SOTSIOLOGIYA FANINING ASOSIY TUSHUNCHA VA KATEGORIYALARI (Sotsiologiyaning ilmiy maqomi: ob’ekt, predmet va metodlar, Jamiyat sotsiologiyaning asosiy ob’ekti va kategoriyasi sifatida)

Yuklangan vaqt

2024-05-13

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

28

Faytl hajmi

48,8 KB


Ilmiybaza.uz SOTSIOLOGIYA FANINING ASOSIY TUSHUNCHA VA KATEGORIYALARI Reja: 1. Sotsiologiya fan sifatida 2. Sotsiologiyaning ilmiy maqomi: ob’ekt, predmet va metodlar 3. Jamiyat sotsiologiyaning asosiy ob’ekti va kategoriyasi sifatida 4. Jamiyat turlari 1.Sotsiologiya fanining vujudga kelishida ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlar. Inson yoki guruh oldida turgan vazifalar qanchalik murakkab va yuksak bo‘lmasini, ularning barchasi insoniy munosabatlar harakteriga, odamlarning birgalikda yashashga bo‘lgan ko‘nikma va qobiliyatlariga, ular o‘rtasida umumiy qadriyatlarning mavjudligiga, axloq me’yorlariga, bugungi dunyoda ko‘payib borayotgan nizoli vaziyatlarni hal qilishda murosali yechimlarni topa olishga borib taqaladi. Oldimizda turgan muammolar murakkablashgan sari, ularni yechishda shaxs va unda mavjud insonga oid bilimlarining roli ortib boraveradi. Mazkur bilimlar inson va u yashayotgan jamiyat hayoti farovanligida muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa bizga jamiyat va uning rivojida muhim xizmat qilgan mutafakkirlar ijodini, qarashlarini o‘rganishga yetaklaydi. Dunyodagi barcha mutafakkirlar farovon hayotni barpo etish haqidagi o‘z g‘oyalarini ilgari surishgan. Ularning barcha qarashlarida farovon hayotning negizi sifatida adolatli jamiyat tushunilgan. Insoniyat tarixining qaysi davrini olmaylik adolatli jamiyatni barpo etish uchun kechgan kurashlarning guvohi bo‘lamiz. Barcha davrlarda jamiyat tuzumini o‘zgartirish, inson manfaatlarini ulug‘lash birinchi masalalar qatoriga ko‘tarilgan. Mazkur jarayon va o‘zgarishlar, jamiyat shakllarini o‘rganish, undagi voqeliklarni ma’lum qonuniyatga solish, ularning manbalarini Ilmiybaza.uz SOTSIOLOGIYA FANINING ASOSIY TUSHUNCHA VA KATEGORIYALARI Reja: 1. Sotsiologiya fan sifatida 2. Sotsiologiyaning ilmiy maqomi: ob’ekt, predmet va metodlar 3. Jamiyat sotsiologiyaning asosiy ob’ekti va kategoriyasi sifatida 4. Jamiyat turlari 1.Sotsiologiya fanining vujudga kelishida ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlar. Inson yoki guruh oldida turgan vazifalar qanchalik murakkab va yuksak bo‘lmasini, ularning barchasi insoniy munosabatlar harakteriga, odamlarning birgalikda yashashga bo‘lgan ko‘nikma va qobiliyatlariga, ular o‘rtasida umumiy qadriyatlarning mavjudligiga, axloq me’yorlariga, bugungi dunyoda ko‘payib borayotgan nizoli vaziyatlarni hal qilishda murosali yechimlarni topa olishga borib taqaladi. Oldimizda turgan muammolar murakkablashgan sari, ularni yechishda shaxs va unda mavjud insonga oid bilimlarining roli ortib boraveradi. Mazkur bilimlar inson va u yashayotgan jamiyat hayoti farovanligida muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa bizga jamiyat va uning rivojida muhim xizmat qilgan mutafakkirlar ijodini, qarashlarini o‘rganishga yetaklaydi. Dunyodagi barcha mutafakkirlar farovon hayotni barpo etish haqidagi o‘z g‘oyalarini ilgari surishgan. Ularning barcha qarashlarida farovon hayotning negizi sifatida adolatli jamiyat tushunilgan. Insoniyat tarixining qaysi davrini olmaylik adolatli jamiyatni barpo etish uchun kechgan kurashlarning guvohi bo‘lamiz. Barcha davrlarda jamiyat tuzumini o‘zgartirish, inson manfaatlarini ulug‘lash birinchi masalalar qatoriga ko‘tarilgan. Mazkur jarayon va o‘zgarishlar, jamiyat shakllarini o‘rganish, undagi voqeliklarni ma’lum qonuniyatga solish, ularning manbalarini Ilmiybaza.uz qidirish orqali maqbul yechimni topishga harakatlar bo‘lib kelgan. Mazkur harakatlar jamiyat taraqqiyotini tahlil qiluvchi qarashlar, uning qonuniyatlarini bayon qiluvchi asarlarning yaratilishiga olib keldi. Har bir davrda o‘zining yetuk mutaxassislarini kashf qildi. Buyuk mutafakkirlarning o‘gitlari, qarashlari, asarlari ham bugungi kunda yosh avlodga jamiyat haqidagi bilimlarini boyitishga xizmat qilib kelmoqda. Shuningdek, ularning qarashlaridan yosh avlod kelajak hayotida vaqtdan boy bermaslikkka, xato qilmaslikka, bilim va tajribalarini yanada boyitishda foydalanib kelmoqda. Shunday mutafakkirlardan biri Suqrotdir. Suqrot (yer.av 470–399). U haqda Aflotuning “Suqrotni alqab” asari mavjud, uni faqat shu asar orqali bilish mumkin. Sababi, Suqrot yozgan asarlar bizgacha yetib kelmagan. U omma orasida ijtimoiy fikrlari bilan dong‘i ketgan, obro‘ topgan mutafakkir hisoblanadi. Suqrot “Husndorlar o‘z husnlariga dog‘ tushirmaslik uchun, xunuklar esa o‘z xunukligini aql-zakovatini tarbiyalash bilan bezamoq uchun tez-tez ko‘zguga qarab tursinlar”, deydi. U xotiniga “Biz yashamoq uchun yeymiz, boylar esa ovqat yemoq uchun yashaydilar” degandi. Suqrotning ijtimoiy qarashlarini yana quyidagi fikrlardan bilsa bo‘ladi: “Har qanday yomonlikning ildizi nodonlikda”, “Haqiqatni o‘zingdan izla”. “Haqiqatga bahs orqali erishish mumkin”. Aflotun (yer.av427347). Uning falsafiy qarashlari “Bazm”, “Fedon” nomli dialoglarida, siyosiy qarashlari esa “Davlat”, “Qonunlar” nomli