SON. OLMOSH Reja: 1. Sonning leksik-grammatik xususiyatlari. 2. Sonning ma’no turlari. 3. Bir sonining o`ziga xos grammatik xususiyatlari. 4. Sonlarning otlashishi. 5. Sonlarning tuzilish jihatdan turlari. 6. Olmoshning ta’rifi va leksik-grammatik xususiyatlari. 7. Olmoshlarning ma’no turlari. 8. Boshqa turkumga oid so`zlarning olmoshga ko`chishi. 9. Olmoshlarning tuzilish turlari. Sonning leksik-grammatik xususiyatlari Predmetning miqdorini, sanog`ini, joylashish tartibini, ba’zan ish-harakatning bajarilish tartibini, miqdoriy belgisini bildiradigan mustaqil so`z turkumi son deyiladi. Son necha? nechanchi? nechta? qancha? kabi so`roqlardan biriga javob beradi. Son otga bog`lanib, u ifodalagan predmetning konkret miqdoriy belgisini, ba’zan fe’lga bog`lanib, u ifodalagan harakatning miqdoriy belgisini anglatadi: to`rtta daftar, ikki oy o`qidi, birinchi keldi kabi. Arifmetik amallarda esa son otga, fe’lga bog`lanmagan holda keladi. Bunda son ifodalagan miqdor mavhum ma’noga ega bo`ladi: ikki qo`shuv uch. Arifmetik hisoblashda qanday predmetlar miqdorining qo`shilishi bilan besh hosil bo`lishi aniq emas. Sonlar ko`pincha raqamlar bilan yoziladi: 1) arab raqamlari bilan 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9. 2) rim raqamlari bilan: birliklar: I (1), II (2), III(3), IV(4), V (5), VI (6), VII (7), VIII (8), IX (9); o`nliklar: X (10), XX(20), XXX(30), XL(40), L (50) LX (60), LXX (70), LXXX (80), XC(90); yuzliklar: C (100), CC (200), CCC (300), CD (400), D (500), DC (600), DCC (700), DCCC (800), CM (900); mingliklar: M (1000), MM (2000), MMM (3000) ... Badiiy asarlarda sonlar so`z bilan yoziladi: To`rt yil kutdi. Nutqimizda tez-tez ishlatiladigan 23 ta sodda son bo`lib, boshqa sonlar shularning qo`shilishidan hosil bo`ladi: nol, bir, ikki, uch, to`rt, besh, olti, etti, sakkiz, to`qqiz, o`n, yigirma, o`ttiz, qirq, ellik, oltmish, etmish, sakson, to`qson, yuz, ming, million, milliard. Eski yozuv tilida tuman (o`n ming), lak (yuz ming) kabi sonlar bo`lgan. Tarixiy asarlarda manna shu sonlar uchraydi. Son predmetning aniq (beshta daftar) yoki noaniq (besh-oltita daftar) miqdorini bildirishi mumkin. Lekin har ikki holda ham son yozuvda raqam bilan ifodalangan. Ravish so`z turkumiga doir ko`p, oz, kam, mo`l kabi so`zlar ham predmetning noaniq miqdorini bildiradi, lekin bu so`zlar raqam bilan ifodalanmaydi. Shuning uchun ham bu so`zlar son so`z turkumiga oid emas. Son so`z turkumi o`ziga xos quyidagi leksik-grammatik xususiyatlarga ega: 1. Sonning leksik-semantik xususiyati uning belgi ma’nosini ifodalashidir, ya’ni predmetning miqdor, sanoq va joylashish tartibiga ko`ra (ba’zan harakatning joylashish tartibi, miqdoriy belgisi) belgisini anglatadi. Demak, son miqdor tushunchasining nomi bo`ladi. 2. Son ma’no jihatdan predmetning sanog`ini, donasini, taxminiy miqdorini, umumiy miqdori (jamligi), taqsimlanish miqdori, joylashish tartibi; shuningdek ish- harakatning bajarilish tartibi, miqdori kabi modal ma’nolarni ifodalaydi. Shu ma’no xususiyatlariga ko`ra son ikki turga: sanoq son va tartib sonlarga bo`linadi. Sonning ma’no turlarini hosil qiluvchi maxsus modal shakl yasovchi affikslar mavjud: uchta, beshovlon, ikala, yuzlab, to`rttadan, uch-to`rt, o`ninchi kabi. Bu affikslar faqat sonlargagina qo`shiladi. 