SOPOLIMERLANISH REAKSIYASI Reja: 1. Sopolimerlanish reaksiyalari 2. Sopolimerlanishning tarkib tenglamasi. 3. Sopolimerlanish konstantalari va ularni aniqlash usullari. Alfrey-Praysning Q-e sxemasi. Ikki yoki undan ortiq tur monomerlarning birgalikda polimerlanish jarayoni s o p o l i m e r l a n i sh jarayoni deyiladi; hosil bo’lgan yuqori molekulyar birikmalar esa s o p o l i m e r l a r deb ataladi. Sopolimerlar makromolekulasining tarkibi reaktsiya uchun olingan monomerlarning molekula qoldiqlaridan bo’g’inlaridan tashkil topdi. Makromolekulaning tarkibi faqat bir xil monomer molekula bo’g’inlaridan tashkil topgan polimerlar g o m o p o l i m e r l a r deyiladi. Go`lopolimerlanish jarayonida faqat bir turdagi o’sayotgan zanjirni tashkil etsa, sopolimerlanish esa bir necha xil ko’rinishdagi o’sayotgan zanjirlardan iborat bo’ladi. Hozirgi paytda ikki monomerdan tashkil topgan binar sistemalarning sopolimerlanish quyidagi sxema tarzida ifodalanadi: n M1 + n M2 —→ . . . — M1 — M1 — M1 — M2 — M2 — M2 — M1— — M2 — M1 M2 — . . . Bu jarayon umumiy holda M1 va M2 monomerlarning aktiv radikal ta‘sirida o’zaro reaktsiyaga kirishishi natijasida yangi aktiv markazlar hosil qilib, ulardan biri M1  monomer molekulasi bilan o’zaro birikishi mumkin. Bu reaktsiyalarning sodir bo’lish ehtimolligini amaliy tajribalar yordamida aniqlash mumkin. Demak, polimerlanish xususiyati har xil bo’lgan ikki monomer aralashmasining sopolimerlanishidan hosil makro molekulalar tarkibi har ikkala monomer bo’g’inlaridan iborat bo’ladi. Bu holda o’sayotgan makroradikallar polimerlanishda ishtirok etayotgan monomerlarning har ikkalasi bilan ham reaktsiyaga kirishgan bo’ladi. Demak, o’sayotgan makroradikalning xarakteri asosan o’sayotgan zanjir uchidagi monomer bo’g’in xossasiga bog’liq bo’ladi. Sopolimerlanish jarayonida o’sayotgan radikallar bilan monomerlarning o’zaro ta‘sirlashuvi natijasida to’rt turdagi reaktsiya sodir bo’ladi. Agar M1 va M2 monomerlardan aktiv markazlar osil bo’lish tezligini υ1,1 , υ2,2 va tezlik doimiyliklarini υ1,1 , va υ2,2 bilan, oraliq reaktsiyalar tezliklarini υ 1,2 , υ 2,1 va K 1,2 , K 2,1 bilan belgilasak, u holda sopolimerlanish jarayonlar quyidagi elementlar reaktsiyalardan iborat bo’ladi. K1,1 I M1 + M1 ———→ Mֹ1 I υ1,1 = K1,1 [M·1] [ M ] K1,2 II M·1 + M2 ———→ M·2 II υ1,2 = K1,2 [M·1] [ M2] K2,2 III M·2 + M2 ——→ M·2 III υ2,2 = K2,2 [ M·2] [ M2] K2,1 IV M·2 + M1 ——→ M·1 IV υ2,1 = K2,2 [ M·2] [ M1] Keltirilgan reaktsiyalardan qaysi birining tezligi kattaroq bo’lsa, hosil bo’layotgan sopolimerlarning tarkibi, o’sha reaktsiyaga muvofiq birikayotgan monomer bo’g’inlari bilan boyigan bo’ladi. Demak, mana shu to’rt xil reaktsiyalar yordamida monomerlarning umumiy sarf bo’lish tezligi I va IV reaktsiyalarda kuzatilgani uchun bu quyidagi tenglama bilan ifodalanadi. d [M1] — ——— R1,1 [M·1] [M1] + R2,1 [M·2] [M1] dt