SONNING MA`NO VA GRAMMATIK BELGILARI

Yuklangan vaqt

2024-04-11

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

7

Faytl hajmi

27,9 KB


SONNING MA`NO VA GRAMMATIK BELGILARI SONNING MA`NO VA GRAMMATIK BELGILARI Predmetning son-sanog`i, miqdori va joylashish tartibini bildiradigan so`zlar son deyiladi. Sonlar qancha? necha? nechanchi? so`roqlaridan biriga javob bo`ladi. Sonlar otga bog`lanadi va ot ifodalagan predmetning miqdorini, tartibini bildiradi: ikki o`rtoq, uch dugona, beshinchi sinf kabi. Sonlar otga bog`lanmagan holda qo`llanilsa son ifodalaydigan miqdor mavhum bo`ladi. Masalan, ikki karra , ikki to`rt. Sonlarning bu xildagi mavhum holda qo`llanishi arifmetik hisob-kitoblar uchun xosdir. Sonlar tildagi eng kam tub so`zlari mavjud so`z turkumlaridan hisoblanadi. Binobarin boshqa so`z turkumlaridan son yasalmaydi. Hozirgi o`zbek tilida faol ishlatiladigan 22 ta tub son mavjud: bir, ikki, uch, to`rt, besh, olti, etti, sakkiz, to`qqiz, o`n, yigirma, o`ttiz, qirq, ellik, oltmish, etmish, sakson, to`qson, yuz, ming, million, milliard. Qolgan sonlar shu sonlarning o`zaro qo`shilishidan hosil bo`ladi. Masalan, o`n besh, bir yuz qirq, ikki ming birinchi yil kabi. Sonlar harf bilan ham: o`n, ming raqam bilan ham: 10,1000 yoziladi. .Raqam asosan arifmetik hisob-kitoblarda ishlatiladi. O`zbek tilida sonlarni qo`llashda ikki hil raqamdan foydalaniladi. 1. Arab raqamlaridan. Bu raqam yillarni chislolarni ifodalashda ishlatiladi: 1999 yil- ayollar yili. 9 may -xotira va qadrlash kuni. 2. Rim raqamidan. Bu raqamdan asrlarni, oylarni, s`ezd, konferensiya, sessiya, chaqiriq sanalarini ko`rsatishda foydalaniladi. VI asr, 10.III.2001 yil, XXI chaqiriq X sessiya kabi. Sonlar so`z turkumlari orasida o`zining nisbatan mavhumligi bilan ajralib turadi. Chunki sonlar ifodalaydigan miqdor tushunchasi mavhum bo`ladi. Masalan,uch, besh, o`n besh kabi sonlarda faqat miqdor tushunchasi bor. Biroq bu niqdor nimaning miqdori ekanligi noaniq, mavhum . Sonlar ot bilan bog`langandagina bu miqdor nimaning miqdori ekanligi oydinlashadi: besh battar, o`n kishi kabi.Sonlar so`z turkumi sifatida quyidagi xususiyatlarga ega: 1. Sonlar boshqa so`z turkumlaridan yasalmaydi, biroq sondan boshqa turkumdagi so`zlar yasaladi: bir+ ik (fe`l,) uch+ lik, (sifat) 2. Sonning muhim morfologik belgilaridan biri turlanmasligidir. Ular ot oldidan kelib, otning Predmetning son-sanog`i, miqdori va joylashish tartibini bildiradigan so`zlar son deyiladi. Sonlar qancha? necha? nechanchi? so`roqlaridan biriga javob bo`ladi. Sonlar otga bog`lanadi va ot ifodalagan predmetning miqdorini, tartibini bildiradi: ikki o`rtoq, uch dugona, beshinchi sinf kabi. Sonlar otga bog`lanmagan holda qo`llanilsa son ifodalaydigan miqdor mavhum bo`ladi. Masalan, ikki karra , ikki to`rt. Sonlarning bu xildagi mavhum holda