asarlarida bayon etilgan.Tarixiy manbalarda keltirilishicha, alloma o‘zidan keyin 35 dan ortiq dialog tarzda yozilgan asarlar qoldirgan. Dialogda “insoh farovonligi”sharti sifatida quyidagilar keltiriladi: 1)g‘oyalarning abadiy tabiyatda ishtirok etishi; 2) g‘oyalarni haqiqatga aylantirish; 3) ongning mavjudligi bilimga ega bo‘shliq; 4) ba’zi sof hissiy lazzat turlaridan, masalan, kuyning sof ohanglari yoki rasmdagi gullarning lazzatidan bahramand bo‘shliq. Uning “g‘oyalar” to‘g‘risidagi asosiy fikri shulardan iborat. Aflotun fikricha, olamda “g‘oyalar dunyosi” birlamchi bo‘lib, moddiy dunyo esa uning mahsuli, soyasidir. “G‘oyalar dunyosi” zamon va makonga bog‘liq Ilmiybaza.uz qidirish orqali maqbul yechimni topishga harakatlar bo‘lib kelgan. Mazkur harakatlar jamiyat taraqqiyotini tahlil qiluvchi qarashlar, uning qonuniyatlarini bayon qiluvchi asarlarning yaratilishiga olib keldi. Har bir davrda o‘zining yetuk mutaxassislarini kashf qildi. Buyuk mutafakkirlarning o‘gitlari, qarashlari, asarlari ham bugungi kunda yosh avlodga jamiyat haqidagi bilimlarini boyitishga xizmat qilib kelmoqda. Shuningdek, ularning qarashlaridan yosh avlod kelajak hayotida vaqtdan boy bermaslikkka, xato qilmaslikka, bilim va tajribalarini yanada boyitishda foydalanib kelmoqda. Shunday mutafakkirlardan biri Suqrotdir. Suqrot (yer.av 470–399). U haqda Aflotuning “Suqrotni alqab” asari mavjud, uni faqat shu asar orqali bilish mumkin. Sababi, Suqrot yozgan asarlar bizgacha yetib kelmagan. U omma orasida ijtimoiy fikrlari bilan dong‘i ketgan, obro‘ topgan mutafakkir hisoblanadi. Suqrot “Husndorlar o‘z husnlariga dog‘ tushirmaslik uchun, xunuklar esa o‘z xunukligini aql-zakovatini tarbiyalash bilan bezamoq uchun tez-tez ko‘zguga qarab tursinlar”, deydi. U xotiniga “Biz yashamoq uchun yeymiz, boylar esa ovqat yemoq uchun yashaydilar” degandi. Suqrotning ijtimoiy qarashlarini yana quyidagi fikrlardan bilsa bo‘ladi: “Har qanday yomonlikning ildizi nodonlikda”, “Haqiqatni o‘zingdan izla”. “Haqiqatga bahs orqali erishish mumkin”. Aflotun (yer.av427347). Uning falsafiy qarashlari “Bazm”, “Fedon” nomli dialoglarida, siyosiy qarashlari esa “Davlat”, “Qonunlar” nomli asarlarida bayon etilgan.Tarixiy manbalarda keltirilishicha, alloma o‘zidan keyin 35 dan ortiq dialog tarzda yozilgan asarlar qoldirgan. Dialogda “insoh farovonligi”sharti sifatida quyidagilar keltiriladi: 1)g‘oyalarning abadiy tabiyatda ishtirok etishi; 2) g‘oyalarni haqiqatga aylantirish; 3) ongning mavjudligi bilimga ega bo‘shliq; 4) ba’zi sof hissiy lazzat turlaridan, masalan, kuyning sof ohanglari yoki rasmdagi gullarning lazzatidan bahramand bo‘shliq. Uning “g‘oyalar” to‘g‘risidagi asosiy fikri shulardan iborat. Aflotun fikricha, olamda “g‘oyalar dunyosi” birlamchi bo‘lib, moddiy dunyo esa uning mahsuli, soyasidir. “G‘oyalar dunyosi” zamon va makonga bog‘liq Ilmiybaza.uz bo‘lmay, u mangu harakatsiz va o‘zgarmas, haqiqiy dunyodir. “G‘oyalar dunyosi”da eng oliy g‘oya–yaxshilik va baxt g‘oyasi – Xudodir. Boshqa g‘oyalarning hammasi u bilan bog‘liq. Arastu (yer.av.384–322). Uning “Metafizika” (yoki “Birinchi falsafa”), “Fizika”, “Jon to‘g‘risida”, “Analitika”, “Kategoriyalar”, “Siyosat to‘g‘risida”, “Ritorika”, “Yetika” kabi asarlari bilan sotsiologik an’analar rivojiga katta hissa qo‘shdi. Uning ta’limoticha, jamiyatning qul va qul egalariga bo‘linishi, quldorlarning hukmronligi va qullarning qulligi tabiiy holatdir. Axloqiy fazilatlar faqat erkin kishilarga, qul egalariga xosdir. U xalqni 2 yo‘l bilan: qo‘rquv urug‘ini sochib hamda mehr-muhabbat qozonib boshqarish mumkin deydi. Platon va Aristoteldan keyin T.Gobbs, J.Lokk, J.Mil, G.Leybnits, T.Kampanella, B.Paskal, Sh.Monteske, J.J.Russo, F.Gizo, B.Konstan, M.Veber va boshqalar jamiyat va davlatni boshqarishdagi muammolariga o‘z munosabatlarini bildirganlar. Yangi davrning mashhur mutafakkiri J.Lokk o‘z davridayoq fuqarolik jamiyatining xavfsizligi va uni muhofaza qilish institutlari genezisi haqida fikr yuritadi. Muhammad ibn Muso Xorazmiy (783-850) - Markaziy Osiyoning jahonga mashhur olimlaridan biri. U qomusiy olim sifatida dunyoga taniladi. Ko‘proq Bog‘dodda yashagan. Xalifa Ma’mun rahnamoligida Sharqning fanlar akademiyasi – “Baytul-hikma” (“Donishmandlar uyi”)da ishladi. U bu yerda juda ko‘plab matematik, astronomik kuzatishlar olib bordi. Xorazmiy “Ilmlar kalitlari” asarida ilmlarni 2 qismga: 1) an’anaviy arab ilmlari va 2) ajam (arab bo‘lmagan) ilmlarga ajratgan. Xorazmiy algebra fanining asoschisidir. “Algebra” so‘zi uning tomonidan kashf etilgan, tenglamalarni yechish metodi esa “aljabr” bilan bog‘liqdir. Abu Nasr Forobiy (873–950). U o‘zining ko‘plab ijtimoiy fikrlari bilan sotsiologik bilimlar rivojiga katta hissa qo‘shdi. Uning “Fozil shahar aholisi qarashlari haqida kitob”, “Ijtimoiy axloqiy risolalar”, “Falsafiy risolalar” kabi asarlarida olijanob jamiyat, adolatli tuzum, odil hukmdorlar haqidagi fikr– mulohazalarda yoritilgan. U o‘zi yashagan davrning ijtimoiy tuzumini, uning ziddiyatlari va bu ziddiyatlarning kelib chiqishidagi muammolarni nazariy jihatdan Ilmiybaza.uz bo‘lmay, u mangu harakatsiz va o‘zgarmas, haqiqiy dunyodir. “G‘oyalar dunyosi”da eng oliy