M2 monomerning sarf bo’lish tezligi II va III reaktsiyalarga kuzatilgani uchun: d [M2] — ——— R2,2 [M·2] [M2] + R1,2 [M·2] [M2] dt (1) va (2) tenglamani o’zaro bir-biriga bo’lganimizda quyidagi nisbatga ega bo’lamiz. d [M1] R1,1 [M·1] [M1] + R1,2 [M·2] [M1] ——— = ————————————— d [M2] R2,2 [M·2] [M2] + R1,2 [M·1] [M2] Makroradikal M2 radikaldan M1 radikalga uzatilishi, ya‘ni II va IV elementar reaktsiyalarning takrorlanishi tufayli, bu reaktsiyalar orasida muvozanat qaror topadi: R1,2 [M·1] [M2] = R2,1 [M·2] [M1] Bundan R2,1 [M·1] [M2] [M·2] = —————— R2,1 [M] Haqiqatan ham M1 — M2 — M2 11 reaktsiyaning tezligi M2 — M1 — M1 1V reaktsiyanikiga nisbatan ortiqroq bo’lsa, reaktsion muhitda M2 radikalning miqdori ortadi. Natijada 11 elementar reaktsiya yuqori tezlikda boradi. Ya‘ni aktiv markazning M1 dan M2 ga M2 radikaldan M1 radikalga uzatilish tezligi M1 va M2 monomerlardan aktiv markaz hosil bo’lish tezligiga qaraganda ortiq bo‘ladi. Natijada 11 va 1V reaktsiyalar o’rtasida dinamik muvozanat qaror topadi. Shu sababdan (3) tenglamadan R2,1 [M·2] [M1] ning o’rniga R1,2 [M·2] [M2] ni qo’yib, hosil bo’lgan tenglamani har ikki tomonini [M1] ga bo’lib, soddalashtiramiz. —— R2,2 R1,1 —— [M1] + [M2] d [M] R1,1 [M·1] [M1] + R1,2 [M·1] [M2] [M1] R1,1 ——— = ——――————————— = —— ————————— d [M2] R2,2 R1,2 [M·1] [M2]3 [M2] R2,2 —— · ——————— + R1,2[M·] [M2] — [M2] [M1] R2,1 [M1] R2,1 Bundan monomerlarning nisbiy aktivligini, ularning o’zaro reaktsiyaga kirishish tezlik konstantalari orasidagi nisbat orqali ifodalash mumkin bo’ladi. M1 monomerning nisbiy aktivligini r1 va M2 monomernikini esa r2 bilan ishoralaymiz va bu ifoda sopolimerlanish doimiyligi deb ataladi. Ularning qiymatini (5) tenglamadagi o’rniga qo’ysak, sopolimerlanish jarayoni uchun differentsial tenglamaga ega bo’lamiz: d [M1] [M1] r1 [M1] + [M2] ——— = —— • —————— d [M2] [M2] r2 [M2] + [M1] Bunda r1 va r2 kattaliklar monomerlar molekulalarning bir-biri bilan o’zaro birika olish imkoniyatining tarkibiy qiymatlarini ko’rsatadi. Bu doimiyliklar ba‘zi bir sistemalar uchun o’zgarmas qiymatga ega bo’ladi. Bu tenglama Mayo — Lyuisning sopolimer tarkibining differentsial tenglamasi deb yuritiladi. Shunday qilib, yuqoridagi tengldama juda qisqa vaqt ichida hosil bo’layotgan sopolimerning differentsial tarkibini d [M1] ——— d [M2] ifodalaydi, ya‘ni polimerlanish jarayonining ma‘lum paytida hosil bo’layotgan sopolimerning tarkibini aniqlashga imkon yaratadi. Agar keltirib chiqarilgan differentsial tenglama (6) ni integrallasak: [M1] [M1] r1 [M1] + [M2] ——— = —— • —————— [M2] [M2] r2 [M2] + [M1] ifodasiga ega bo’lamiz. Tenglamadan ko’rinib turibdiki, hosil bo’layotgan sopolimerlarning tarkibi monomerlarning dastlabki aralashmasi tarkibidan farq qiladi va monomerlarning reaktsion aktivliklariga (r1 va r2 ga) bog’liq ravishda o’zgaradi. Sopolimerlanish doimiyliklarining