qo`llanishi arifmetik hisob-kitoblar uchun xosdir. Sonlar tildagi eng kam tub so`zlari mavjud so`z turkumlaridan hisoblanadi. Binobarin boshqa so`z turkumlaridan son yasalmaydi. Hozirgi o`zbek tilida faol ishlatiladigan 22 ta tub son mavjud: bir, ikki, uch, to`rt, besh, olti, etti, sakkiz, to`qqiz, o`n, yigirma, o`ttiz, qirq, ellik, oltmish, etmish, sakson, to`qson, yuz, ming, million, milliard. Qolgan sonlar shu sonlarning o`zaro qo`shilishidan hosil bo`ladi. Masalan, o`n besh, bir yuz qirq, ikki ming birinchi yil kabi. Sonlar harf bilan ham: o`n, ming raqam bilan ham: 10,1000 yoziladi. .Raqam asosan arifmetik hisob-kitoblarda ishlatiladi. O`zbek tilida sonlarni qo`llashda ikki hil raqamdan foydalaniladi. 1. Arab raqamlaridan. Bu raqam yillarni chislolarni ifodalashda ishlatiladi: 1999 yil- ayollar yili. 9 may -xotira va qadrlash kuni. 2. Rim raqamidan. Bu raqamdan asrlarni, oylarni, s`ezd, konferensiya, sessiya, chaqiriq sanalarini ko`rsatishda foydalaniladi. VI asr, 10.III.2001 yil, XXI chaqiriq X sessiya kabi. Sonlar so`z turkumlari orasida o`zining nisbatan mavhumligi bilan ajralib turadi. Chunki sonlar ifodalaydigan miqdor tushunchasi mavhum bo`ladi. Masalan,uch, besh, o`n besh kabi sonlarda faqat miqdor tushunchasi bor. Biroq bu niqdor nimaning miqdori ekanligi noaniq, mavhum . Sonlar ot bilan bog`langandagina bu miqdor nimaning miqdori ekanligi oydinlashadi: besh battar, o`n kishi kabi.Sonlar so`z turkumi sifatida quyidagi xususiyatlarga ega: 1. Sonlar boshqa so`z turkumlaridan yasalmaydi, biroq sondan boshqa turkumdagi so`zlar yasaladi: bir+ ik (fe`l,) uch+ lik, (sifat) 2. Sonning muhim morfologik belgilaridan biri turlanmasligidir. Ular ot oldidan kelib, otning miqdorini sanog`ini ifodalab, aniqlab keladi: besh kishi, o`n otliq, yuz uy. 3. Sonlar otlashganda ot bilan bog`lanmaydi. Bu hollarda sonlar ot kabi kelishik qo`shimchalarini olib gapda ot bajaradigan vazifalarda keladi. Masalan, oltovlon ola bo`lsa og`zidagini oldirar. (Maqol.) 4. Sonning modal shakllari songa maxsus son shaklini yasovchi qo`shimchalar qo`shish bilan hosil bo`ladi; to`rt + ta, uch+ ala, besh-ov, olt+ovlon, yuz+larcha kabi. 5. Ko`pincha son bilan ot orasida maxsus sanoq bildiruvchi so`zlar (numerativlar) ishlatiladi: uch kilogramm yog` , o`n gektar yer. Sonlarning qo`llanilishi birlik, yuzlik va minglik tizimi bo`yichadir. O`ndan yuzgacha bo`lgan sonlarni ishlatishda katta sonlardan boshlab aytiladi: o`n besh, ellik uch, to`qson olti.Yuzdan yuqori sonlarni aytishda kichik sonlardan boshlab aytiladi: bir yuz ellik, bir ming to`qqiz yuz ellik. Sonlar quyidagi sintaktik vazifalarni bajaradi: 1. Ot oldidan kelib aniqlovchi vazifasini bajaradi: O`rta bo`yli yo`g`on gavdali ko`k movut avrali po`stin kiygan, qirq besh yoshlardagi bir kishi kirdi. (A. Q.) 2.Fe`l oldidan kelib hol vazifasini