So’ngi o’zbek xonliklari davrida tibbiyotni rivojlanishi Tibbiy bilimlar qatorida tibbiyot tarixi fani aloxida o’rin egallaydi.U tibbiyotning tarixiy rivojlanish yo’llari va uning xozirgi kungacha etgan darajasi haqida umumlashtiruvchi tushuncha beradi,tibbiyotning tarakkiyot qonunlarini ochadi va shunga asosan uning kelgusidagi yunalish yo’llarini ko’rsatib beradi.Tibbiyot tarixi umuminsoniyat tarixining muxum qismidir Bo’lajak xaqim uchun tibbiyot tarixini o’rganish muhim ahamiyatga ega.Tibbiyot tarixi Fani tibbiyotning rivojlanish yo’llarini chuqur o’rganishda,uning erishgan yutuqlarini to’g’ri anglashda talabalarga dastur bo’lib xizmat qiladi,ularning bilim darajasi va saviyasini oshiradi.Umuman,tibbiyot tarixi fani talabalarning kasbiy-estetik, ma’naviy-g’oyaviy va madaniy jixatdan yuksak darajadagi mutaxassislar bo’lib etishishlarida katta rol o’ynaydi. Mavzu: So’ngi o’zbek xonliklari davrida tibbiyotni rivojlanishi XVIII asr O’rtalariga kelib, xozirgi O’zbekiston xududi va Turkmaniston, Qirgiziston hamda Tojikistonning ko’pgina qismi uch o’zbek xonligi Quqon, Xorazm xonlari hamda Buxoro amirligi O’rtasida taqsimlab olingan edi. Bu xonliklar xududida yashovchi axolining ko’pchiligini o’zbeklar tashkil etar edilar. Ayrim shaxarlar va qishloqlarda tojiklar yashar edilar. Xiva va Buxoro xonliklarining g’arbiy va janubiy qismida turkmanlar joylashgan edi. Quqon xonligining shimolida qirg’izlar va qozoqlar, Orol dengizi atrofida esa qorakalpoklar yashardi. Bundan tashqari, bu uchala xonlik xududida eronliklar, arablar, xindlar, yaxudiylar va boshqa xalqlar ham istikomad qilardi. Ayrim xonlar mamlakat iqtisodiyotini ko’tarish, davlatni mustaxkamlash va ba’zi bir obodonchilik ishlarini amalga oshirishga o’rinib ko’rdilar. Urishlar davomida vayron bo’lgan sugorish inshoatlarini qisman tikladilar, YAngi kanallar ham kazidilar. Masalan, Fargona vodiysida SHaxrixon, Andijon va YAngiariq kanallari barpo etildi. Toshkent viloyatida 1822-1842 yillarda Xonariq kanali kazildi. Bunday ishlar Buxoro amirligi va Xorazm xonligida ham amalga oshirildi va o’z samarasini berdi. Mamlakatda biroz iqtisodiy ko’tarinqilik sezildi. SHaxarlarda YAngi karvonsaroylar, bozorlar, hammomlar, machitlar-madrasalar ko’rildi. 1848 yilda Buxoroda 38 karvonsaroy, 9 ta savdo rastalari, 45 ta bozor, 16 ta hamom bo’lgan. Toshkentda 15 ta karvonsaroy, kata mexmonxona, 5 ta bozor, 11 ta hammom bo’lgan. Boshqa shaxarlarda ham shunga o’xshash muassasalar mavjud edi. Ba’zi tabiblar tib soxasida asarlar ham yaratdilar. Masalan, Xiva xoni Muhammad Raximning saroy tabibi Axmad Tabibiy bir necha asar yozdi. Quqon xoni saroyida xizmat qilgan tabib va shoir Fazliy ham ijod qilish bilan shug’ullangan. Ammo ko’pchilik tabiblar eski kitoblardan kuchirma qilish bilan cheklanib kolar edilar. XVIII-XIX asrlarda O’zbekiston xududida quyidagi ko’zga ko’ringan tabiblar yashaganlar. Junaydullo Xozik, Ja’farxuja Xozaraspi, Maxmud Yaypaniy, Tursunxuja