qiymatini aniqlash uchun odatda M1 va M2 monomerlar aralashmasidan hosil bo’lgan sopolimer tarkibini bilish kifoya qiladi. Umumiy holda sopolimerning tarkibi monomerlar aralashmasining tarkibidan ancha farq qiladi, ya‘ni jarayon davo`lida aralashmaning tarkibi o’zgarib boradi, chunki sistemada faolroq monomer miqdori kamayib, sustroq monomer miqdori nisbatan ortib boradi. Binobarin, sopolimer tarkibi ham o’zgarib boradi. Polimerlanish darajasining katta qiymatlarida hosil bo’layotgan sopolimerning tarkibini Mayo — Lyuis tenglamasi yordamida aniqlab bo’lmaydi. Shu sababdan Abkin bu tenglamani soddalashtirib, polimerlanish jarayonining katta qiymatlari uchun Mayo ( Lyuisning to’liq integral tenglamasini taklif qildi: bu yerda [M01] va [M02] M1 va M2 monomerlarning aralashmasidagi dastlabki molyar miqdorlari. Sopolimer tarkibini miqdoriy hamda grafik usulda aniqlash uchun monomerlarning absolyut molyar miqdorlari o’rniga ularning aralashma tarkibidagi dastlabki molyar miqdorlarini (f1, f2 ni ) va sopolimer tarkibidagi miqdorlari (F1 va F2 ) bilan ifodalaymiz. Sopolimer tarkibidagi monomerlarning molyar miqdorlari quyidagi tenglamalar yordamida hisoblab topiladi. Sopolimer tarkibining monomer aralashmasi tarkibiga bog’liqlik diagrammasi — sopolimer tarkibining egri chiziqlari deb yuritiladi. I. Hol. r1 = 1, r2 = 1. Bu holda o’sayotgan makroradikal har ikki monomer molekulalarini bir xil tezlik bilan biriktirib oladi. Demak, polimerlanish jarayoni har bir monomerning erkin radikali o’z monomerini ham, “begona ” monomerni ham bir xil tezlik bilan biriktiradi. Natijada sopolimerning tarkibi dastlabki monomerlar aralashmasi tarkibidan farq qilmaydi va azeotrop aralashma hosil bo’ladi. Sistemada azeotrop sopolimerlar hosil bo’lishi uchun quyidagi nisbatlar tengligi qaror topishi kerak: d [M1] [M1]n [M1] r1 [M1] + [M2] —―— = ―— = —— bo’lsa ————―— = 1. d [M2] [M2]n [M2] r2 [M2] + [M1] u holda [M1] (r1 — 1) = [M2] (r2 — 1) bundan [M1] r2 — 1 —— = ——— [M2] r1 — 1 Agar [M1] nisbat (12) tenglamadagi holni qanoatlantirsa, monomer —— [M2] tarkibi sopolimerlanish jarayoni davrida o’zgarmasdan qolib, dastlabki monomerlar aralashmasining tarkibiga mos keladi. U holda (12) tenglamaning o’ng tomonining fizikaviy ma‘nosi: r2 — 1 ——— > 0 r1 — 1 nisbatan noldan katta qiymatlari uchun azeotrop sopolimerlar hosil bo’lishini ko’rsatadi. Chunki monomerlar miqdorlarining o’zaro nisbati manfiy qiymatga ega bo’lmasligi kerak. Demak, r1 < 1 , r2 < 1 yoki r1 > 1 , r2 > 1 holatda ham o’sayotgan makroradikal “o’z” monomerini ham (R1,1 > R1,2 va R2,2 > R2,1) “begona” monomerni ham (R1,1 < R1,2 va R2,2 < R2,1) bir xil tartibda biriktiradi. II. Hol. r1 < 1, r2 < 1, r1 · r2 < 1 bo’lganda har ikkala monomer faqat “begona” monomer molekulasini oson biriktiradi. Chunki bu holatda sopolimer zanjirida M1 va M2 monomer bo’g’inlarning soni bir xil