишида шаклланади. 5.5 ХОТИРАНИ ЯХШИЛАШ ВА ХОТИРА МАШҚИ Кишиларнинг исмини ёки берилган боб материалини тезроқ ва яхшироқ эслаб қолиш учун кундалик ҳаётимизда quyidagilarni bajarishimiz mumkin. Баъзан бизни хотирамиз пастлиги хавотирга солади: биз таниш исмларни ёки энг муҳим нарсаларни эслаб қола олмаслигимиздан; суҳбатимиз мавзусини йўқотиб, кирган хонамизда бизга нима кераклигини ёддан чиқариб қўйишимиздан қўрқиб кетамиз (Неггтапп, 1982). Бундай хотира сусайишини бартараф этиш учун нима қилиш керак? Кириш қисмида гап борган PRTR (эсда олиб қолиш) методи мазкур машқларни таклиф этади : Материални бир неча бор қайтаринг, узоқ муддат эслаб қолиш имконини беради. Эринманг. Исмни ёдда сақлаб қолиш учун уни талаффуз қилган заҳотиёқ такрорланг, бироз кутиб, яна қайтаринг.  Такрорлаш ва материал билан ишлашга кўпроқ вақт ажратинг. Минимал даражада такрорлаш билан мураккаб материални тез ўқиш (юзаки кўз югуртириш) унинг хотирада қолишига ёрдам бермайди. Материални такрорлаб, уни танқидий англаш катта фойда келтиради. Фаол машқ қилиш (ёдлаш) лозим.  Материални эслаб қолиш учун уни ўзингизга қулай қилиб ташкил этинг. Кейин уларнинг мазмунини яхши эслаб қолиш учун мантларни Ilmiybaza.uz 
конспект қилиб, маърузаларни ўз сўзларингиз билан ёзиб олинг. Ахбаротнинг 
онгсиз равишда такрорлашдан маъно йўқ. Яхшиси ассоциатив (боғланишли) 
алоқаларни ўрнатиб, маълумотларни тартибга солиш,  янги материални сиз 
ўзингиз билган ва бошингиздан ўтказган  нарсалар билан солиштиринг ҳамда 
ўз фикрингиз билан қайта ҳикоя қилиб беринг. Буларсиз сиз ноқулай вазиятга 
тушиб қолишингиз ва агар савол сиз режалаштирмаган шаклда берилган 
пайтда ушбу саволни тушунмай қолишингиз мумкин. Гапларни эслаб 
қолишнинг муфассал гуруҳини ташкил этишнинг кўпроқ тасаввурларига эга 
бўлинг.  
 
Нотаниш тушунчаларни ёдда сақлаб қолиш учун мнемоик (эсга 
олишни  осонлаштирадиган) услублардан фойдаланинг, нотаниш сўзларни 
таян-сўзлар билан боғланг. Номланишларни образли тасаввур қилиш учун 
вазиятларни ўйлаб топинг. Маълумотларни акронимларга ажратиб чиқинг.  
 
Ассоциатив (боғланишли) алоқалар орқали хотирада ахбаротни 
янгилаб туринг.  
 
Ҳаёлан эслаб қолиш рўй берган вазият ва кайфиятни ўзингизда 
тасаввур қилинг.  Ҳаёлан уша жойларга қайтиб боринг.  Ҳар бир айтмоқчи 
бўлган фикрингиз кетма-кетлиги аввалгисининг ортидан келиши учун қулай 
тарзда вазиятларни ёдга олинг.  
 
Воқеалар яхши ёдда сақланиб турганида ҳамда сиз уларни эсдан 
чиқиб қолиши даражасига етказмасдан эсга олишга ҳаракат қилинг.  
 
Турли хил маълумотларнинг аралашиб кетиш эҳтимолини минимум 
даражага келтиринг. Бир вақтнинг ўзида бир-бирига ўхшаш мавзуларни, 
масалан испан ва француз тилларини биргаликда ўрганманг, чунки бири 
иккинчисига ҳалақит қилади.  
 