3. Son morfologik jihatdan o`zgarmaydi, ya’ni egalik, kelishik, ko`rlik affikslarni olmaydi, chunki son asosan otga bog`lanib kelib, aniqlovchi vazifasini bajaradi: Uy egasi Otabekning yoniga ikkita yostiq olib qo`ydi va bittani o`z yonboshiga ham oldi. (A.Qodiriy.) Son hech qachon belgi ifodalovchi so`zni o`ziga tobe qilib kelmaydi - aniqlovchi olmaydi. Son ba’zan fe’lga bog`lanib kelib, harakatning miqdoriy belgisini anglatganda, hol vazifasini bajaradi: Otabek qutidor tomonidan quvilganidan keyin, Marg`ilonga yetti-sakkiz marta kelibdi (A.Qodiriy.) 4. Son bog`lanib kelgan ot qo`llanmaganda, otga qo`shilib kelgan so`z o`zgartiruvchi affikslar, ya’ni egalik, kelishik hamda shakl yasovchi ko`plik affiksini olishi mumkin. Bunday morfologik jihatdan o`zgargan son otlashgan son sanalib, gapda ot bajargan ega, to`ldiruvchi, qaratqich-aniqlovchi, kesim kabi sintaktik vazifalarni bajaradi: Birov tosh, birov gul, o`z joyida ikkovi ham yaxshi (Shukrullo). Bilagi zo`r birni yiqar, bilimi zo`r mingni. (Amir Temur o`gitlari). O`nning yarmi besh. Otlashgan son fikrni stilistik jihatdan ixcham obrazli ifodalashi uchun xizmat qiladi (maqol, matal, aforizmlarda ko`p uchraydi). Sonning hamma turlari ham morfologik jihatdan o`zgarmaydi (chama son hosil qiluvchi –tacha, -lab, -lar qo‘shimchalari kasr songa qo`shilmaydi). 5. Sonlarning hisob so`zlari (numerativlar) bilan birga qo`llanishi uni boshqa so`z turkumlaridan ajralib turuvchi o`ziga xos belgilaridan biri sanaladi. Hisob so`zlari ot so`z turkumiga doir bo`lib, u son bilan bog`lanib kelgan ot va fe’l orasida ishlatiladi: ikki tup daraxt, besh kilogramm olma, o`n kilometr yurdi, to`rt sahifa o`qidi kabi. Sonlar hisob so`zlari bilan ham, hisob so`zlarisiz ham qo`llanadi (Bu so`zlar haqida quyida to`xtalamiz). 6. Son so`z yasalish tizimiga ega emas. Boshqa so`z turkumlaridan son yasalmaydi. Lekin sondan boshqa so`z turkumlari yasalishi mumkin: birlik, beshlik (ot), ikkilan (fe’l), bittalab (ravish) kabi. Sonning ma’no turlari Son ma’no jihatdan va grammatik xususiyatlarga ko`ra ikki guruhga bo`linadi: sanoq sonlar va tartib sonlar. 1. Sanoq son predmet yoki ish-harakatning sonini, miqdorini, belgisini bildiradi: uch bola, ikkita kitob, besh tonna paxta, olti kilogramm sotib oldi kabi. Sanoq sonlar hisob so`zlarisiz va hisob so`zlari bilan qo`llanish xususiyatiga ega: ikkita qalam, besh talaba, o`ntacha o`quvchi - hisob so`zlarisiz; olti tup daraxt, uch litr sut, o`n oy o`tdi, ikki marta chaqirdi - hisob so`zlari bilan kelgan. Hisob so`zlari ko`p hollarda predmetning, ba’zan ish-harakatning hisobini ko`rsatuvchi o`lchov birligi bo`lib, u orqali predmetning ish harakatning miqdori belgilanadi. Hisob so`zlar sanoq son bilan sanaladigan predmet, ish-harakat anglatuvchi so`z orasida kelib, ularni og`irligiga, uzunligiga, hajmiga, vaqtiga va shunga o`xshash xususiyatlarga ko`ra o`lchovini bildiradi: ikki bosh uzum, uch kilogramm olma, bir qultum suv, ikki gektar er kabi. O`zbek tilida hisob so`zlari ot so`z turkumiga oid bo`lib, ular qo`llanilishiga ko`ra quyidagi ma’nodagi otlarni o`z ichiga oladi: 1. Predmetni yakkalab, donalab hisoblash uchun ishlatiladigan hisob so`zlari: dona, nusxa, bosh, tun, nafar kabi. 2. Butunning bo`lagini hisoblash uchun ishlatiladigan hisob so`zlari: burda, parcha, varaq, og`iz, luqma, siqim, tilim, chimdim, xarch, qop, arava, mashina, chaqmoq