bo’ladi. Sopolimerning tarkibi monomerlarning dastlabki aralashmasi tarkibiga bog’liq bo’lmaydi. Natijada monomerlarning molekulalari sopolimer zanjirida ketma- ket takrorlanuvchi qatorni tashkil etadi. III. Hol. r1 > 1, r2 < 1, ya‘ni M1 va M2 monomerlar bo’g’ini bilan tugovchi o’sayotgan makroradikallar faqatgina M1 monomer molekulalarini biriktiradi. Bu holda monomerlar (dastlabki aralashmasi tarkibidan qat‘i nazar ) sopolimer zanjiri M1 monomer bo’g’inlari bilan boyigan bo’ladi. IV. Hol. r1 > 1, r2 > 1, ya‘ni har ikkala turdagi o’sayotgan makroradikal “begona” monomer molekulasiga qaraganda “o’z” molekulasini tezroq biriktirib oladi. Bunday tarkibli sopolimerlar amalda kam uchraydi. Shuningdek, r1 ≈ 0, r1 ≈ 0 bo’lganda ham regulyar ketma-ket joylashgan monomer bo’g’inlaridan iborat ekvimolekulyar tarkibli azeotrop sopolimerlar hosil bo’ladi. Bunday sopolimerlarning tarkibi monomerlarning dastlabki aralashmasi tarkibiga bog’liq bo’lmaydi. r1 va r2 kattaliklarning qiymati 1 dan yuqori bo’lganda har ikkala monomer o’zining go`lopolimerlarini hosil qiladi va sopolimer ikkala go`lopolimerning oddiy aralashmasidan iborat bo’lib qoladi. Sopolimerlanish jarayonida ham monomerlarning reaktsiyaga kirishish moyilligi go`lopolimerlanish jarayonidagi kabi monomerlarning kimyoviy tuzilishiga va uning molekulasi tarkibidagi o’rinbosarlar hamda qo’shbog’larning faolligiga bog’liq bo’ladi. Ba‘zi monomerlar oddiy sharoitda o’z-o’zicha polimerlanmasa ham, sopolimerlanish reaktsiyasiga kirisha oladi. Misol uchun, shu vaqtga qadar malein angidridning oddiy usulda olingan go`lopolimeri ma‘lum emas, ammo u stirol bilan sopolimer hosil qila oladi. 1. T a n l a n g a n e g r i ch i z i q l a r u s u l i . Bu usul yordamida sopolimerlarning dastlabki tarkibini ifodalovchi nazariy va tajribaviy egri chiziqlarni o’zaro bir – biriga taqqoslab, r1 va r2 eng yaxshi qiymatlari aniqlab topiladi. 2. M a y o — L yu i s n i n g e g r i ch i z i q l a r n i n g o’ z a r o k y e s i sh u v i g a a s o s l a n g a n u s u l i. Sopolimer tarkibining differentsial tenglamasi asosida r1 va r2 kattaliklar aniqlanadi. Yuqorida keltirilgan usullar sopolimerlanish jarayonining uncha chuqur bo’lmagan bosqichlari uchun qo’llaniladi. To’liq sopolimerlanish jarayoni uchun Mayo — Lyuis — Abkinning integral tenglamasidan foydalanib, hosil bo’lgan sopolimer tarkibini va sopolimerlanish kattaliklarini aniqlash mumkin. Keyingi vaqtlarda r1 va r2 kattaliklar qiymatini aniq hisoblab topish uchun yangi mukammallashgan usullar taklif qilinadi. Bunday usullardan biri mavjud usullardan EHM yordamida foydalanishdir. Shuningdek, r1 va r2 kattaliklarni aniqlash paytida shu narsani takidlash lozimki, ba‘zi monomer sistemalariga Mayo-Lyuis tenglamasi muvofiq kelmaydi. Natijada sopolimerning tarkibi ham, r1 va r2 kattaliklarning qiymatlari ham sopolimerlanish vaqtida o’zgarib turadi va ishning unumi nazariy hisobga to’g’ri kelmaydi. Bundan chetlanishlar quyidagi hollarda yuz beradi: 1) Monomerlarning reaktsiyaga moyilligi zanjir uchidagi monomer bo’g’iniga bog’liq bo’ladi; (stirol-fumaronitril sistemasida). 