g‘oya–yaxshilik va baxt g‘oyasi – Xudodir. Boshqa g‘oyalarning hammasi u bilan bog‘liq. Arastu (yer.av.384–322). Uning “Metafizika” (yoki “Birinchi falsafa”), “Fizika”, “Jon to‘g‘risida”, “Analitika”, “Kategoriyalar”, “Siyosat to‘g‘risida”, “Ritorika”, “Yetika” kabi asarlari bilan sotsiologik an’analar rivojiga katta hissa qo‘shdi. Uning ta’limoticha, jamiyatning qul va qul egalariga bo‘linishi, quldorlarning hukmronligi va qullarning qulligi tabiiy holatdir. Axloqiy fazilatlar faqat erkin kishilarga, qul egalariga xosdir. U xalqni 2 yo‘l bilan: qo‘rquv urug‘ini sochib hamda mehr-muhabbat qozonib boshqarish mumkin deydi. Platon va Aristoteldan keyin T.Gobbs, J.Lokk, J.Mil, G.Leybnits, T.Kampanella, B.Paskal, Sh.Monteske, J.J.Russo, F.Gizo, B.Konstan, M.Veber va boshqalar jamiyat va davlatni boshqarishdagi muammolariga o‘z munosabatlarini bildirganlar. Yangi davrning mashhur mutafakkiri J.Lokk o‘z davridayoq fuqarolik jamiyatining xavfsizligi va uni muhofaza qilish institutlari genezisi haqida fikr yuritadi. Muhammad ibn Muso Xorazmiy (783-850) - Markaziy Osiyoning jahonga mashhur olimlaridan biri. U qomusiy olim sifatida dunyoga taniladi. Ko‘proq Bog‘dodda yashagan. Xalifa Ma’mun rahnamoligida Sharqning fanlar akademiyasi – “Baytul-hikma” (“Donishmandlar uyi”)da ishladi. U bu yerda juda ko‘plab matematik, astronomik kuzatishlar olib bordi. Xorazmiy “Ilmlar kalitlari” asarida ilmlarni 2 qismga: 1) an’anaviy arab ilmlari va 2) ajam (arab bo‘lmagan) ilmlarga ajratgan. Xorazmiy algebra fanining asoschisidir. “Algebra” so‘zi uning tomonidan kashf etilgan, tenglamalarni yechish metodi esa “aljabr” bilan bog‘liqdir. Abu Nasr Forobiy (873–950). U o‘zining ko‘plab ijtimoiy fikrlari bilan sotsiologik bilimlar rivojiga katta hissa qo‘shdi. Uning “Fozil shahar aholisi qarashlari haqida kitob”, “Ijtimoiy axloqiy risolalar”, “Falsafiy risolalar” kabi asarlarida olijanob jamiyat, adolatli tuzum, odil hukmdorlar haqidagi fikr– mulohazalarda yoritilgan. U o‘zi yashagan davrning ijtimoiy tuzumini, uning ziddiyatlari va bu ziddiyatlarning kelib chiqishidagi muammolarni nazariy jihatdan Ilmiybaza.uz tahlil qilishga uringan. Forobiy Sotsiologiya ga doir quyidagi o‘gitlarni yozib qoldirgan: 1) Turli masalalar xususida fikr yuritish, ularning tarkibi, farqi, ehtimoli va mutloq mulohazalarni tiniq, puxta tahlil etish. 2) Keskin va mutlaq (ya’ni e’tirozga o‘rin qoldirmaydigan) mulohaza xususida fikr yuritish. 3) Bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan va bo‘lmagan farqli mulohazalar xususida fikrlash, ularning qanday holatlarda qarama-qarshi kuchga aylanib qolishini o‘rganish. 4) Bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan fikrlar, mulohazalarning qanday ko‘rinishlarga ega ekanligini qayd etish. 5) Haqiqiy mezon asosida har bir mulohazaning to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanligini tekshirish va ularning qanday ahvoldaligini o‘ylab ko‘rish. 6) O‘zgaruvchan, o‘zgarmas va o‘zgaruvchi mulohazalarning o‘zgarish ma’no va sabablarini bilib olish. 7) Ma’lum bo‘lgan umumiy fikrdan kelib chiqmaydigan mulohaza ko‘rinishlari xususida fikrga ega bo‘lish. 8) Fikr–qarashlar ta’rifi, ularning nimalar asosida turishi, tarkib topganligini, ehtimolli va mutlaq fikr–qarashlar haqida ilmiy tasavvurlarga ega bo‘lish lozim. Demak, har qanday sotsiolog: a) ijtimoiy fikr; b) har bir individ fikrini tahlil va sintezdan o‘tkazishi kerak. Forobiy fikricha, davlat-ijtimoiy tuzumni boshqaruvchi tashkilot, uni muvaffaqiyatli boshqarish esa ko‘p jihatdan davlat boshlig‘i, hokimning fazilatlariga bog‘liq. «Fozillar shahrining birinchi boshlig‘i shu shahar aholisiga imomlik qiluvchi oqil kishi bo‘lib, u tabiatan 12 xislat, fazilatni o‘zida birlashtirgan bo‘lishi zarur», deydi. Bular: 1) hokimning to‘rt muchchasi sog‘-salomat bo‘lib, o‘ziga yuklangan vazifalarni oson bajarishi lozim; 2) nozik farosatli, xotirasi yaxshi, zehnli, fikrini ravshan tushuntira oladigan, bilim, ma’rifatga havasli bo‘lishi; Ilmiybaza.uz tahlil qilishga uringan. Forobiy Sotsiologiya ga doir quyidagi o‘gitlarni yozib qoldirgan: 1) Turli masalalar xususida fikr yuritish, ularning tarkibi, farqi, ehtimoli va mutloq mulohazalarni tiniq, puxta tahlil etish. 2) Keskin va mutlaq (ya’ni e’tirozga o‘rin qoldirmaydigan) mulohaza xususida fikr yuritish. 3) Bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan va bo‘lmagan farqli mulohazalar xususida fikrlash, ularning qanday holatlarda qarama-qarshi kuchga aylanib qolishini o‘rganish. 4) Bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan fikrlar, mulohazalarning qanday ko‘rinishlarga ega ekanligini qayd etish. 5) Haqiqiy mezon asosida har bir mulohazaning to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanligini tekshirish va ularning qanday ahvoldaligini o‘ylab ko‘rish. 6) O‘zgaruvchan, o‘zgarmas va o‘zgaruvchi mulohazalarning o‘zgarish ma’no va sabablarini bilib olish. 