kabi. 3. Juft predmetlar hisobini ko`rsatuvchi hisob so`zlari: juft, par, jo`ra kabi. 4. Og`irlikni o`lchash uchun ishlatiladigan hisob so`zlari: gramm, kilogramm, tsentner, tonna kabi. Eski o`zbek tilida misqol, qadoq, botmon kabi otlar og`irlik miqdorini hisoblash uchun ishlatilgan: Namangan va Andijon tumanlarida ikki ming botmongacha yer sug`orilar edi. (A.Qodiriy) 5. Uzunlik o`lchovi uchun ishlatiladigan hisob so`zlari: millimetr, santimetr, metr, kilometr, qadam, qarich, quloch kabi. Bu hisob so`zlarining gaz, tanob, tosh, chaqirim kabi sinonimlari mavjud bo`lib, hozir bu so`zlar arxaiklashgan hisob so`zlari sanaladi. 6. Suyuqlik hajmini ifodalovchi hisob so`zlari: litr, kosa, stakan, piyola, qoshiq, ho`plam, hovuch, chelak kabi. 7. Pul qiymatini ifodalovchi hisob so`zlari: tiyin, so`m, dollar kabi. Tanga, chaqa, tilla so`zlari ilgari pul qiymatini hisoblash uchun ishlatilgan bo`lib, hozirgi kunda arxaik so`zlar qatoridan o`rin olgan: Solih maxdum ... bir tangalik go`sht, sakkiz pullik piyoz olib hovliga kirdi. (A.Qodiriy) 8. Vaqt o`lchovi uchun ishlatiladigan hisob so`zlari: asr, yil, oy, hafta, sutka, kun so`zlari hamda sutkaning bo`laklarini ifodalovchi soat, daqiqa, minut, sekund kabi so`zlar kiradi. Asr, yil, oy, hafta, sutka, kun so`zlari turli kelishik affikslarini olib kelishi, shuningdek, ko`makchilar bilan birga ham qo`llanishi mumkin: Oybek 30-yillardan boshlab Alisher Navoiy hayoti va ijodi to`g`risida materiallar yig`a boshlagan edi (Z.Saidnosirova). 9. Yosh hisobi uchun qo`llanadigan hisob so`zlari: yosh, yashar, kunlik, oylik kabi. 10. Harakat miqdorini ko`rsatish uchun ishlatiladigan hisob so`zlari: marta, karra, bor, hissa, qatla, daf’a, sidra kabi. Sanoq son ma’no xususiyatlariga ko`ra quyidagi turlarga bo`linadi: 1) miqdor son; 2) dona son; 3) chama son; 4) jamlovchi son; 5) taqsim son. 1) miqdor son bir turdagi predmetlarning umumiy miqdorini, ba’zan ish- harakatning umumiy miqdoriy belgisini anglatadi: uch kishi, ikki qop guruch, besh yil o`qimoq kabi. Sizga munosib yigit, balki etti iqlimda ham yo`qdir (P.Qodirov). Tejamkor kishi pulini keragidan ortiqcha sarflamaydi, o`n so`mga olinadigan narsa uchun hovliqib yuz so`m sarf etmaydi («Odob bo`stoni va axloq gulistoni»). Miqdor sonlar hisob so`zlarisiz va hisob so`zlari bilan qo`llanadi. Miqdor sonni hosil qiluvchi shakl yasovchi affikslar mavjud emas. 2) dona son bir xil predmetlarning yakkalab, donalab sanaladigan umumiy miqdorini anglatadi. Dona son miqdor son negiziga –ta affiksini qo`shish bilan yasaladi: o`nta o`quvchi, beshta daftar kabi. Shuningdek, dona son miqdor sondan so`ng donalikni ifodalaydigan dona, tup, nusxa, nafar, tuyoq, bosh kabi hisob so`zlarini keltirish bilan hosil qilinadi: yuz nusxa kitob, ikki bosh qo`y, besh dona qalam, uch tup daraxt kabi. G`avvoslarning rahmi kelib, unga bitta qimmatbaho tosh hadya qildilar («Oz- oz o`rganib dono bo`lur»). Vaqti kelsa, o`nta quruq gapdan bitta dalil, o`nta qonun- qoidadan bitta amaliy mashg`ulot a’lo (A.Soliyev). Gulshan kirganida uch nafar kaniz sanoliya tikmoqda edi (A. Qodiriy). Javonda Abu Ali ibn Sino hazratlarining tibbiyot masalalariga oid yigirma jildlik «Kitob ush shifo»si turardi. (O.Yoqubov). 