2) Jarayon davrida sistemaning bir jinsligi (go`logenligi) buzilganda (emulsion va suspenzion hamda geterofazali polimerlanish jarayonlarida). 3) Monomerlar aralashmasining elektirik xossalarini o’zgartira oladigan ionogen guruhlar tutgan monomerlar sistemasi sopolimerlanganda yuqoridan cheklanishlar kuzatiladi. Sopolimerning muhim xossalaridan biri shundan iboratki, sopolimer makromolekulasining tarkibi xilma-xil bo’ladi. Mayo — Lyuis tenglamasini qanoatlantiradigan sopolimer tarkibiy jihatdan juda qisqa taqsimlanish egari chizig’iga ega bo’ladi. Monomerlarning to’liq polimerlanishidan hosil bo’layotgan sopolimerlarning tarkibi bundan mustasno bo’lib, uning makromolekulasi taqsimlanish jihatidan xilma-xil tarkibga egadir. Shuning uchun sopolimer makro`loleklasining tarkibiy xilma-xilligini aniqlash uchun, sopolimerlanish jarayoni yuqori qiymatlargacha olib boriladi. Ayni bir vaqtdagi hosil bo’lgan sopolimerning tarkibini sopolimerlanish darajasiga nisbati hisoblab topiladi. Ya‘ni [M] bu yerda [M0] va [M] — sopolimerlarning 1 — —— , [M0] boshlang’ich va keyingi summar miqdorlari. Agar M0 va M monomerning dastlabki va oxirgi miqdorlarini qiymati orqali ifodalab, F2 > f2 uchun Skeyst tenglamasi. Bu tenglamani (15) tenglama yordamida integrallansa, Mayer tenglamasi kelib chiqadi: [M] f1 a f2 B f01 ― δ γ 1 — —― = 1 ― ―— ―— ―——— [M0] f01 f02 f1 ― δ Bu tenglamaning chap tomonidagi ayirma [M] monomerlarning 1 — —― [M0] sopolimerga aylanish darajasini ko’rsatadi. r2 r1 1 ― r1 · r2 1 ― r2  = —— ;  = —— ;  = —————— ;  = ————— 1 – r2 1 – r1 (1― r1) (1― r1) 2 ― r1 ― r2  ,  ,  va  darajalarning qiymatlari, ularni sopolimerlanish kattaliklarini aniqlagandan so’ng hisoblab topiladi. Monomerlar bo’g’inlarini sopolimerning molekulyar zanjirida ketma – ket taqsimlanishini va joylashish tartibini r1 va r2 kattaliklar qiymatini aniqlash yordamida hisoblab topishimiz mumkin. Agar n ta monomer (M1) bo’g’inining sopolimer zanjirida ketma – ket joylashishini Qn bilan belgilasak, u holda: P1.1  M1 monomerning polimerlanish darajasi. Qn 1 = Pn – 1 · P1,2 1,1 bunda [M1] P1,1 = r1 —— + r1 [M1] [M1] bundan 00 P1,2 = 1 — P1,1; P1,2 = ∑ Pn – 1 = 1 1 1,1 bo’lgani uchun Q n , qiymati zanjir uzunligi bo’ylab M1 bo’g’inlarining ketma – ket taqsimlangan qismlariga son jihatdan teng bo’ladi. U holda sopolimer zanjirida M1 monomer bo’g’inlarining ketma – ket taqsimlanishi: n Q m ———— = nPn- 1 · P2 ga teng bo’ladi 00 1,1 1,2 ∑ n Q m 1 Zanjirninng ketma – ketlik qismidan M1 monomerning o’rtacha molyar miqdorini topamiz. – 00 00 1 – 1 n1 = ∑ nQn1 / ∑ Qn1 = ——; n1 = —— 1 1 P1.2 P1.2 Sopolimer zanjiridagi M2 monomerning