bajaradi. Fikrlar tuyg`ular o`ylar sonsiz bir -biriga ulashib boradi, chuvalashadi. (O.) 3. Ot yoki fe`lga bog`lanmagan holda ega, to`ldiruvchi, qaratqichli aniqlovchi vazifasida keladi: besh karra besh -yigirma besh, o`ndan beshni olsa besh qoladi.. Sonlar orasida ma`no va grammatik xususiyatlari jihatidan bir soni alohida ajralib turadi. Bir soni bir tomondan sonlarga xos: bir uy, birinchi uy xususiyatlariga ega bo`lganidek, sonlarga xos bo`lmagan xususiyatlarga ham ega. Shunga ko`ra bir soni quyidagi ma`nolarda ifodalanadi. 1. Noaniqlik ma`nosini ifodalaydi: Uyimizga bir kishi keldi. 2. Miqdor ifodalovchi so`zlarga va so`roq olmoshlariga qo`shilib ko`plikni, ortiqlikni ifodalaydi: bir talay, bir necha, bir qancha; ba`zan kamlikni ham ifodalaydi: bir muncha. Bular tag`in bir muncha yurgandan so`ng katta darvoza oldida to`xtadilar. (O.) 3. Ot, sifat, fe`l , ravish oldidan kelib ma`noni kuchaytiradi. Bir jum hayratda qolgan chol kalovlanib o`rnidan turdi, ikki qo`llab ko`rishgach, mehmonni taqir po`stakka taklif qildi.(O.) miqdorini sanog`ini ifodalab, aniqlab keladi: besh kishi, o`n otliq, yuz uy. 3. Sonlar otlashganda ot bilan bog`lanmaydi. Bu hollarda sonlar ot kabi kelishik qo`shimchalarini olib gapda ot bajaradigan vazifalarda keladi. Masalan, oltovlon ola bo`lsa og`zidagini oldirar. (Maqol.) 4. Sonning modal shakllari songa maxsus son shaklini yasovchi qo`shimchalar qo`shish bilan hosil bo`ladi; to`rt + ta, uch+ ala, besh-ov, olt+ovlon, yuz+larcha kabi. 5. Ko`pincha son bilan ot orasida maxsus sanoq bildiruvchi so`zlar (numerativlar) ishlatiladi: uch kilogramm yog` , o`n gektar yer. Sonlarning qo`llanilishi birlik, yuzlik va minglik tizimi bo`yichadir. O`ndan yuzgacha bo`lgan sonlarni ishlatishda katta sonlardan boshlab aytiladi: o`n besh, ellik uch, to`qson olti.Yuzdan yuqori sonlarni aytishda kichik sonlardan boshlab aytiladi: bir yuz ellik, bir ming to`qqiz yuz ellik. Sonlar quyidagi sintaktik vazifalarni bajaradi: 1. Ot oldidan kelib aniqlovchi vazifasini bajaradi: O`rta bo`yli yo`g`on gavdali ko`k movut avrali po`stin kiygan, qirq besh yoshlardagi bir kishi kirdi. (A. Q.) 2.Fe`l oldidan kelib hol vazifasini bajaradi. Fikrlar tuyg`ular o`ylar sonsiz bir -biriga ulashib boradi, chuvalashadi. (O.) 3. Ot yoki fe`lga bog`lanmagan holda ega, to`ldiruvchi, qaratqichli aniqlovchi vazifasida keladi: besh karra besh -yigirma besh, o`ndan beshni olsa besh qoladi.. Sonlar orasida ma`no va grammatik xususiyatlari jihatidan bir soni alohida ajralib turadi. Bir soni bir tomondan sonlarga xos: bir uy, birinchi uy xususiyatlariga ega bo`lganidek, sonlarga xos bo`lmagan xususiyatlarga ham ega. Shunga ko`ra bir soni quyidagi ma`nolarda ifodalanadi. 1. Noaniqlik ma`nosini ifodalaydi: Uyimizga bir kishi keldi. 