Бир вақтнинг ўзида биладиган билимларингизни ҳам мустаҳкамлаб, 
ҳам аниқлаштириб олиш учун ўз билимларингизни такрорланг. Кейинчалик 
ахбаротларни ёдга олиш керак бўлганда, ўзингизга ортиқча даражада ишониб 
юборманг. Ўзлаштирганларингизни такрорланг. Тоза қоғозга бўлимлар 
режасини тузиб олинг. Турли хил тушунчаларга мустақил тарзда бобнинг 
Ilmiybaza.uz конспект қилиб, маърузаларни ўз сўзларингиз билан ёзиб олинг. Ахбаротнинг онгсиз равишда такрорлашдан маъно йўқ. Яхшиси ассоциатив (боғланишли) алоқаларни ўрнатиб, маълумотларни тартибга солиш, янги материални сиз ўзингиз билган ва бошингиздан ўтказган нарсалар билан солиштиринг ҳамда ўз фикрингиз билан қайта ҳикоя қилиб беринг. Буларсиз сиз ноқулай вазиятга тушиб қолишингиз ва агар савол сиз режалаштирмаган шаклда берилган пайтда ушбу саволни тушунмай қолишингиз мумкин. Гапларни эслаб қолишнинг муфассал гуруҳини ташкил этишнинг кўпроқ тасаввурларига эга бўлинг.  Нотаниш тушунчаларни ёдда сақлаб қолиш учун мнемоик (эсга олишни осонлаштирадиган) услублардан фойдаланинг, нотаниш сўзларни таян-сўзлар билан боғланг. Номланишларни образли тасаввур қилиш учун вазиятларни ўйлаб топинг. Маълумотларни акронимларга ажратиб чиқинг.  Ассоциатив (боғланишли) алоқалар орқали хотирада ахбаротни янгилаб туринг.  Ҳаёлан эслаб қолиш рўй берган вазият ва кайфиятни ўзингизда тасаввур қилинг. Ҳаёлан уша жойларга қайтиб боринг. Ҳар бир айтмоқчи бўлган фикрингиз кетма-кетлиги аввалгисининг ортидан келиши учун қулай тарзда вазиятларни ёдга олинг.  Воқеалар яхши ёдда сақланиб турганида ҳамда сиз уларни эсдан чиқиб қолиши даражасига етказмасдан эсга олишга ҳаракат қилинг.  Турли хил маълумотларнинг аралашиб кетиш эҳтимолини минимум даражага келтиринг. Бир вақтнинг ўзида бир-бирига ўхшаш мавзуларни, масалан испан ва француз тилларини биргаликда ўрганманг, чунки бири иккинчисига ҳалақит қилади.  Бир вақтнинг ўзида биладиган билимларингизни ҳам мустаҳкамлаб, ҳам аниқлаштириб олиш учун ўз билимларингизни такрорланг. Кейинчалик ахбаротларни ёдга олиш керак бўлганда, ўзингизга ортиқча даражада ишониб юборманг. Ўзлаштирганларингизни такрорланг. Тоза қоғозга бўлимлар режасини тузиб олинг. Турли хил тушунчаларга мустақил тарзда бобнинг Ilmiybaza.uz 
сўнгида уларни ўқиб чиққинунгизга қадар уларга таъриф беринг. Машқ 
қилинг. Матнларда, хусусан мазкур бобдаги  яхши ўзлаштириш маслаҳатлари 
сизга ёрдам бериши мумкин.  
 
Ўзини текшириб кўрмасдан ўзига ишониш, ўзига ортиқча баҳо 
беришга олиб келишини Юджен Цехмейстер ва Джон Шогнессилар 
талабаларнинг икки гуруҳи билан тажрибалар ўтказиш жараёнида 
аниқладилар. Биринчи гуруҳ талабалари ўнлаб аниқ фактларга асосланган 
фикрларни бир неча маротаба қайта-қайта ўқиб чиқиб, сўнгра ўз 
фикрларини ҳар бир фактга нисбатан сўзлаб бердилар, кейин эса уларни 
қай даражада яхши эслаб қолганликларини билиш учун текшириб   
кўришди. Кейинчалик текширувда ўзлари жавоб бера олмаган саволлари 
учраган бўлса хам, ушбу гуруҳ талабалари ўз кучларига жуда ишонар эди. 
Иккинчи гуруҳ талабалари фикрларни ўқиб чиқишди, бироқ қолган вақт 
мобайнида амалий машғулотлар билан банд бўлишди – саволларга жавоб 
қайтаришди. Бунинг учун ўқиб чиққанларини эсга олишга тўғри келди. 
“Кўп карра ўқиб чиққан” гуруҳ талабалари билан таққослаганда, иккинчи 
гуруҳ талабалари хотирани текшириш тестларида бир хил яхши 
кўрсаткичларга эришдилар. Ундан ташқари, ушбу гуруҳ талабалари 
нимани яхши билишлари-ю, нимани яхши билмасликлари тўғрисидаги 
саволларга яхши жавоб бера олишди. Шундай қилиб, ўзи-ўзини текшириб 
кўриш услуби материалларни яхши эслаб қолиб, муаммоларни аниқлаш ва 
шу орқали биз ҳали билмайдиган нарсаларимизга кўпроқ диққатимизни 
жамлаш имкониятини беради. Бир сафар Британия бош вазири Бенджамин 
Дизраэли шундай деган эди: “Сиз кам билишингизни тушунингиз, бу- 
билим олиш учун қўйилган катта қадамдир”.  
 