ketma – ketligi uchun. – 1 n1 = —— P2.1 bilan ifodalanadi. Xuddi shu usul bilan sopolimer makromolekulasi zanjirining har qanday uzunlikdagi xohlagan qismi tarkibidagi ketma – ketlikni aniqlash mumkin. Xarvud yuqoridagi usulni birmuncha soddalashtirib, zanjirning ҳar 100 monomer bo’g’inidan iborat qismi uchun quyidagi ifodani taklif etdi (har xil bog’lanishlar uchun). % (M1 — M2) = R/2; % (M1 — M2) = R/2; % (M1 — M1) = % (M1 ― R/2); % (M1 — M2) = % (M2 ― R/2) Bu yerda % M1 va % M2 sopolimer tarkibidagi M1 va M2 monomererlarning massa miqdori. R  sopolimerning tuzilishi son jihatdan bir xil tarkibli monomer bo’g’inlarning ketma – ketlik soni. Zanjir ketma – ketligining o’rtacha uzunligi M1 va M2 uchun: – 2 M1 – 2 M2 n1 = % ―― ; n2 = % —— R R Diadalarning ketma – ketlik ehtimolligi R R P1.2 = ——— ; P1.1 = ( % M1 — —— ) / % M1 % 2 M1 2 R R P2.2 = ( % M2 — —— ) / % M2 ; P2.1 = ——— 2 % 2 M2 P2.2 + R2.1 = 1 bo’ladi. Xuddi shu usulda M2 monomer bo’g’ini uchun zanjirning xohlagan qismidagi ketma – ketlik ehtimolligi hisoblab topiladi. Shunday qilib, sopolimer tarkibi r1 va r2 kattaliklarining monomerlar va o’sayotgan makroradikallarning xususiyatlariga bog’liq ekanligini ko’ramiz. 1917 yilda T. Alfrey va K. Prays sopolimerlanish doimiyliklarini reaktsiyaga kirishayotgan monomerlarning tuzilishiga bog’liqligini o’zlari ishlab chiqqan Q  e sxemasida ko’rsatib berdilar. Bu sxemada har bir o’suvchi zanjirning doimiyligi 4 ta kattalik orqali ifodalanadi. R1.1 = P1 · Q1 · exp [― e12] R1.1 = P1 · Q1 · exp [― e1 · e2] Bu yerda P - o’sayotgan radikalning reaktsiyaga kirishish qobilyati; Q  molekuladagi qo’shbog’ quvvatini ko’rsatuvchi kattalik (umuman P va Q monomer va radikalningkuchlanganligini ko’rsatuvchi kattaliklardir ). Monomer molekulasining va o’sayotgan M1 radikalning o’rinbosarlar ta‘sirida qutblanishini ko’rsatuvchi kattaliklar e1 va e2 bilan ishoralanadi. Ularning qiymati musbat va manfiy bo’lishi mumkin. R 1, 1 va R 1 , 2 nisbiy qiymatlarini r1 kattalik orqali ifodalab, (24) tenglamani quyidagi ko’rinishga keltiramiz: R1.1 = P1 Q1 exp [― e12] Q1 r1 = ——————————― = —― exp [―e1 (e1― e2) ] R1.1 = P1 Q2 exp [― e1 e2] Q2 Shuningdek; r2 = ―— exp [― e2 (e2 ― e1) ] bu ikkala tenglamaning o’zaro ko’paytmasidan r1 r2 = exp [  (e1  e2 )2 ] hosil bo’ladi (27). Yuqorida keltirilgan empirik tenglamalar asosida monomerlarning (Q  e sxemasi yordamida ) reaktsiyaga kirishish qobilyatlarini tajriba yo’li bilan aniqlash mumkin. Prays va boshqa tadqiqotchilar stirolning nisbiy reaktsion faolligini etalon sifatida Q = 1 va qutblanishini e =  0,8 ga teng deb qabul qilib, qator monomerlar uchun yuqoridagi empirik tenglama yordamida Q va e ning qiymatlarini hisoblab chiqdilar. Bu sxemanirng nazariy asoslarini qoniqarli bo’lmaydi, chunki (Q  e) sxemasi asosan empirik va taxminiy xarakterga ega bo’lgani uchun nazariy asosga ega