2. Miqdor ifodalovchi so`zlarga va so`roq olmoshlariga qo`shilib ko`plikni, ortiqlikni ifodalaydi: bir talay, bir necha, bir qancha; ba`zan kamlikni ham ifodalaydi: bir muncha. Bular tag`in bir muncha yurgandan so`ng katta darvoza oldida to`xtadilar. (O.) 3. Ot, sifat, fe`l , ravish oldidan kelib ma`noni kuchaytiradi. Bir jum hayratda qolgan chol kalovlanib o`rnidan turdi, ikki qo`llab ko`rishgach, mehmonni taqir po`stakka taklif qildi.(O.) 4. Ayiruv bog`lovchisi vazifasida keladi: bir yig`laydi , bir kuladi. 58 s. SONNING MA`NO JIHATIDAN TURLARI Sonlar ma`no va grammatik xususiyatlariga ko`ra ikkiga bo`linadi: sanoq sonlar, tartib sonlar. Predmetning son- sanog`i va umumiy miqdorini bildiradigan sonlar sanoq sonlar deyiladi: uch uy, o`ttiz kishi. Sanoq sonlar asosan otga bog`lanib uning miqdoriy belgisini bildiradi va gapda aniqlovchi vazifasida keladi: besh o`quvchi, o`n bog`. Sanoq sonlar sanoq so`zlar (numerativlar) bilan ham qo`llaniladi. Sanoq so`zlar predmetning miqdorini donalab sanash uchun ishlatiladigan so`zlardir. Sanoq so`zlar sanoq sonlar bilan birga otga bog`lanib, uning miqdorini bildiradi. Sanoq so`zlar quyidagicha ma`nolarni ifodalaydi. 1. Predmetning miqdorini bildiradigan sanoq so`zlar: dona, nusxa, nafar, tup. Masalan, besh tup olma kabi. 2. Predmetning uzunligini, masofasini bildiradi: metr, kilometr, qarich, qadam.3. Predmetning maydonini bildiradi: sotix, tanob, gektar. 4. Suyuqlikning o`lchovini bildiradi: litr, chelak , flak, stakan, choynak. Masalan, bir choynak choy kabi. 5. Og`irlikning o`lchovini bildiradi: gramm, kilogramm, sentmetr, tonna. 6. Predmetning qiymatini bildiradi: so`m, pul, tanga, tiyin. 7. Vaqtni bildiradi: minut, sutka, soat , yil. Sanoq sonlar ma`nosiga ko`ra quyidagi turlarga bo`linadi: 1) miqdor son 3) chama son 5) taqsim son. 2) dona son 4) jamlovchi Miqdor sonlar predmetning umumiy miqdorini bildiradi va barcha xususiyatlari jihatidan sanoq songa mos keladi: ikki kishi, uch oy, o`n yil kabi. Dona sonlar predmetning donalab sanaladigan miqdorini bildiradi. Sanoq sonlarga -ta qo`shimchasini qo`shish bilan hosil bo`ladi: uch +ta kishi o`nta kitob. Dona sonlar sanoq so`zlar: nafar, dona, bet, bosh, nusxa kabilar bilan ham hosil bo`ladi: uch nafar, o`n dona, yuz bet, ming bosh, besh yuz nusxa kabi. Chama sonlar predmetning taxminiy miqdorini bildiradi va quyidagicha hosil bo`ladi. 4. Ayiruv bog`lovchisi vazifasida keladi: bir yig`laydi , bir kuladi. 58 s. SONNING MA`NO JIHATIDAN TURLARI Sonlar ma`no va grammatik xususiyatlariga ko`ra ikkiga bo`linadi: sanoq sonlar, tartib sonlar. Predmetning son- sanog`i va umumiy miqdorini bildiradigan sonlar sanoq sonlar deyiladi: uch uy, o`ttiz kishi. Sanoq sonlar asosan otga bog`lanib uning miqdoriy belgisini bildiradi va gapda aniqlovchi vazifasida keladi: besh o`quvchi, o`n bog`. Sanoq sonlar sanoq so`zlar (numerativlar) bilan ham qo`llaniladi. Sanoq so`zlar predmetning miqdorini donalab sanash uchun ishlatiladigan so`zlardir. Sanoq so`zlar sanoq sonlar bilan birga otga bog`lanib, uning miqdorini bildiradi. Sanoq so`zlar quyidagicha ma`nolarni ifodalaydi. 