7) Ma’lum bo‘lgan umumiy fikrdan kelib chiqmaydigan mulohaza ko‘rinishlari xususida fikrga ega bo‘lish. 8) Fikr–qarashlar ta’rifi, ularning nimalar asosida turishi, tarkib topganligini, ehtimolli va mutlaq fikr–qarashlar haqida ilmiy tasavvurlarga ega bo‘lish lozim. Demak, har qanday sotsiolog: a) ijtimoiy fikr; b) har bir individ fikrini tahlil va sintezdan o‘tkazishi kerak. Forobiy fikricha, davlat-ijtimoiy tuzumni boshqaruvchi tashkilot, uni muvaffaqiyatli boshqarish esa ko‘p jihatdan davlat boshlig‘i, hokimning fazilatlariga bog‘liq. «Fozillar shahrining birinchi boshlig‘i shu shahar aholisiga imomlik qiluvchi oqil kishi bo‘lib, u tabiatan 12 xislat, fazilatni o‘zida birlashtirgan bo‘lishi zarur», deydi. Bular: 1) hokimning to‘rt muchchasi sog‘-salomat bo‘lib, o‘ziga yuklangan vazifalarni oson bajarishi lozim; 2) nozik farosatli, xotirasi yaxshi, zehnli, fikrini ravshan tushuntira oladigan, bilim, ma’rifatga havasli bo‘lishi; Ilmiybaza.uz 3) taom yeyishda, ichimlikda, ayollarga yaqinlik qilishda ochofat bo‘lmasligi, o‘zini tiya oladigan bo‘lishi va haqiqatni sevadigan, yolg‘on va yolg‘onchilarni yomon ko‘radigan, oliyhimmat bo‘lishi, oliy ishlarga intilishi zarur; 4) mol-dunyo ketidan quvmaydigan; 5) tabiatan adolatparvar, istibdod va jabr-zulmni yomon ko‘ruvchi, sabotli, jur’atli, jasur bo‘lish, qo‘rqoqlik va hadiksirashlarga yo‘l qo‘ymaslik kabi xislatlardir. Forobiy o‘z zamonasining qomusiy olimlaridan biri bo‘lib, ilk bor to‘liq ilmlar tasnifini yaratdi. Uning «Kitob fixsoal-ulum va at-ta’rif» («Ilmlarning kelib chiqishi va tasnifi») yoki qisqacha nomi «Ixsoal-ulum» («Ilmlar tasnifi»). Abu Rayhon Beruniy (973-1048). Beruniy Markaziy Osiyodagina emas, balki umuman Sharqda, jahon fani va madaniyati tarixida ham eng ulug‘ va buyuk mutafakkirlardan biri hisoblanadi. U o‘zining «Qadimgi xalqlardan qolgan tarixiy yodgorliklar», «Mineralogiya», «Hindiston» kabi asarlarida ijtimoiy hayot masalalarini yoritgan. «Mineralogiya» asarining muqaddimasida inson va uning ijtimoiy ahvoli, yerdagi burchi, olijanobligi, jamiyat hayoti, ijtimoiy adolat to‘g‘risidagi qimmatli fikrlarni bayon etgan. “Amerikalik fan tarixchisi Sarton XI asrni “Beruniy asri” deb ta’riflaydi. Beruniy ilmiy masalalarda ham tarixiy voqea – hodisalarga, o‘z zamondoshlariga baho berishda ham o‘ta xolislik va haqqoniylik bilan fikr yuritgan”1. Beruniy tom ma’noda o‘z davri etnosotsiologi ham edi. «Qadimgi xalqlardan qolgan tarixiy yodgorliklar» asarida turli xalqlar: forslar, yunonlar, yahudiylar, xristian-molikiylar va xristian-nasturiylar, majusiylar, sobitlar, budparast arablar, musulmon arablar, turklar to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlar yozib qoldirgan. «Hindiston» kitobida esa hind jamiyatining ichki tuzilishi, bu yerdagi xalqlarning urf-odatlari, yil, oy va tarixiy sanalari, oilaviy munosabatlar, marosimlar, nikoh masalalari to‘g‘risida ishonchlifikrlar keltirgan. Beruniy tabiat, unda cheksiz ravishda ro‘y berib turadigan tabiiy hodisalar, jarayonlar xususida muhim ilmiy – falsafiy g‘oyalarni ilgari suradi va isbotlab berdi. 1Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat-engilmas kuch.Ikkinchi nashri.T. “Ma’naviyat” .2010. 42-b. Ilmiybaza.uz 3) taom yeyishda, ichimlikda, ayollarga yaqinlik qilishda ochofat bo‘lmasligi, o‘zini tiya oladigan bo‘lishi va haqiqatni sevadigan, yolg‘on va yolg‘onchilarni yomon ko‘radigan, oliyhimmat bo‘lishi, oliy ishlarga intilishi zarur; 4) mol-dunyo ketidan quvmaydigan; 5) tabiatan adolatparvar, istibdod va jabr-zulmni yomon ko‘ruvchi, sabotli, jur’atli, jasur bo‘lish, qo‘rqoqlik va hadiksirashlarga yo‘l qo‘ymaslik kabi xislatlardir. Forobiy o‘z zamonasining qomusiy olimlaridan biri bo‘lib, ilk bor to‘liq ilmlar tasnifini yaratdi. Uning «Kitob fixsoal-ulum va at-ta’rif» («Ilmlarning kelib chiqishi va tasnifi») yoki qisqacha nomi «Ixsoal-ulum» («Ilmlar tasnifi»). Abu Rayhon Beruniy (973-1048). Beruniy Markaziy Osiyodagina emas, balki umuman Sharqda, jahon fani va madaniyati tarixida ham eng ulug‘ va buyuk mutafakkirlardan biri hisoblanadi. U o‘zining «Qadimgi xalqlardan qolgan tarixiy yodgorliklar», «Mineralogiya», «Hindiston» kabi asarlarida ijtimoiy hayot masalalarini yoritgan. «Mineralogiya» asarining muqaddimasida inson va uning ijtimoiy ahvoli, yerdagi burchi, olijanobligi, jamiyat hayoti, ijtimoiy adolat to‘g‘risidagi qimmatli fikrlarni bayon etgan. “Amerikalik fan tarixchisi Sarton XI asrni “Beruniy asri” deb ta’riflaydi. Beruniy ilmiy masalalarda ham tarixiy voqea – hodisalarga, o‘z zamondoshlariga baho berishda ham o‘ta xolislik va haqqoniylik bilan fikr yuritgan”1. Beruniy tom ma’noda o‘z davri etnosotsiologi ham edi. «Qadimgi xalqlardan qolgan tarixiy yodgorliklar» asarida turli xalqlar: forslar, yunonlar, yahudiylar, xristian-molikiylar va xristian-nasturiylar, majusiylar, sobitlar, budparast arablar, musulmon arablar, turklar to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlar yozib qoldirgan. «Hindiston» kitobida esa hind jamiyatining ichki tuzilishi, bu yerdagi xalqlarning urf-odatlari, yil, oy va tarixiy sanalari, oilaviy munosabatlar, marosimlar, nikoh masalalari to‘g‘risida ishonchlifikrlar keltirgan. Beruniy tabiat, unda cheksiz ravishda ro‘y berib turadigan tabiiy hodisalar, jarayonlar xususida muhim ilmiy – falsafiy g‘oyalarni ilgari suradi va isbotlab berdi. 1Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat-engilmas kuch.Ikkinchi nashri.T. “Ma’naviyat” .2010. 