Хотира психологияси уни мукаммаллаштиришнинг аниқ ва равон 
услубларини таклиф этади. Улар орасида: узоқ муддатга  эслаб қолиш; 
фаол тарзда такрорлаш, фойдали, жонли, образли ассоциатив алоқаларни 
ташкил этиш, ёдда тутиш машқлари; ҳаёлан аниқ бир вазият ва кайфиятга 
мурожат этиш; хотирадагилар ёлғон хабар орқали йўқолиб кетмасдан 
Ilmiybaza.uz сўнгида уларни ўқиб чиққинунгизга қадар уларга таъриф беринг. Машқ қилинг. Матнларда, хусусан мазкур бобдаги яхши ўзлаштириш маслаҳатлари сизга ёрдам бериши мумкин.  Ўзини текшириб кўрмасдан ўзига ишониш, ўзига ортиқча баҳо беришга олиб келишини Юджен Цехмейстер ва Джон Шогнессилар талабаларнинг икки гуруҳи билан тажрибалар ўтказиш жараёнида аниқладилар. Биринчи гуруҳ талабалари ўнлаб аниқ фактларга асосланган фикрларни бир неча маротаба қайта-қайта ўқиб чиқиб, сўнгра ўз фикрларини ҳар бир фактга нисбатан сўзлаб бердилар, кейин эса уларни қай даражада яхши эслаб қолганликларини билиш учун текшириб кўришди. Кейинчалик текширувда ўзлари жавоб бера олмаган саволлари учраган бўлса хам, ушбу гуруҳ талабалари ўз кучларига жуда ишонар эди. Иккинчи гуруҳ талабалари фикрларни ўқиб чиқишди, бироқ қолган вақт мобайнида амалий машғулотлар билан банд бўлишди – саволларга жавоб қайтаришди. Бунинг учун ўқиб чиққанларини эсга олишга тўғри келди. “Кўп карра ўқиб чиққан” гуруҳ талабалари билан таққослаганда, иккинчи гуруҳ талабалари хотирани текшириш тестларида бир хил яхши кўрсаткичларга эришдилар. Ундан ташқари, ушбу гуруҳ талабалари нимани яхши билишлари-ю, нимани яхши билмасликлари тўғрисидаги саволларга яхши жавоб бера олишди. Шундай қилиб, ўзи-ўзини текшириб кўриш услуби материалларни яхши эслаб қолиб, муаммоларни аниқлаш ва шу орқали биз ҳали билмайдиган нарсаларимизга кўпроқ диққатимизни жамлаш имкониятини беради. Бир сафар Британия бош вазири Бенджамин Дизраэли шундай деган эди: “Сиз кам билишингизни тушунингиз, бу- билим олиш учун қўйилган катта қадамдир”.  Хотира психологияси уни мукаммаллаштиришнинг аниқ ва равон услубларини таклиф этади. Улар орасида: узоқ муддатга эслаб қолиш; фаол тарзда такрорлаш, фойдали, жонли, образли ассоциатив алоқаларни ташкил этиш, ёдда тутиш машқлари; ҳаёлан аниқ бир вазият ва кайфиятга мурожат этиш; хотирадагилар ёлғон хабар орқали йўқолиб кетмасдан Ilmiybaza.uz 
олдин қайта хикоя қилиш; ахборотлар аралашиб кетишига йўл қўймаслик; 
ўзи-ўзини назорат қилиш ва такрорлашдир.  
 
 
Ilmiybaza.uz олдин қайта хикоя қилиш; ахборотлар аралашиб кетишига йўл қўймаслик; ўзи-ўзини назорат қилиш ва такрорлашдир.