1. Predmetning miqdorini bildiradigan sanoq so`zlar: dona, nusxa, nafar, tup. Masalan, besh tup olma kabi. 2. Predmetning uzunligini, masofasini bildiradi: metr, kilometr, qarich, qadam.3. Predmetning maydonini bildiradi: sotix, tanob, gektar. 4. Suyuqlikning o`lchovini bildiradi: litr, chelak , flak, stakan, choynak. Masalan, bir choynak choy kabi. 5. Og`irlikning o`lchovini bildiradi: gramm, kilogramm, sentmetr, tonna. 6. Predmetning qiymatini bildiradi: so`m, pul, tanga, tiyin. 7. Vaqtni bildiradi: minut, sutka, soat , yil. Sanoq sonlar ma`nosiga ko`ra quyidagi turlarga bo`linadi: 1) miqdor son 3) chama son 5) taqsim son. 2) dona son 4) jamlovchi Miqdor sonlar predmetning umumiy miqdorini bildiradi va barcha xususiyatlari jihatidan sanoq songa mos keladi: ikki kishi, uch oy, o`n yil kabi. Dona sonlar predmetning donalab sanaladigan miqdorini bildiradi. Sanoq sonlarga -ta qo`shimchasini qo`shish bilan hosil bo`ladi: uch +ta kishi o`nta kitob. Dona sonlar sanoq so`zlar: nafar, dona, bet, bosh, nusxa kabilar bilan ham hosil bo`ladi: uch nafar, o`n dona, yuz bet, ming bosh, besh yuz nusxa kabi. Chama sonlar predmetning taxminiy miqdorini bildiradi va quyidagicha hosil bo`ladi. 1. Sanoq sonda -tacha qo`shimchasini qo`shish bilan: o`ntacha, yuztacha. 2. Sanoq songa -larcha qo`shimchasini qo`shish bilan: o`nlarcha, yuzlarcha. 3. Sanoq songa -lab qo`shimchasini qo`shish bilan: o`nlab, yuzlab, minglab. 4. Sanoq songa -lar (da) qo`shimchasini qo`shish bilan: uchlarda, beshlarda, -lab, -larcha qo`shimchalari o`n yuz, ming sonlariga, - tacha qo`shimchalari esa barcha sonlarga qo`shiladi. 5. Sonlardan keyin chog`li so`zini keltirish bilan. Mashina kuzivida uch chog`li xotin, yosh bolalar va uchta sigir bor edi.(S.A.) 6. Ikki sanoq sonni jihatlash bilan: ikki -uch, o`n -o`n besh .Ular mirzo darvozasiga yaqinlashganlarida besh-olti kishi ot choptirib chiqdi. (P.Q.) Jamlovchi son predmetning jamlangan to`dalangan miqdorini anglatadi. Jamlovchi sonlar quyidagicha hosil bo`ladi. 1. Sanoq sonlarga - ov - qo`shimchasini qo`shish bilan: ikkov, ichov, oltov. 2. Sanoq sonlarga -ala qo`shimchasini qo`shish bilan: uchala, to`rtala, beshala. 3. Sanoq sonlarga -ovlon qo`shimchasini qo`shish bilan: to`rtovlon, beshovlon. - ov , ovlon qo`shimchalari ikkidan yettigacha va o`n soniga -ala qo`shimchasi ikkidan beshgacha bo`lgan sonlarga qo`shiladi . Ikki, olti, yetti sonlariga -ov qo`shimchasi qo`shilganda o`zakdagi bitta i tushib qoladi: ikki- ikkov, olti- oltov. Shuningdek, ikki soniga -ala qo`shimchasi qo`shilganda ham bitta i tushib qoladi: ikki-ikkala. Taqsim son predmetning