42-b. Ilmiybaza.uz Olamda bo‘lib turadigan o‘zgarishlar, ya’ni tuzilish va buzilishlarning, paydo bo‘lish va yo‘qolishlarning o‘ziga xos sabablari borligi haqida tabiiy –ilmiy va sotsiologik mulohazalarini o‘rtaga tashlaydi. Ibn Sino o‘zining bir nechta falsafiy risolalarida insonlar o‘rtasidagi ijtimoiy, ma’naviy, axloqiy munosabatlarni atroflicha yoritib bergan. Mutafakkirning “Solomon va Ibsol”, “Yusuf qissasi” kabi asarlari bunga misol bo‘la oladi. Ibn Xoldun (Ibn Xoldun Abdurahmon Abu Zayd (1332-1406) – arab tarixchisi va mutafakkiri. U o‘zining asarlarida “Sotsiologiya ” (arab .ilmal-ijtimo) faniga oid dadil fikrlarni o‘rtaga tashlagan va Sharqda haqli ravishda shu fan asoschilaridan biri hisoblanadi. Uning “Kitob-ul-Ibar” (1370) asarining muqaddima qismida tarixiy sotsiologik nazariyasi bayon etilgan. U insoniyat ijtimoiy fikri tarixida birinchi bo‘lib, jamiyat, uning ichki rivojlanish qonuniyatlari va taraqqiyot an’analari haqidagi fanni yaratdi. Sharqning yetuk sotsiologi bo‘lgan Ibn Xoldun “Muqaddima” (1381) asarining “Kirish” qismidagi dastlabki bo‘limni “Kishilarning umumiy ijtimoiy hayoti to‘g‘risida” deb nomlagan. Ibn Xoldun sotsiologik ta’limotining asosiy mohiyati quyidagilardan iborat: 1) “Insoniyat jamiyati vujudga kelishining mohiyati sabablari, mavjudligi va mazmunli hayot kechirishning asosiy shart-sharoitlari, avvalo ularning (insonlarning) o‘zaro munosabatlaridan iborat bo‘ladi. 2) Tabiiy fizik–jo‘g‘rofiy muhitning hayotga ta’siri jismoniy qiyofa va kishilarning ruhiyatida ko‘rinib, bu jarayonda ikki-tabiiy jo‘g‘rofik va ijtimoiy muhitbir – biri bilan bevosita munosabat va ta’sirda bo‘ladi. 3) Tabiiylikdan yuqori bo‘lgan kuchning jamiyat hayotiga ta’siri va bu ta’sirdan qutilish imkoniyatlari. 4) Insoniyat jamiyat kishilarning ana shu birikmasi birlashmasining natijasidir. 5) Bunday insoniyat uyushmalarini boshliqlar boshqaradi va uning tanlanishi Alloh tomonidan emas, balki insonning hayot vositalariga bo‘lgan intilish va tabiiy ehtiyojlari tufayli sodir bo‘ladi. Ibn Xoldundagi bu qarashning yunon faylasuflari Arastu va boshqalarning “inson siyosiy mavjudotdir” degan g‘oyasidan farqi ham shundadir. Ilmiybaza.uz Olamda bo‘lib turadigan o‘zgarishlar, ya’ni tuzilish va buzilishlarning, paydo bo‘lish va yo‘qolishlarning o‘ziga xos sabablari borligi haqida tabiiy –ilmiy va sotsiologik mulohazalarini o‘rtaga tashlaydi. Ibn Sino o‘zining bir nechta falsafiy risolalarida insonlar o‘rtasidagi ijtimoiy, ma’naviy, axloqiy munosabatlarni atroflicha yoritib bergan. Mutafakkirning “Solomon va Ibsol”, “Yusuf qissasi” kabi asarlari bunga misol bo‘la oladi. Ibn Xoldun (Ibn Xoldun Abdurahmon Abu Zayd (1332-1406) – arab tarixchisi va mutafakkiri. U o‘zining asarlarida “Sotsiologiya ” (arab .ilmal-ijtimo) faniga oid dadil fikrlarni o‘rtaga tashlagan va Sharqda haqli ravishda shu fan asoschilaridan biri hisoblanadi. Uning “Kitob-ul-Ibar” (1370) asarining muqaddima qismida tarixiy sotsiologik nazariyasi bayon etilgan. U insoniyat ijtimoiy fikri tarixida birinchi bo‘lib, jamiyat, uning ichki rivojlanish qonuniyatlari va taraqqiyot an’analari haqidagi fanni yaratdi. Sharqning yetuk sotsiologi bo‘lgan Ibn Xoldun “Muqaddima” (1381) asarining “Kirish” qismidagi dastlabki bo‘limni “Kishilarning umumiy ijtimoiy hayoti to‘g‘risida” deb nomlagan. Ibn Xoldun sotsiologik ta’limotining asosiy mohiyati quyidagilardan iborat: 1) “Insoniyat jamiyati vujudga kelishining mohiyati sabablari, mavjudligi va mazmunli hayot kechirishning asosiy shart-sharoitlari, avvalo ularning (insonlarning) o‘zaro munosabatlaridan iborat bo‘ladi. 2) Tabiiy fizik–jo‘g‘rofiy muhitning hayotga ta’siri jismoniy qiyofa va kishilarning ruhiyatida ko‘rinib, bu jarayonda ikki-tabiiy jo‘g‘rofik va ijtimoiy muhitbir – biri bilan bevosita munosabat va ta’sirda bo‘ladi. 3) Tabiiylikdan yuqori bo‘lgan kuchning jamiyat hayotiga ta’siri va bu ta’sirdan qutilish imkoniyatlari. 4) Insoniyat jamiyat kishilarning ana shu birikmasi birlashmasining natijasidir. 5) Bunday insoniyat uyushmalarini boshliqlar boshqaradi va uning tanlanishi Alloh tomonidan emas, balki insonning hayot vositalariga bo‘lgan intilish va tabiiy ehtiyojlari tufayli sodir bo‘ladi. Ibn Xoldundagi bu qarashning yunon faylasuflari Arastu va boshqalarning “inson siyosiy mavjudotdir” degan g‘oyasidan farqi ham shundadir. Ilmiybaza.uz 6) Insonning ijtimoiy mavjudligini uning faqat ma’naviy tabiatidan emas, balki tabiiy ehtiyojlaridan keltirib chiqaradi. Kishilar mavjud ekan, ularning ehtiyoj va intilishlari o‘rtasida farq bo‘lishi tabiiy va ayrim aholi guruhlari hamda shaxslar o‘rtasida kelishmovchilik, qarama- qarashliklar sodir bo‘ladi. Bu esa tartib o‘rnatish va tashkil qilinishlarini o‘rtaga qo‘yadiki, buni «hokimiyat» amalga oshiradi. Bu g‘oya ham Ibn Xoldun qarashlarining muhim xulosalaridandir. Ibn Xoldun mulkni va mulkiy munosabatlarni tartibga soluvchi va himoya qiluvchi kuch esa davlatdir, deb yozadi. 