Xaqim, Abdullo Xuja tabib, Baldaqli tabib, Xaqimcha tabib, Xoji tabib, Atoullo tabib, Mannop tabib, Nurillo tabib va boshqalar. JUNAYDULLO XOZIK Junaydullo Xozik o’tgan asrning ko’zga ko’ringan tabiblaridan bo’lgan, o’zi asli Xirotlik edi. Tarix, adabiyot tibbiyot soxasida chuqur bilimga ega bo’lgan. XIX asrning boshlarida Buxoroga kelib, tabiblik ishi bilan shug’ullangan. U chuqur bilimi va etuk tajribasi tufayli kasalliklarni to’g’ri aniqlab, muvaffaqiyatli davolagan va xalq O’rtasida katta xurmatga sasovor bo’lgan. Junaydullo Xozik tabiblikdan tashqari, badiiy adabiyot bilan ham shugillangan, she’rlar yozgan. Tarixiy mavzularda ham asarlar yaratgan. Xozik o’z she’rlarida nodon ulamolarni tankid ostiga olardi. U xatto Buxoro amiri Nasrulloxon sha’niga ham tankidiy fikr bildirgan. Buning natijasida xonning gazabiga duchor bo’ladi va Buxoroda yashay olmay Quqonga kuchadi. Bu erda bir oz vaqt yashagandan so’ng Xivaga ketadi. Ammo bu erda ham xon bilan kelisha olmaydi va Quqonga kaytadi. 1842 yilda Quqonni Buxoro amiri Nasrullo zabt etadi. Quqon xoni Muhammad Alini katl ettiradi. Buxoro xonining askarlari shaxarni talon-taroj qiladilar, axolini talaydilar, barcha xunarmandlar, nakkoshlar Buxoroga olib ketiladi. Junaydullo Xozikni ham olib ketishadi. Lekin u SHaxrisabzga kochadi. Ammo Nasrullo nayrang ishlatib, Xozikni katl ettiradi. Junaydullo Xozikdan ba’zi asarlar qolgan. SHulardan biri tibbiyotga taalluqlidir. Bu kitobni Xozik «Xaqiqatni aniqlash va uni tekshirib ko’rish» deb atagan. Xozik o’lkamiz tibbiyoti tarixida muhim o’rin egallagan. JA’FAR XUJA XAZORASPIY Ja’far Xuja Xazoraspiy oxirgi xorazmlik olim va tabiblardan biri edi. Ancha chuqur bilim va tajribaga ega bo’lgan. Xazoraspiyning tibbiy fikrlari sharq tibbiyotiga xos bo’lgan mijoz tushunchasiga asoslangan edi. Olimning fikricha, xar qanday kasallikning asosiy sababi organizmdagi suyoq moddalar (qon, shillik ut, qora ut) ning o’zgarishidan kelib chiqadi. Bu o’zgarish miqdoriy va sifat o’zgarishi bo’lishi mumkin. Bu o’zgarishning moxiyati shundan iboratki, noto’g’ri ovqatlanish natijasida tabiat omillarining salbiy ta’sir etishi va shunga o’xshash zararli omillar ta’sirida suyoqliklardan biri oshib ketadi yoki uning sifati o’zgaradi. Buning okibatida muvozanat bo’zilib, kasallik paydo bo’ladi. SHuning uchun Xazoraspiy bemorni muolaja qilishda unga dori berishdan oldin tanani ortiqcha xiltdan tozalash kerak, deydi. SHu maqsad uchun surgi dori berish yoki kayt qildirishni tavsiya etadi. Qon olishni ham afzal ko’radi. Xazoraspiy kasallikning okibatini oldindan ko’ra bilish, ya’ni prognostikaga aloxida ahamiyat bergan. Bu tabibning obrusi uchun ham juda muhim, deydi. Tabib prognozni aniqlab olgandan so’ng shunga qarab ish ko’rishi kerak. Xazoraspiyning tibga oid asosiy kitobi «Tib bilimlari to’plami» deb atalgan. Mazmun jixatidan bu asar Ibn Sino «Tib qonunlari» ning uchinchi kitobiga uxshaydi. Xazoraspiyning Ibn Sino kabi odam