taqsimlanish miqdorini bildiradi. Sanoq songa-tadan qo`shimchasini qo`shish bilan hosil bo`ladi: yuztadan, mingtadan. Bundan tashqari taqsim sonlar: a) sanoq sonning takrorlanib kelishidan ham hosil bo`ladi: ikkita -ikkitadan, beshta-beshtadan . b) Jamlovchi sonning takrorlanib kelishidan hosil bo`ladi: beshov- beshov, oltov-oltov.Oshni uchala -uchala bo`lib olinglar. Tartib son. Predmetning joylashish tartibini bildiradigan sonlar tartib son deyiladi. Tartib son sanoq sonlarga -nchi (inchi) qo`shimchalarini qo`shish bilan yasaladi: uchinchi sinf, beshinchi daha, o`ninchi uy. Tartib sonlar so`z bilan yozilganda -nchi -(inchi) qo`shimchalari so`zga qo`shib yoziladi: birinchi, ikkinchi kabi. Tartib sonlar arab raqami bilan ifodalanganda -nchi, - (inchi) qo`shimchalari o`rnida chiziqcha qo`yiladi: 2- sinf,15- xonadan kabi. Yil , oy 1. Sanoq sonda -tacha qo`shimchasini qo`shish bilan: o`ntacha, yuztacha. 2. Sanoq songa -larcha qo`shimchasini qo`shish bilan: o`nlarcha, yuzlarcha. 3. Sanoq songa -lab qo`shimchasini qo`shish bilan: o`nlab, yuzlab, minglab. 4. Sanoq songa -lar (da) qo`shimchasini qo`shish bilan: uchlarda, beshlarda, -lab, -larcha qo`shimchalari o`n yuz, ming sonlariga, - tacha qo`shimchalari esa barcha sonlarga qo`shiladi. 5. Sonlardan keyin chog`li so`zini keltirish bilan. Mashina kuzivida uch chog`li xotin, yosh bolalar va uchta sigir bor edi.(S.A.) 6. Ikki sanoq sonni jihatlash bilan: ikki -uch, o`n -o`n besh .Ular mirzo darvozasiga yaqinlashganlarida besh-olti kishi ot choptirib chiqdi. (P.Q.) Jamlovchi son predmetning jamlangan to`dalangan miqdorini anglatadi. Jamlovchi sonlar quyidagicha hosil bo`ladi. 1. Sanoq sonlarga - ov - qo`shimchasini qo`shish bilan: ikkov, ichov, oltov. 2. Sanoq sonlarga -ala qo`shimchasini qo`shish bilan: uchala, to`rtala, beshala. 3. Sanoq sonlarga -ovlon qo`shimchasini qo`shish bilan: to`rtovlon, beshovlon. - ov , ovlon qo`shimchalari ikkidan yettigacha va o`n soniga -ala qo`shimchasi ikkidan beshgacha bo`lgan sonlarga qo`shiladi . Ikki, olti, yetti sonlariga -ov qo`shimchasi qo`shilganda o`zakdagi bitta i tushib qoladi: ikki- ikkov, olti- oltov. Shuningdek, ikki soniga -ala qo`shimchasi qo`shilganda ham bitta i tushib qoladi: ikki-ikkala. Taqsim son predmetning taqsimlanish miqdorini bildiradi. Sanoq songa-tadan qo`shimchasini qo`shish bilan hosil bo`ladi: yuztadan, mingtadan. Bundan tashqari taqsim sonlar: a) sanoq sonning takrorlanib kelishidan ham hosil bo`ladi: ikkita -ikkitadan, beshta-beshtadan . b) Jamlovchi sonning takrorlanib kelishidan hosil bo`ladi: beshov- beshov, oltov-oltov.Oshni uchala -uchala bo`lib olinglar. Tartib son. Predmetning joylashish tartibini bildiradigan sonlar tartib son deyiladi. Tartib son sanoq sonlarga -nchi (inchi) qo`shimchalarini qo`shish bilan yasaladi: uchinchi sinf, beshinchi