2. Sotsiologiya fanining fan sifatida vujudga kelishi tarixi. Sotsiologiya (lotincha socsietas –jamiyat va yunoncha Logos – ta’limot) – so‘zlaridan kelib chiqqan bo‘lib, jamiyat haqidagi fan ma’nosini anglatadi. Aniqroq qilib aytganda, u yaxlit tizim sifatidagi jamiyat, alohida institutlar, ijtimoiy guruhlar, jamiyat tuzilmalari va ularda yuz beradigan ijtimoiy jarayonlarni o‘rganuvchi fan. “Sotsiologiya ” haqidagi tushuncha birinchi marotaba X1X asrning 30-yillarida fransuz faylasufi Ogyust Kont tomonidan ilmiy iste’molga kiritilgan. Uning tushunishicha Sotsiologiya jamiyatga talluqli bo‘lgan hamma narsalarni o‘z ichiga olgan jamiyatshunoslik bilan bir qatorda turgan. Sotsiologiya – insoniyatning tarixiy taraqqiyoti davomida yaratilgan madaniyatning tarkibiy qismidir. U XU111 asrda kishilik jamiyati va uning qonuniyatlarini o‘rganuvchi mustaqil fan sifatida tarix falsafasida shakllandi. Ijtimoiy hayotning murakkablashuvi va ilmiy bilimlarning tabaqalanishi Sotsiologiya ning falsafadan ajralib, mustaqil fanga aylanishini muqarrar qilib qo‘ydi. Sotsiologiya XIX asr boshlaridan boshlab o‘ziga xos ilmiy metodlar asosida falsafadan ajralib chiqish imkoniga ega bo‘ldi. Shunga ko‘ra sotsial sistemaning taraqqiyoti va faoliyat ko‘rsatish qonuniyatlari haqidagi mustaqil fan sifatida XIX asr 30-yillarida ilmiy muomalaga «Sotsiologiya » atamasi kiritilgandan so‘ng shakllandi. Jamiyat haqidagi «pozitiv fan» (haqiqiy fan) yaratishga urinish XIX asr o‘rtalarida yuzaga keldi. Ilmiybaza.uz 6) Insonning ijtimoiy mavjudligini uning faqat ma’naviy tabiatidan emas, balki tabiiy ehtiyojlaridan keltirib chiqaradi. Kishilar mavjud ekan, ularning ehtiyoj va intilishlari o‘rtasida farq bo‘lishi tabiiy va ayrim aholi guruhlari hamda shaxslar o‘rtasida kelishmovchilik, qarama- qarashliklar sodir bo‘ladi. Bu esa tartib o‘rnatish va tashkil qilinishlarini o‘rtaga qo‘yadiki, buni «hokimiyat» amalga oshiradi. Bu g‘oya ham Ibn Xoldun qarashlarining muhim xulosalaridandir. Ibn Xoldun mulkni va mulkiy munosabatlarni tartibga soluvchi va himoya qiluvchi kuch esa davlatdir, deb yozadi. 2. Sotsiologiya fanining fan sifatida vujudga kelishi tarixi. Sotsiologiya (lotincha socsietas –jamiyat va yunoncha Logos – ta’limot) – so‘zlaridan kelib chiqqan bo‘lib, jamiyat haqidagi fan ma’nosini anglatadi. Aniqroq qilib aytganda, u yaxlit tizim sifatidagi jamiyat, alohida institutlar, ijtimoiy guruhlar, jamiyat tuzilmalari va ularda yuz beradigan ijtimoiy jarayonlarni o‘rganuvchi fan. “Sotsiologiya ” haqidagi tushuncha birinchi marotaba X1X asrning 30-yillarida fransuz faylasufi Ogyust Kont tomonidan ilmiy iste’molga kiritilgan. Uning tushunishicha Sotsiologiya jamiyatga talluqli bo‘lgan hamma narsalarni o‘z ichiga olgan jamiyatshunoslik bilan bir qatorda turgan. Sotsiologiya – insoniyatning tarixiy taraqqiyoti davomida yaratilgan madaniyatning tarkibiy qismidir. U XU111 asrda kishilik jamiyati va uning qonuniyatlarini o‘rganuvchi mustaqil fan sifatida tarix falsafasida shakllandi. Ijtimoiy hayotning murakkablashuvi va ilmiy bilimlarning tabaqalanishi Sotsiologiya ning falsafadan ajralib, mustaqil fanga aylanishini muqarrar qilib qo‘ydi. Sotsiologiya XIX asr boshlaridan boshlab o‘ziga xos ilmiy metodlar asosida falsafadan ajralib chiqish imkoniga ega bo‘ldi. Shunga ko‘ra sotsial sistemaning taraqqiyoti va faoliyat ko‘rsatish qonuniyatlari haqidagi mustaqil fan sifatida XIX asr 30-yillarida ilmiy muomalaga «Sotsiologiya » atamasi kiritilgandan so‘ng shakllandi. Jamiyat haqidagi «pozitiv fan» (haqiqiy fan) yaratishga urinish XIX asr o‘rtalarida yuzaga keldi. Ilmiybaza.uz Sotsiologiya ning asoschisi fransuz mutafakkiri O.Kont Sotsiologiya ni jamiyat haqidagi tajribaga asoslangan fan deb hisoblaydi. Uning vatandoshi e.Dyurkgeym Sotsiologiya ning predmetini sotsial dalillar haqidagi fan deb ataydi. Marksizmda Sotsiologiya ning predmeti ijtimoiy tizim sifatida jamiyat va uning tuzimi va ielementlarini tashkil etgan shaxslar, ijtimoiy birliklar, ijtimoiy institutlarni ilmiy asosda o‘rganish hisoblanadi. Kont kuchli davlat tarafdori, xususiy mulk himoyachisi edi, sinfiy totuvlikni keng targ‘ib etdi. 17-18 asrlarda Sotsiologiya fanining shakllanishida hal qiluvchi rolni o‘ynagan “jamiyat”, “madaniyat”, “sivilizatsiya”, “sinflar”, “struktura”, “funksiya” va boshqa atamalar ilk bor paydo bo‘ladi. “Sotsiologiya ” atamasi faqat XIX asr boshida – 1838 va 1840-yillar oralig‘ida paydo bo‘ldi. Uni fransuz olimi Ogyust Kont (1798–1857) yaratdi. Birinchidan, uni eng kuchli va samarali falsafiy yo‘nalishlardan biri, ya’ni pozitivizmning asoschisi sanashadi. Ikkinchidan, u qudratli empirik fan – Sotsiologiya ning otasi hisoblanadi. O.Kont unga nom berdi, uning predmeti va metodlarini belgiladi. XIX asrda jamiyat to‘g‘risidagi tajribali, empirik fanning vujudga kelishi tasodif emas, balki muayyan gnoseologik va ijtimoiy – iqtisodiy shart–sharoitlarga ega edi. O.Kont yangi fanni yaratar ekan, taxminan quyidagicha fikr yuritgan: «jamiyatni uning turli – tuman namoyon bo‘lish jihatlarida anglash uchun falsafaning o‘zi yetarli emas. Jamiyatni boshqa masalalar bilan bir qatorda emas,balki maxsus tarzda faqatunga e’tibor bergan holda o‘rganadigan maxsus fan kerak. Jamiyat to‘g‘risidagi yangi fan mustaqil bilim sifatida shakllanishi uchun u bilishning falsafiy metodini rad etishi va o‘zining metodini o‘ylab topishi kerak. Ammo hozircha uning o‘z metodlari yo‘q ekan, Sotsiologiya