3) chama son predmetning, ish-harakatning noaniq, taxminiy miqdorini anglatadi. Chama son quyidagicha yasaladi: 1. Miqdor son negiziga –tacha affiksini qo`shish bilan: beshtacha, o`ntacha, yuztacha kabi. Ikki tomonga uch qavatdan oltmishtacha joy qilingan. (A.Q.) Hisob so`zlari bilan birga qo`llanadigan sonlarda –cha affiksi hisob so`ziga qo`shilib keladi: Ikkala to`rg`ay taxminan bir-birlaridan ellik metrcha narida uchib sayrashyapti (S.Ahmad). 2. Miqdor son negiziga –larcha affiksini qo`shish bilan (miqdor jihatdan yirik sonlarga qo`shiladi): o`nlarcha, yuzlarcha, minglarcha kabi: Menga bir bechora, notavonning sevinch ko`z yoshi minglarcha qimmatbaho toshlardan afzaldir («Oz- oz o`rganib dono bo`lur»). 3. Miqdor son negiziga –lab affiksini qo`shish bilan (bu affiks ham miqdor jihatdan yirik sonlarga qo`shiladi): o`nlab, yuzlab, minglab kabi: O`zbekistonda butun jahondan yig`ilgan yuzlab millatlar va elatlar yashaydi («O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga sharh»). 4. Ketma-ket kelgan ikki sonni juft holda keltirish orqali: bir-ikki, uch-to`rt kabi: Hanifa xolaning sandig`ida bo`lajak kelinga atab yig`ilgan besh-o`n kiyimlik atlas va boshqa yaxshi matolar bor edi (B.Qodirov). Ba’zan –ta affiksi bu juft sonlarning har bir qismiga yoki ikkinchi qismiga qo`shilib keladi: bitta-ikkita, uch-to`rtta kabi: Daraxtlar orasidan sarg`ayib bir- ikkita yulduz ko`rindi (O`.Umarbekov). 5. Hisob so`zlari bilan qo`llangan miqdor sonlarga –lar ko`plik affiksi hamda kelishik affiksini qo`shish bilan yasaladi. Bunda ko`pincha vaqt bildiruvchi hisob so`zi oldin keladi: Saida uyga kech soat o`n birlarda qaytdi (A.Qahhor). Bunda ish- harakatning bajarilishidagi payt, vaqtga nisbatan taxmin ma’nosi ifodalanadi. Ba’zan bu affikslar hisob so`ziga ham qo`shiladi: Ro`zimat qorong`ida ko`ziga yigirma besh yoshlarda ko`ringan edi. (A.Qahhor) 5. Chama sonlar taxmin ma’nosini ifodalovchi chamasi, chog`li, taxminan, qariyb, shuningdek, yaqin, ortiq, kamida kabi so`zlarning ishtiroki bilan ham hosil qilinadi: Maktabda o`n chog`li bola yig`ilgan (O). Ko`chalarning ikki yuziga sakson besh mingdan ortiqroq ko`chat o`tkazildi (A.Qahhor). 4) jamlovchi son bir turdagi predmetlarning miqdorini jamlab, to`dalab ko`rsatadi. Jamlovchi son miqdor songa quyidagi affikslarni qo`shish bilan hosil qilinadi: a) miqdor songa –ov affiksini (ikkidan yettigacha bo`lgan sonlarga) qo`shish bilan: ikkov, uchov, to`rtov, beshov, oltov, yettov kabi. Ba’zan o`n sonidan ham yasaladi o`novi kabi. Bu affiks bilan yasalgan son otlashgan holda kelib, doimo egalik affikslari bilan birga (I shaxs birlik egalik affiksidan tashqari) qo`llanadi, ya’ni ular ko`pchiligi predmetning miqdoriga ko`ra belgisini ko`rsatmaydi, miqdor ma’nosi bilan birga predmetlik ma’nosini anglatadi: Ular ikkovi birining og`zidan biri olib, Qobilni past urib, Anvarni maqtab ketdilar (A.Qodiriy). Maqsud akaning qaytganini eshitganimiz hamon Oybek men Mirtemir uchchovimiz suyunib yugurdik (Z.Saidnosirova). b) miqdor songa –ala affiksini qo`shish bilan yasaladi: ikkala, uchala, to`rtala, beshala kabi. Olti va yetti sonlariga ham qo`shiladi. (Ikki va olti sonlariga qo`shilganda negiz oxiridagi i unlisi tushib qoladi). Teshaboy ikala otni jilovidan ushlab tolning naryog`iga olib o`tib ketdi (S.Ahmad). d) miqdor songa –ovlon affiksini qo`shish bilan yasaladi: ikkovlon, uchovlon. Bu affiks ham ikkidan yettigacha bo`lgan sonlarga qo`shiladi: Oltovlon ola bo`lsa og`zidagin oldirar, to`rtovlon tugal bo`lsa tepadagin endirar (Maqol). Otga bog`lanib kelgan jamlovchi son sifatlovchi aniqlovchi vazifasida keladi: Haqiqat uchun, Vatan uchun jonini ayamagan ikala pahlavon sal o`tmay jangda mardona halok bo`ldi. (SHukrullo) Lekin jamlovchi son gapda ko`pincha ega, to`ldiruvchi, qaratqich-aniqlovchi, kesim vazifasida keladi: Ikkovlari kech salqinda adir tagida bitta-bitta yurib ketishyapti (S.Ahmad.). Uchalasining maqsadi bir. Talabalarning beshoviga ham mukofot topshirildi. 5) taqsim son predmetlarning miqdor jihatdan teng taqsimlanishini, guruhlanish miqdorini anglatadi. Taqsim son quyidagicha yasaladi: a) miqdor son negiziga –tadan affiksini qo`shish bilan: Azim har yelkasiga to`rttadan odam sig`adigan yigit bo`libdi (A.Qahhor). 2. Donalik anglatadigan sonni takrorlash yo`li bilan: bitta-bitta, uchta-uchta kabi. Ba’zan so`nggi qismga –dan chiqish kelishigi affiksi qo`shilishi ham mumkin: bitta-bittadan, uchta-uchtadan kabi. 3. Miqdor sonlarning takrorlanishi bilan yasaladi: ikki-ikki, uch-uch kabi. Bir sonining o`ziga xos grammatik xususiyatlari Sonlar ichida bir soni o`ziga xos grammatik xususiyatlari bilan ajralib turadi. Bir soni yuqorida qayd etilgan sonlarga xos leksik-grammatik xususiyatlarga ega bo`lishi bilan birga o`ziga xos ayrim xususiyatlarga ham ega: 1. Ilgari tilga olinmagan predmet nomini ifodalaydigan ot oldida kelib, gumon va noaniqlik ma’nosini ifodalaydi: Maqsud aka Oybek ikkovimizga kula-kula bir voqeani aytib bergan edi. (Z.Saidnosirova.) Miqdor anglatadigan so`zlari, so`roq olmoshlari yoki narsa so`zidan oldin bir so`zini kiritish bilan gumon, noaniqlik ma’nosidagi ravishlar yasaladi: bir necha, bir qancha, bir nima, bir narsa, bir zum, bir payt kabi. Bir so`ziga –ov, -on, -or affiksi qo`shilishi bilan ham gumon ma’nosini bildiruvchi gumon olmoshlari yasaladi: birov, biron, biror kabi. 2. Bir so‘zi fe’l, ot, sifat, ravish oldida kelib, kuchaytiruv ravishi (juda, g`oyat) va kuchaytiruv yuklamasi (hatto) kabi ma’noni kuchaytirishga xizmat qiladi: Bir chiroyli, bir yoqimli shamol turdi. (Said Ahmad) 3. Bir so‘zi sifatlovchi-sifatlanmish orasida kelganda ham ma’noni kuchaytiradi: Gulnor uchun ulug` bir baxt shu uchrashuv bo`ldi. (A.Q.) Juvon asabiy bir harakat bilan ro`molini olib o`radi. (A.Q.) 4. Ayiruv chegaralov yuklamalari (-gina, faqat) vazifasini bajarib, ayirish, chegaralash kabi ma’nolarni ifodalaydi: Kamtarlik ham bir xislat («Tafakkur gulshani»). Mening ishonchim bir sensan. Bunda bir so`zi –gina, faqat vazifasini bajargan. 5. Bog`lovchi vazifasida kelib, uyushiq gap bo`laklarini yoki qo`shma gap qismlarini bog`lashga xizmat qiladi: Bir kattaning gapiga kir, bir kichikning (Maqol). 6. Bir so‘zi o`zi bog`lanib kelgan so`z bilan «hech kim», «hech qanday» olmoshlar ma’nosida keladi: Kunlik normasini bajarmagan bir kishi qolmadi. 