emas. Shunga qaramay, amaliy tajribalar asosida bu sxemadan foydalanib sopolimerlanish kattaliklarining qiymatlarini izohlab berish mumkin. Keyingi vaqtlarda Q va e ning qiymatlarini monomerlarning fizikaviy xossalarini o’rganish yordamida aniqlashga urinishlar bo’ldi. Natijada bu usul yordamida monomerlar tarkibidagi qo’shbog’ning UF – nur yutishini o’rganish bilan monomerning nur yutish maksimumi  n - 1 bilan ig Q orasidagi chiziqli korrelyativ bog’lanish aniqlandi. Bundan tashqari YaMR usuli yordamida ham qo’shbog’ning qutblanishi e bilan 13 C atomining kimyoviy siljishi o’rtasidagi bog’lanish aniqlandi. Shunday qilib, Q va e ning qiymatlarini aniqlash bilan hali o’rganilmagan monomerlar sistemasi uchun r1 va r2 qiymatlarini hisoblab chiqib, ularning nisbiy reaktsiyaga faolligi haqida mulohaza yuritish mumkin bo’ldi. Sopolimerlanish jarayoniga haroratning ta‘siri yaqqol ko’zga tashlanadi. Bunday holatda sopolimerlanish reaktsiyasining mexanizmi ham o’zgaradi. Radikal sopolimerlanish jarayonining xarakterli asoslaridan biri r1 va r2 qiymatlariga erituvchi tabiatining amalda ta‘sir qilmasligidir. Sopolimerlanish davrida polimer fazasining ajralishi geterofazali sopolimerlanishga olib keladi. Natijada hosil bo’layotgan sopolimerning tarkibi bir jinsli fazada hosil bo’lgan sopolimer tarkibidan farq qiladi. Bu cheklanishlar sopolimerlanish jarayonini biror muhitda, cho’ktiruvchi moddalar ishtirokida yoki inert erituvchilarda olib borilganda deyarli kuzatilmaydi. Sopolimer qutbsiz muhitda qo’shimcha ravishda qutblangan monomer molekulasi bilan, qutbli muhitda esa kam qutblangan monomer bilan boyiydi. Geterofazali sopolimerlanishda har xil fazada bir vaqtda turli xil reaktsiyalarning borishi natijasida sopolimer har xil ko`lpozitsiyalardan tarkib topgan bo’ladi. Sopolimerlanish jarayonini suspenziyada yoki emulsiyada olib borilganda, monomerlarning suv fazasidagi eruvchanligi va mitsellada monomer molekulasining har xil tezliklarda diffuziyalanishidan hosil bo’layotgan polimer zarrachalarini tanlab yutishi natijasida sopolimerlarning tarkibi har xil bo’ladi. Ayniqsa radikal sopolimmerlanish jarayoniga reaktsion muhitning tabiati ham katta ta‘sir ko’rsatadi. Bu ta‘sir monomerlarning funktsional aktiv gruppalari bilan aktiv markazlar o’rtasida donor – aktseptor bog’lanishlar hosil bo’lishi natijasida ro’y beradi. Bu bog’lanishlar asosida reaktsiyaga kirishayotgan monomerlarning funktsional gruppasi bilan aktiv markazlar kuchlangan bog’li ichki molekulyar ko`lplekslar hosil qiladi. Bu ko`lplekslarning monomer molekulalari bilan birikishi natijasida sopolimer tarkibi o’zgaradi. Masalan, sopolimer tarkibining hamda r1 va r2 kattaliklari qiymatlarining o’zgarishi akril yoki metakril kislotalarining, akril yoki metakrilamid, vinilpiridin, N  vinilpirrolidon, N  vinilkarbazol kabi monomerlarning erituvchi molekulalari