tabiatshunoslikdan kuzatish, eksperiment va solishtirma tahlil kabi usullarni o‘zlashtirishi lozim». Fanga Sotsiologiya nomini bergan O.Kont o‘z ijodida taraqqiyot, siyosiy va iqtisodiy erkinlik ideallariga tayangan holda, u fan va ma’rifat yordamida barcha ijtimoiy muammolarni hal etish mumkinligiga umid qiladi. Nosog‘lom jamiyatni qanday davolash mumkin, degan savolga O.Kont shunday javob beradi: «tabiatshunoslik fani qanday bo‘lsa, jamiyat haqida ham xuddi shunday aniq va obektiv fanni yaratish kerak». Sotsiologik g‘oya jadal Ilmiybaza.uz Sotsiologiya ning asoschisi fransuz mutafakkiri O.Kont Sotsiologiya ni jamiyat haqidagi tajribaga asoslangan fan deb hisoblaydi. Uning vatandoshi e.Dyurkgeym Sotsiologiya ning predmetini sotsial dalillar haqidagi fan deb ataydi. Marksizmda Sotsiologiya ning predmeti ijtimoiy tizim sifatida jamiyat va uning tuzimi va ielementlarini tashkil etgan shaxslar, ijtimoiy birliklar, ijtimoiy institutlarni ilmiy asosda o‘rganish hisoblanadi. Kont kuchli davlat tarafdori, xususiy mulk himoyachisi edi, sinfiy totuvlikni keng targ‘ib etdi. 17-18 asrlarda Sotsiologiya fanining shakllanishida hal qiluvchi rolni o‘ynagan “jamiyat”, “madaniyat”, “sivilizatsiya”, “sinflar”, “struktura”, “funksiya” va boshqa atamalar ilk bor paydo bo‘ladi. “Sotsiologiya ” atamasi faqat XIX asr boshida – 1838 va 1840-yillar oralig‘ida paydo bo‘ldi. Uni fransuz olimi Ogyust Kont (1798–1857) yaratdi. Birinchidan, uni eng kuchli va samarali falsafiy yo‘nalishlardan biri, ya’ni pozitivizmning asoschisi sanashadi. Ikkinchidan, u qudratli empirik fan – Sotsiologiya ning otasi hisoblanadi. O.Kont unga nom berdi, uning predmeti va metodlarini belgiladi. XIX asrda jamiyat to‘g‘risidagi tajribali, empirik fanning vujudga kelishi tasodif emas, balki muayyan gnoseologik va ijtimoiy – iqtisodiy shart–sharoitlarga ega edi. O.Kont yangi fanni yaratar ekan, taxminan quyidagicha fikr yuritgan: «jamiyatni uning turli – tuman namoyon bo‘lish jihatlarida anglash uchun falsafaning o‘zi yetarli emas. Jamiyatni boshqa masalalar bilan bir qatorda emas,balki maxsus tarzda faqatunga e’tibor bergan holda o‘rganadigan maxsus fan kerak. Jamiyat to‘g‘risidagi yangi fan mustaqil bilim sifatida shakllanishi uchun u bilishning falsafiy metodini rad etishi va o‘zining metodini o‘ylab topishi kerak. Ammo hozircha uning o‘z metodlari yo‘q ekan, Sotsiologiya tabiatshunoslikdan kuzatish, eksperiment va solishtirma tahlil kabi usullarni o‘zlashtirishi lozim». Fanga Sotsiologiya nomini bergan O.Kont o‘z ijodida taraqqiyot, siyosiy va iqtisodiy erkinlik ideallariga tayangan holda, u fan va ma’rifat yordamida barcha ijtimoiy muammolarni hal etish mumkinligiga umid qiladi. Nosog‘lom jamiyatni qanday davolash mumkin, degan savolga O.Kont shunday javob beradi: «tabiatshunoslik fani qanday bo‘lsa, jamiyat haqida ham xuddi shunday aniq va obektiv fanni yaratish kerak». Sotsiologik g‘oya jadal Ilmiybaza.uz rivojlanayotgan Yevropa jamiyatidagi inqirozga javob bo‘ldi. Yangi tafakkurning maqsadi jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarni ochiq-oydin qilishi mumkin bo‘lgan intellektual vositalarni rivojlantirishdan iborat edi. O.Kontning vatandoshi emil Dyurkgeymni amaliy Sotsiologiya ning kashfiyotchisi deyishadi. U hozirgacha qo‘llanib kelinayotgan funksional tahlil metodologiyasini yaratgan,o‘z joniga qasd qilish muammosini chuqur tahlil qilgan. Uning bu ishlari bugungi kunda ham sotsiologik tadqiqot qanday bo‘lishi kerakligiga mukammal misol bo‘lib xizmat qilmoqda. E.Dyurkgeym ayni paytda ham o‘zining dolzarblik qiymatini yo‘qotmagan anomiya nazariyasi asosini yaratgan. Uningi jtimoiy mehnat taqsimoti, mexanik va organik hamjihatlik, ijtimoiy fakt mohiyati, kollektiv ong va qadriyatlar, din evolyutsiyasi haqidagi ta’limoti jahon Sotsiologiya sining oltin fondiga kirgan. Nafaqat Fransiya,balki Germaniya ham jahonni buyuk sotsiologlari – MaksVeber, Georg Zimmel, Ferdinand Tennis bilan lol qoldirgan. Masalan, bugungi kundaVeberning 30 dan ziyod jilddan iborat asarlar to‘plami nashr etilgan. Karl Marks(1818–1881) ijtimoiy nizo nazariyasi, jamiyat tuzilmasi va rivoji haqidgi ta’limot, ijtimoiy sinflar konsepsiyasining asoschisi hisoblanadi. U umuman ijtimoiy faylasuflar orasidagi eng yirik shaxsdir. K.Marks bilan bir qatorda nemis mutafakkiri Maks Veberni (1864–1920) ham ko‘rsatib o‘tish zarur. Uni ikkilanmasdan Sotsiologiya ning Leonardo da Vinchisi deyish mumkin. Uning asosiy nazariyalari bugun Sotsiologiya fanining poydevorini tashkil etadi: ijtimoiy harakat va motivatsiya, mehnatning ijtimoiy taqsimoti, begonalashuv, kasbga moyillik haqidagi nazariyalar. U din Sotsiologiya si, iqtisodiy Sotsiologiya va mehnat Sotsiologiya si, shahar Sotsiologiya si asoslarini, byurokratiya nazariyasini, ijtimoiy stratifikatsiya va statusli guruhlar konsepsiyasini, siyosatshunoslik va hokimiyat instituti asoslarini, jamiyatning ijtimoiy tarixi va ratsionalizatsiya haqidagi ta’limotni, kapitalizm evolyutsiyasi va mulkchilik instituti to‘g‘risidagi ta’limotni ishlab chiqdi. M. Veberning yutuqlari shu qadar ulkanki, ularni sanab tugatib bo‘lmaydi. Ideal tiplarning kiritilishi uning metodologiya sohasidagi eng asosiy