7. Kesim vazifasini bajarib kelganda, birdamlik, o`xshashlik, umumiylik ma’nosini ifodalaydi: Kemaga tushganning joni bir (Maqol). Odamning tili bilan dili bir bo`lsin. Bir sonidan olmosh, ravish, ot va fe’l yasaladi: bir necha, bir narsa, bir zum, bir payt, bir vaqt, birlik, birik kabi. Sonlarning otlashishi Gapda otning so’rog‘iga javob bo’ladigan va ot kabi ko’plik, egalik, kelishik shakllarida kela oladigan son otlashgan son hisoblanadi: Bеshga, uchni, ikkimiz, ikkinchilar. Otlashgan sonlar xuddi otlar kabi ega, ot–kesim, to’ldiruvchi, qaratqich aniqlovchi va hol vazifalarini bajaradi: Besh –o‘nning yarmi. Beshni uchga qo’shsa, sakkiz bo’ladi. Imtihonlar yibirmanchida bo’ladi. Sonlarning tuzilish jihatdan turlari Sonlar tuzilish jihatdan quyidagi turlarga bo’linadi: 1. Sodda sonlar bir o‘zakdan iborat bo’ladi: bir, uch. 2. Qo’shma sonlar ikki yoki undan ortiq sonning birga yozilishidan tuziladi: o‘n uch, bir yuzo‘n sakkiz. 3. Juft sonlar ikkita turli o‘zakning juftlashishidan tuziladi: bеsh-olti, yеtti-sakkiz, o‘n bеsh-o’n olti. 4. Takroriy sonlar bir o‘zakning takrorlanishidan tuziladi: ikki-ikki, to’rtta- to’rtta,o‘nta-o’nta. Juft va takroriy sonlar chiziqcha bilan yoziladi. Olmoshning ta’rifi va leksik-grammatik xususiyatlari Gap ichida ot, sifat, son, ravish, ba’zan so`z birikmasi va gap o`rnida qo`llana oladigan, aniq lug`aviy ma’noga ega bo`lmagan so`z turkumi olmosh deb ataladi: 1) ot o`rnida: Karim juda quvondi, chunki u o`z orzusiga erishgan edi. 2) sifat o`rnida: Kechagi kitobingni berib tur, men shu kitobdan misollar olmoqchiman. 3) son o`rnida: Menda ikkita qalam bor, senda nechta bor? 4) ravish o`rnida: Men bugun ketaman, sen qachon ketasan? 5) so`z birikmasi o`rnida: Yomon so`z bosh qozig`idir, shunday so`zni gapirmagan ma’qul. 6) gap o`rnida: Sen mehnat qilishni yoqtirmaysan, bu esa insondagi eng yomon xislatdir. Olmoshlar turlanadi, gapda ko`pincha ega, to`ldiruvchi, aniqlovchi va undalma bo`lib keladi: Hamma keldi. Bizni tabriklang. SHu kitobni bering. Hoy sen, beri kel! Olmoshlar gapda so`zlarni o`rinsiz takrorlashdan qutqaradi, fikrni ixcham, qisqa qilib ifodalashga yordam beradi. Olmoshlar quyidagi grammatik xususiyatlariga ega: 1) so`z yasalish xususiyati yo`q (lekin olmoshlar asosida ot, fe’l, ravish, sifat yasalishi mumkin: o`zlik, sensirama, o`zicha, menbop); 2) juftlanib, boshqa so`z turkumi vazifasida keladi: o`sha-o`sha, shu-shu (ravish); 3) olmoshlar otlarga xos so`z o`zgartiruvchi qo`shimchalarni olishi mumkin: unga, shunisi; 4) olmosh hech vaqt o`zidan oldin aniqlovchi olmaydi. Olmoshlarni gapda bajargan vazifasiga ko`ra quyidagi turlarga bo`lsa bo`ladi: 1) ot toifasidagi olmoshlar. Bular otlarning so`roqlariga javob bo`ladi, otlarga o`xshab so`z o`zgartuvchi qo`shimchalarni qabul qiladi va gapda ot bajargan vazifalarni bajaradi. 2) sifat toifasidagi olmoshlar. Bular sifatlarga o`xshab sifatlovchi-aniqlovchi, kesim va hol vazi-falarini bajaradi, otlashish xususiyatiga ega. 3) son toifasidagi olmoshlar. Bular miqdorni ifodalash uchun qo`llanadi va gapda sifatlovchi-aniqlovchi, kesim, ba’zan hol vazifalarini bajaradi. Olmoshlarning ma’no turlari 1. Kishilik (shaxs) olmoshlari uchta shaxsni bildiradigan quyidagi olmoshlardir: men, sen, u, biz, siz, ular. Kishilik olmoshlari otlar kabi turlanadi. U kishilik olmoshiga jo`nalish, o`rin-payt, chiqish kelishigi qo`shimchalari qo`shilganda, bir n orttiriladi: unga, unda, undan. Qaratqich, tushum kelishigi va qarashlilik shakli qo`shimchasi –niki qo`shilganida esa, -n tushiriladi: men+ning=mening, sen+ni=seni, sen+niki=seniki. Ayrim vaqtlarda biz, siz, ular olmoshlari birlik ma’nosida ham ishlatiladi, bunda biz olmoshi kamtarlik, bajirilgan ishda o`zining rolini oshirmaslik kabi ma’nolarni ifodalaydi. Siz, ular esa hurmat ma’nosini bildiradi, bunda siz olmoshiga ko`plikni ifodalash uchun –lar qo`shimchasi qo`shiladi. Bu olmoshlarga egalik qo`shimchalari deyarli qo`shilmaydi. Kishilik olmoshlari gapda ega (Men keldim), to`ldiruvchi (Senga aytaman), qaratqich aniqlovchi (Uning ukasi kelibdi), ot-kesim (Mening do`stim sensan) vazifalarini bajaradi. 