organizmi kasalliklarini boshdan boshlab oyokkacha hamma organlari bo’yicha bayon qilingan. Bundan tashqari, kitobda gijjalar, rishta, teri kasalliklari haqida ma’lumot berilgan. Xar xil zaxarlanish va ularni davolash masalasiga ham tuxtalgan. Kitobda xar xil dorilar, ularni tayyorlash va ishlatish usullari ham ko’rsatilgan. Nixoyat, ba’zi yoqumli kasalliklar, masalan, suvchechak haqida ham ma’lumot berilgan. Ja’far Xuja Xazoraspiyning «Tib bilimlari» kitobi Sharq tibbiyoti tarixida muhim rol uynagan. MAXMUD XAQIM YAYPANIY. Maxmud Xaqim Yaypaniy-Quqondiy asrning ikkinchi yarmi, XX asrning boshida yashagan yirik o’zbek tabiblaridan biri edi. U xar xil fanlar soxasida chuqur bilimli olim va tajribali tabib bo’lgan. Maxmud Xaqim 1851 yil Quqonda yaqin YAypan kishlogida tavallud topgan. Yaypaniyning o’tmish avlodlari taniqli kishilar bo’lganlar. Uning bobosi Mulla Badal Quqon xoni Amir Umarxon saroyida xizmat qilgan. Otasi Badaliy ancha badavlat odam bo’lgan, savdo ishlari bilan shug’ullangan, kata erlari ham bo’lgan. Maxmud Yaypaniy yoshligidanok juda zexnli bola bo’lgan va adabiyotga qiziqkan, ko’p ukigan. U Quqondagi «Mirzo Quqondiy» madrasasida taxsil ko’rgan. Madrasada u vaqtda dunyoviy fanlar o’qitilmagan. Talabalar asosan ko’r’on va shariat qonunlarini o’rganish bilan shug’ullanadilar. Faqat ayrim mudarrislar talabalarga ba’zi bir dunyoviy fanlar (tarix, jugrofiya, astronomiya, riyoziyot) haqida boshlangich ma’lumot berardilar. Yaypaniy bu darslarni katta qiziqish Bilan o’rganadi va o’zi ham mustaqil ravishda kitoblar o’qib, o’z bilimini kengaytiradi. Yaypaniy arab, fors tillarini tez o’zlashtirib oladi. U qadimgi faylasuflar (Aristotel, Platon va tabiblar Xippokrat, Galen, Abu Bakr ar-Roziy, Ibn Sino ) ning asarlarini kunt bilan o’rganadi. Buning natijasida katta olim va tabib bo’lib etishadi. Ammo bu vaqtga kelib, O’vropa Fani va tibbiyoti ancha ilgarilab ketgan edi. Sharq fani va tibbiyoti esa O’rta asr darajasida kotib qolgandi. Buni yaxshi tushingan Yaypaniy O’vropa tibbiyotini mustaqil o’rgana boshlaydi. Rus tilida chiqarilgan tibbiy kitoblarni ukiydi, O’vropacha retsept yozishni o’rganib oladi. Maxmud Xaqim Yaypaniy xayotda juda kamtarin kishi bo’lgan, kambagal, beva- bechoralarga raxm-shavkat bilan qaragan, ularni bepul davolagan. SHuning uchun xalq O’rtasida juda katta xurmatga sazovor bo’lgan. Uning shuxrati butun Quqon xonligiga tarqaldi. SHunda Quqon xoni Xudoyorxon Yaypaniyni Saroy tabibi vazifasiga taklif etadi. Ammo bu taklifni kabo’l qilmaydi. Yaypaniy fanning xar bir soxasiga oid ko’pgina asarlar yozgan. Ammo bizga ularning hammasi ma’lum emas. Biz Yaypaniyning ikki asarini bilamiz. Biri «Bilim ulchovi», ikkinchisi esa «Tabiblik qonuni». «Tabiblik qonuni» tibbiyot ilmiga bag’ishlangan. Kitob arab tilida yozitgan. Yaypaniy o’z kitobida kasalliklarni aniqlash va ularni davolash masalalarini yoritgan. Bunda avvalo tashxis va davolash soxasidagi o’tgan olimlarning va o’z