bilan vodorod bog’lar hosil bo’lishi sababli yuzaga chiqadi. Molekulasi tarkibida asosli xossasi bo’lgan funktsional gruppalarga ega monomerlardan hosil bo’lgan sopolimerlar tarkibiga Lyuis kislotalari katta rol ko’rsatadi. Radikal sopolimerlanish jarayoniga muhitning ta‘sirini o’rganish ham katta ahamiyatga ega. Sopolimerlarning ko`lpozitsion bir xillik tarkibini oshirish va zanjirdagi monomer bo’g’inlarning qat‘iy tartibda joylashish ketma – ket darajasini boshqarish va aktiv monomerlar bilan passiv monomerlar asosida maqsadga muvofiq sopolimerlar olish uchun sopolimerlanish jarayoni o’ziga xos xususiyatga ega bo’lgan maxsus aktiv muhitlar ta‘sirida olib boriladi. Radikal sopolimerlanish jarayonining kinetik qonuniyatlari ifodasini keltirib chiqarish uchun, faqat zanjirning o’sish reaktsiyalari asosida emas, balki zanjirning uzilishi va initsirlanish, aktiv markaz hosil bo’lish tezliklarini hisobga olishga to’g’ri keladi. Erkin radikallarning umumiy miqdorini o’zgarmas deb, zanjirning uzilishi quyida keltirilgan uch turdagi reaktsiyalarning tezliklaridan iborat bo’ladi, deb faraz qilamiz: R1.1 ∽ Mׂ 1 + Mׂ 1 ∽ ──⇢ ∼ M1─ M1 ∼ bir tipdagi uzilish R2.2 ∽ Mׂ 2 + Mׂ 2 ∽ ──⇢ ∼ M2─ M2 ∼ reaktsiyalari R1.2 ∽ Mׂ 1 + Mׂ 2 ∽ ──⇢ ∼ M1─ M2 ∼ qarama – qarshi tipdagi uzilish reaktsiyalari. υ ин = υуз = R [M∙]2 Statsionar holat uchun aktiv markaz hosil bo’lish reaktsiyasining tezligi: υ ин = (Rуз)1.1 [M∙1]2 + (Rуз)1.2 [M∙1] [M∙2] + (Rуз)2.2 [M∙2]2 Zanjir o’sishining umumiy tezligi esa quyidagiga teng bo’ladi: d [M1] + d [M2] ― —————— = R1.1 [M∙1] [M1] + R2.1 [M∙2] [M1] + dt R2.2 [M∙2] [M2] + R1.2 [M∙1] [M2] (Rуз) 1 , 1  zanjirning uzilish tezliklarining doimiyliklari. Qarama –qarshi zanjirning uzilish kattaligining qiymati   1 bo’ladi. Demak, monomer bo’g’inlarining sopolimer zanjirida ketma – ketligi ortishi bilan, ya‘ni r1 , r2  1 ning kamayishi bilan  qiymati ortib boradi. Demak, zanjirning uzilishida qutblanish effekti e donor – aktseptor o’zaro ta‘sir ko’rinishida (xuddi zanjirning o’sishi davridagidek) kerakli o`lil hisoblanadi. Masalan, vinilatsetat  stirol sistemasida passiv monomerning aktiv monomer bilan sopolimerlanish jarayonida mo’l miqdor stirol ta‘sirida vinilatsetatning polimerlanishi to’xtaydi. Ya‘ni “aktiv” stirol vinilatsetat radikali bilan birikib, uning aktivligini susaytiradi. Natijada makromolekula zanjiri vinilatsetat va stirol bo’g’inlaridan iborat sopolimer hosil bo’ladi. Shunday qilib, turli xil aktivlikka ega bo’lgan monomerlarning o’zaro sopolimerlanishidan sanoat talablariga javob beradigan yuqori texnikaviy va amaliy xossalarga ega bo’lgan polimerlar yaratish mumkin. Ma‘lum maqsadli xususiyatlarga ega bo’lgan yuqori molekulyar birikmalar yaratishda, kimyo sanoatida sintetik kauchuklar, plastmassalar, ionitlar, sintetik tolalar ishlab chiqarishda sopolimerlanish jarayonidan keng foydalaniladi.