daha, o`ninchi uy. Tartib sonlar so`z bilan yozilganda -nchi -(inchi) qo`shimchalari so`zga qo`shib yoziladi: birinchi, ikkinchi kabi. Tartib sonlar arab raqami bilan ifodalanganda -nchi, - (inchi) qo`shimchalari o`rnida chiziqcha qo`yiladi: 2- sinf,15- xonadan kabi. Yil , oy chislolarda esa chiziqcha qo`yilmaydi: 1999 yil ,10 sentabr. Tartib son rim raqami bilan ifodalanganda hech qanday belgi qo`yilmaydi: XXI asr, XV sessiya kabi. Tartib sonlar otlashganda gapda ega vazifasida keladi. Tavakkal qilib saharda bir chovut solamiz ulfatlar o`likday qotadi, shunda ishni boshlaymiz -shivirladi, ikkinchisi.(O.) Tartib sonlar gapda asosan aniqlovchi: Kelganidan beri bu taraflarda birinchi marta mashina ovozi eshitilishi edi. (S.A.) Chiqish kelishigida tartib sonlar gapda kirish so`z vazifasida kelib, fikrni ifodalanish tartibini bildiradi: birinchidan, ikkinchidan. Sonlar qo`llanilishiga ko`ra ikki xil: butun va kasr sonlarga bo`linadi. Butun sonlar predmetning butunligicha, qismlarda ajratmagan holda ifodalaydi: besh, o`n, bir yuz ellik. Kasr sonlar butunning qismini ifodalaydi: yarim, bir yarim, beshdan bir. Kasr sonlar quyidagicha hosil bo`ladi: 1. Butun son bilan kasr sonning qo`shilishidan : uch yarim, besh taqsim bir. 2. Chiqish kelishigidagi son bilan asosiy shakldagi sonning birikuvidan: uchdan bir, o`ndan ikki.3. Mazmunan butun emaslikni bildiruvchi so`zlar bilan: chorak, yarim. Butun son bilan kasr son birgalikda qo`llanishi kasrli son deyiladi: uch yarim kabi. 59 s. SONLARNING TUZILISHIGA KO`RA TURLARI Sonlar tuzilishiga ko`ra uch xil: sodda sonlar, qo`shma sonlar, juft sonlar. Birgina o`zakdan iborat bo`lgan sonlar sodda sonlar deyiladi. O`zbek tilidagi 22 ta tub son sodda sonlardir. Bu sonlar boshqa qo`shma va juft sonlarni vujudga keltiruvchi sonlardir. Ikki yoki undan ortiq sonlarning birikuvidan tashkil topib, bir miqdor tushunchasini bildiruvchi sonlar qo`shma sonlar deyiladi: o`n besh, ellik olti, bir yuz oltmish kabi. Qo`shma sonlar quyidagicha tartibda qo`llanadi: a) katta sonlar oldin, kichik sonlar keyin keladi: o`ttiz besh, oltmish olti kabi.b) oldin kichik sonlar, keyin katta sonlar, undan keyin yana kichik sonlar keladi: bir yuz ellik, ikki ming bir. chislolarda esa chiziqcha qo`yilmaydi: 1999 yil ,10 sentabr. Tartib son rim raqami bilan ifodalanganda hech qanday belgi qo`yilmaydi: XXI asr, XV sessiya kabi. Tartib sonlar otlashganda gapda ega vazifasida keladi. Tavakkal qilib saharda bir chovut solamiz ulfatlar o`likday qotadi, shunda ishni boshlaymiz -shivirladi, ikkinchisi.