2. O`zlik olmoshi narsa-buyumni aniqlab yoki ta’kidlab ko`rsatish uchun ishlatiladigan o`z so`zidir. Bu olmosh narsa-buyumning shaxsga xosligini, tegishliligini yoki shaxsning tanholigini bildiradi: o`z uyi, o`z ukasi. O`zlik olmoshi egalik qo`shimchasini olib, kishilik olmoshlariga sinonim bo`ladi: o`zim - men, o`zing - sen, o`zi - u. Bu olmosh kishilik olmoshlari bilan qo`llanganda, ularga ta’kid ma’nosini yuklaydi: men o`zim, sen o`zing. O`zlik olmoshi turlanganda kelishik qo`shimchalaridan oldin egalik qo`shimchalari bo`lishi shart: o`ziga, o`zingdan va b. O`z olmoshi belgisiz kelishik ko`rinishida qo`llanishi mumkin: O`z uying – o`zingning uying. 3. Ko`rsatish olmoshlari narsa-buyumni, kimsani ko`rsatish uchun ishlatiladigan olmoshlar: u, bu, shu, o`sha, ana, mana, ana u yoki anovi, mana bu yoki manavi, ushbu (ko`tarinki, tantanali ma’no ifodalaydi). Ko`rsatish olmoshlari oldingi gap, gap ichidagi ma’lum bir so`z yoki so`z birikmasi o`rnida qo`llanadi va ularga ishora qiladi yoxud biror-bir so`zni aniqlab keladi. So`z ma’nosini aniqlab keluvchi bunday olmoshlar aniqlanayotgan so`zdan oldin keladi: o`sha odam. Kishilik olmoshi u bilan ko`rsatish olmoshi u ni gapdagi ma’nosiga qarab farqlash mumkin. Bunda u kishilik olmoshi kim? so`rog`iga (U keldi), ko`rsatish olmoshi u esa qaysi? so`rog`iga javob bo`ladi (U kishi keldi). U, bu, shu, o`sha olmoshlari jo`nalish, o`rin-payt, chiqish kelishiklarida turlanganda yoki ularga -day, -dek, -aqa, -cha qo`shimchalari qo`shilganda, qo`shimcha oldidan bir n tovushi orttiriladi: unga, bunga, shunday, o`shanday, uncha, shunaqa, o`shandek. U, bu olmoshlari juftlanib har xil narsa va shaxs, unaqa-bunaqa tarzida belgining ortiqligi, uncha-muncha tarzida oz miqdor ma’nolarini ifodalaydi. Ko`rsatish olmoshlari gapda asosan aniqlovchi (Bu kitob ukamniki) va kesim (Men aytgan odam shu) vazifalarini bajaradi. Otlashsa, ega (SHu mening maqsadimdir), to`ldiruvchi (Buni tushundim), qaratqich aniqlovchi (SHuning egasi sensan), hol (Bunda bulbul kitob o`qiydi) bo`lib ham kela oladi. 4. So`roq olmoshlari biror narsa-buyum, belgi yoki miqdor haqidagi so`roqni bildirgan olmoshlardir. So`roq olmoshlarining nimaga nisbatan so`roq bildirishini quyidagi jadvaldan bilsa bo`ladi: № So`roq turi Olmoshlar 1. Shaxsga so`roq Kim? 2. Narsaga so`roq Nima? 3. Belgi-xususiyatga so`roq Qanday? Qanaqa? Qaysi? 4. Miqdorga so`roq Qancha? Necha? Nechta? 5. Tartibga so`roq Nechanchi? 6. Sabab-maqsadga so`roq Nega? Nimaga ? 7. O`rin-joyga so`roq Qaerda? Qayda? Qayoqqa? 8. Paytga so`roq Qachon? 9. Mavjudlikka so`roq Qani? Kim birlik va ko`plikda qo`llanadi, egalik va kelishik qo`shimchalarini oladi: Kim so`zladi? Nimalarni ko`rding? Nimang bor? Nima olmoshi belgisiz kelishik shaklida kelishi mumkin: Nima(ni) olding? Qanday, qanaqa, qaysi olmoshlari belgini aniqlash uchun ishlatiladi: qanaqa odam, qaysi kitob. Qaerda, qayda, qani, qayoqqa, qachon, nega olmoshlari o`rin, payt, mavjudlik, sabab, maqsad kabilarni aniqlash uchun ishlatiladi: Qachon keldi? Qaerda yuribdi? Ukang qani? Qayoqqa ketdi? Nega keldi? 