(O.) Tartib sonlar gapda asosan aniqlovchi: Kelganidan beri bu taraflarda birinchi marta mashina ovozi eshitilishi edi. (S.A.) Chiqish kelishigida tartib sonlar gapda kirish so`z vazifasida kelib, fikrni ifodalanish tartibini bildiradi: birinchidan, ikkinchidan. Sonlar qo`llanilishiga ko`ra ikki xil: butun va kasr sonlarga bo`linadi. Butun sonlar predmetning butunligicha, qismlarda ajratmagan holda ifodalaydi: besh, o`n, bir yuz ellik. Kasr sonlar butunning qismini ifodalaydi: yarim, bir yarim, beshdan bir. Kasr sonlar quyidagicha hosil bo`ladi: 1. Butun son bilan kasr sonning qo`shilishidan : uch yarim, besh taqsim bir. 2. Chiqish kelishigidagi son bilan asosiy shakldagi sonning birikuvidan: uchdan bir, o`ndan ikki.3. Mazmunan butun emaslikni bildiruvchi so`zlar bilan: chorak, yarim. Butun son bilan kasr son birgalikda qo`llanishi kasrli son deyiladi: uch yarim kabi. 59 s. SONLARNING TUZILISHIGA KO`RA TURLARI Sonlar tuzilishiga ko`ra uch xil: sodda sonlar, qo`shma sonlar, juft sonlar. Birgina o`zakdan iborat bo`lgan sonlar sodda sonlar deyiladi. O`zbek tilidagi 22 ta tub son sodda sonlardir. Bu sonlar boshqa qo`shma va juft sonlarni vujudga keltiruvchi sonlardir. Ikki yoki undan ortiq sonlarning birikuvidan tashkil topib, bir miqdor tushunchasini bildiruvchi sonlar qo`shma sonlar deyiladi: o`n besh, ellik olti, bir yuz oltmish kabi. Qo`shma sonlar quyidagicha tartibda qo`llanadi: a) katta sonlar oldin, kichik sonlar keyin keladi: o`ttiz besh, oltmish olti kabi.b) oldin kichik sonlar, keyin katta sonlar, undan keyin yana kichik sonlar keladi: bir yuz ellik, ikki ming bir. Ikki sonning ketma -ket kelishi asosida o`zaro teng bog`lanishdan hosil bo`lgan sonlar juft sonlar deyiladi. Juft sonlar quyidagicha hosil bo`ladi: 1. Ikki sonning o`zaro teng bog`lanishidan : ikki -uch, besh-olti. 2. Beshliklarning ketma -ket kelishidan : besh-o`n, o`ttiz- o`ttiz besh. 3. O`nliklarning ketma-ket kelishidan : oltmish-etmish, sakson-to`qson. 4. Yuzliklarning ketma-ket kelishidan : to`rt yuz-besh yuz, olti yuz- etti yuz. 5. Mingliklarning ketma-ket kelishidan: ikki ming-uch ming, besh ming- olti ming. TAKRORLASH UCHUN SAVOL VA TOPSHIRIQLAR 1. Son deb nimaga aytiladi? 2. Sonlar yozuvda qanday ifodalanadi? 3. Sonlar so`z turkumi sifatida qanday xususiyatlarga ega? 4. Sonlar ma`no jihatidan necha xil? Tuzilishga ko`ra-chi? Ikki sonning ketma -ket kelishi asosida o`zaro teng bog`lanishdan hosil bo`lgan sonlar juft sonlar deyiladi. Juft sonlar quyidagicha hosil bo`ladi: 1. Ikki sonning o`zaro teng bog`lanishidan : ikki -uch, besh-olti. 2. Beshliklarning ketma -ket kelishidan : besh-o`n, o`ttiz- o`ttiz besh. 3. O`nliklarning ketma-ket kelishidan : oltmish-etmish, sakson-to`qson. 4. Yuzliklarning ketma-ket kelishidan : to`rt yuz-besh yuz, olti yuz- etti yuz. 5. Mingliklarning ketma-ket kelishidan: ikki ming-uch ming, besh ming- olti ming. TAKRORLASH UCHUN SAVOL VA TOPSHIRIQLAR 1. Son deb nimaga aytiladi? 2. Sonlar yozuvda qanday ifodalanadi? 3. Sonlar so`z turkumi sifatida qanday xususiyatlarga ega? 4. Sonlar ma`no jihatidan necha xil? Tuzilishga ko`ra-chi?