5. Belgilash olmoshlari predmet va shaxslarning yig`indisini bildiradi yoki ularni ayirib ko`rsatadi, shuning uchun ularni ikkiga bo`lish mumkin: 1) jamlovchi belgilash olmoshlariga hamma, barcha, bari, jami, jamiyki, butun, yalpi so`zlari kiradi. 2) ayiruvchi belgilash olmoshlariga har so`zining o`zi (Har qovunlarki...) va har kim, har nima, har bir, har qaysi kabi so`zlar kiradi va bu olmoshlar to`pdan ajratilgan shaxs, narsa, belgilarni bildiradi. Har so`zi ayrim yoziladi. Hamma, barcha, bari olmoshlari ko`plikni anglatadi. Belgilash olmoshlari egalik, kelishik, ko`plik qo`shimchalari bilan qo`llanadi: Hammalari jim. Har kimga aytaverma. 6. Bo`lishsizlik olmoshlari inkor ma’nosini bildirgan olmoshlardir. Bular hech so`zining o`zi va shu so`zning ba’zi so`roq olmoshlari bilan birikishidan hosil qilinadi, hech so`zi ayrim yoziladi. Bu olmoshlar egalik, kelishik qo`shimchalari bilan qo`llanadi: U hech kimni ko`rmadi. Hech kimim yo`q. Hech so`zi yakka holda qo`llanganda, ko`pincha fe’llar oldida kelib, ravish vazifasini bajaradi (lekin butunlay ravish turkumiga o`tmaydi): U hech qiynalmadi. Bo`lishsizlik olmoshlari ishtirok etgan gaplarning kesimi inkor shaklida bo`ladi: Hech qachon unutmaydi. Kimsa so`zi ham bo`lishsizlik olmoshlari o`rnida qo`llanishi mumkin: Buni kimsa (hech kim) bilmasligi kерак 7. Gumon olmoshlari narsa, belgi yoki voqea haqidagi noaniq tasavvurni bildirib keladigan olmosh turidir. Ular alla- yordamida yoki -dir qo`shimchasi bilan hosil qilinadi: allakim, allanima, allanarsa (narsadir emas), allaqaysi, allaqaer, allaqayoq, allanechuk, allaqancha, allanechanchi, kimdir, nimadir, qachondir, qandaydir, qaerdadir, qaergadir, negadir. Gumon olmoshlari so`roq olmoshlariga bir, ham so`zlarini qo`shish orqali yasalishi ham mumkin: Uni kim ham chaqirayotgan edi-ya. Akasi unga bir nima deganday bo`ldi. (Ba’zan bir nima birikmasi bo`lishsiz olmosh o`rnida kelishi mumkin: Buni ko`rib bir nima demadi.) Bu olmoshlar birlik va ko`plikda (allakimlar) keladi, kelishiklarda turlanadi: (kimnidir), egalik qo`shimchasini oladi (allakimim). Birov so`zi ham kimdir, allakim so`zlariga sinonim bo`lgani uchun gumon olmoshi hisoblanadi. Birov so`zi, shuningdek, har kim, hech kim, bitta degan so`zlarga ham sinonim bo`lishi mumkin. Boshqa turkumga oid so`zlarning olmoshga ko`chishi Quyidagi turkumlarga tegishli ayrim so`zlar olmoshga ko`chadi: 1) ot: odam, kishi, inson, narsa, ish; 2) sifat: ba’zi, boshqa, ayrim, tubandagi, quyidagi; 3) son: bir. Umuman olganda, bir, har, hech so`zlari bilan keladigan ko`pgina so`zlar olmoshga ko`chishi mumkin: hech narsa, bir narsa, har erda. Eski o`zbek tilida men olmoshi o`rnida kamina (hozir ham ishlatiladi), faqir, kaminai kamtarin, qulingiz, bandai ojizingiz kabi so`zlar qo`llangan (25; 28). Olmoshlarning tuzilish turlari 1. Sodda olmoshlar barcha olmoshlar guruhida mavjud: men, shu, o`z, kim, hamma, hech, birov. 2. Qo`shma olmoshlar faqat ko`rsatish, belgilash, bo`lishsizlik olmoshlari guruhida mavjud: ana shu, har kim, hech nima. 3. Juft olmoshlar faqat kishilik, ko`rsatish olmoshlari guruhida bor: sizu biz, u- bu. 4. Takroriy olmoshlar ko`rsatish, o`zlik, so`roq, belgilash olmoshlariga tegishlidir: shu-shu, o`z-o`zini, kim-kim, barcha-barchasi.