yutuqlaridan biri hisoblanadi. Ilmiybaza.uz rivojlanayotgan Yevropa jamiyatidagi inqirozga javob bo‘ldi. Yangi tafakkurning maqsadi jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarni ochiq-oydin qilishi mumkin bo‘lgan intellektual vositalarni rivojlantirishdan iborat edi. O.Kontning vatandoshi emil Dyurkgeymni amaliy Sotsiologiya ning kashfiyotchisi deyishadi. U hozirgacha qo‘llanib kelinayotgan funksional tahlil metodologiyasini yaratgan,o‘z joniga qasd qilish muammosini chuqur tahlil qilgan. Uning bu ishlari bugungi kunda ham sotsiologik tadqiqot qanday bo‘lishi kerakligiga mukammal misol bo‘lib xizmat qilmoqda. E.Dyurkgeym ayni paytda ham o‘zining dolzarblik qiymatini yo‘qotmagan anomiya nazariyasi asosini yaratgan. Uningi jtimoiy mehnat taqsimoti, mexanik va organik hamjihatlik, ijtimoiy fakt mohiyati, kollektiv ong va qadriyatlar, din evolyutsiyasi haqidagi ta’limoti jahon Sotsiologiya sining oltin fondiga kirgan. Nafaqat Fransiya,balki Germaniya ham jahonni buyuk sotsiologlari – MaksVeber, Georg Zimmel, Ferdinand Tennis bilan lol qoldirgan. Masalan, bugungi kundaVeberning 30 dan ziyod jilddan iborat asarlar to‘plami nashr etilgan. Karl Marks(1818–1881) ijtimoiy nizo nazariyasi, jamiyat tuzilmasi va rivoji haqidgi ta’limot, ijtimoiy sinflar konsepsiyasining asoschisi hisoblanadi. U umuman ijtimoiy faylasuflar orasidagi eng yirik shaxsdir. K.Marks bilan bir qatorda nemis mutafakkiri Maks Veberni (1864–1920) ham ko‘rsatib o‘tish zarur. Uni ikkilanmasdan Sotsiologiya ning Leonardo da Vinchisi deyish mumkin. Uning asosiy nazariyalari bugun Sotsiologiya fanining poydevorini tashkil etadi: ijtimoiy harakat va motivatsiya, mehnatning ijtimoiy taqsimoti, begonalashuv, kasbga moyillik haqidagi nazariyalar. U din Sotsiologiya si, iqtisodiy Sotsiologiya va mehnat Sotsiologiya si, shahar Sotsiologiya si asoslarini, byurokratiya nazariyasini, ijtimoiy stratifikatsiya va statusli guruhlar konsepsiyasini, siyosatshunoslik va hokimiyat instituti asoslarini, jamiyatning ijtimoiy tarixi va ratsionalizatsiya haqidagi ta’limotni, kapitalizm evolyutsiyasi va mulkchilik instituti to‘g‘risidagi ta’limotni ishlab chiqdi. M. Veberning yutuqlari shu qadar ulkanki, ularni sanab tugatib bo‘lmaydi. Ideal tiplarning kiritilishi uning metodologiya sohasidagi eng asosiy yutuqlaridan biri hisoblanadi. Ilmiybaza.uz M.Veber, F.Tennis (1855–1936) va G.Zimmelning (1858–1918) sharofati bilan nemis Sotsiologiya maktabi Birinchi jahon urushiga qadar jahon Sotsiologiya sida ustunlik qildi. Angliyada jahon Sotsiologiya si faniga ijtimoiy evolyutsiya haqidagi nazariyani yaratgan va kishilik jamiyatiga tirik organizm sifatida qaragan Gerbert Spenser (1820–1903) ulkan hissa qo‘shgan. F.Tennis o‘zining “Jamoa va jamiyat” (1887) deb nomlanuvchi bosh asarida keyinchalik klassik tipologiyaga aylangan ijtimoiylik tipologiyasini,ya’ni bevosita shaxsiy va qarindoshchilik munosabatlari hukmron bo‘lgan jamoa va formal institutlar ustuvor bo‘lgan jamiyatni taklif qiladi. Birinchi bosqichda (XIX asr oxiri – XX asr boshi) uchta mamlakat: FranSiya, Germaniya, Angliya jahon Sotsiologiya fanining markazi hisoblangan. Albatta, boshqa mamlakatlarda ham milliy Sotsiologiya ning rivoji uchun ko‘p ish qilgan ajoyib mutafakkirlar bo‘lgan. Rossiyada ular qatoriga N.Kareev, N.Mixaylovskiy, M.Kovalevskiy, V.Xvostovlarni qo‘shish mumkin. Biroq ular jahon Sotsiologiya si rivojiga sezilarli ta’sir ko‘rsata olmadilar. Pitirim Sorokin (1889–1968) bundan mustasno. Uni sotsiologik muammoni qamrashida universalligi, jahon Sotsiologiya siga qo‘shgan nazariy va metodologik ahamiyati jihatidan M.Veber bilan tenglashtirish mumkin. Rossiyada tug‘ilib, AQShda vafot etgan aynan shu mutafakkir Sotsiologiya ning dong‘ini yoydi. XX asrning 20-yillaridan boshlanib, hozirgi kungacha davom etayotgan keyingi bosqichda jahon Sotsiologiya si markazi AQShga ko‘chadi va bu yerda Sotsiologiya faniga davlatdan ancha ko‘mak va ko‘pchilik universitetlarning katta yordami tegadi. Doktorlik darajasini beruvchi dunyodagi birinchi Sotsiologiya fakulteti 1892 yili Chikago universitetida paydo bo‘ladi. 1910 yilga kelib, Amerika universitetlari va kollejlarining aksariyati talabgorlarga Sotsiologiya kurslarini taklif qila boshlaydi. Yemil Dyurkgeym (1858–1917) O.Kontning pozitivizm metodologiyasini chuqurlashtirdi, ko‘p hollarda esa uni qayta yo‘naltirdi. Dyurkgeym ijtimoiy faktlarga tayanishni va ularning statistik o‘rganishni taklif qiladi: u bir ijtimoiy faktlarni (o‘z joniga qasd qilish) boshqa ijtimoiy faktlar (integratsiya) yordamida tushuntiradi. Dyurkgeym zamonaviy Sotsiologiya ning yangi metodologiyasini Ilmiybaza.uz M.Veber, F.Tennis (1855–1936) va G.Zimmelning (1858–1918) sharofati bilan nemis Sotsiologiya maktabi Birinchi jahon urushiga qadar jahon Sotsiologiya sida ustunlik qildi. Angliyada jahon Sotsiologiya si faniga ijtimoiy evolyutsiya haqidagi nazariyani yaratgan va kishilik jamiyatiga tirik organizm sifatida qaragan Gerbert Spenser (1820–1903) ulkan hissa qo‘shgan. F.Tennis o‘zining “Jamoa va jamiyat” (1887) deb nomlanuvchi bosh asarida keyinchalik klassik tipologiyaga aylangan ijtimoiylik tipologiyasini,ya’ni bevosita shaxsiy va qarindoshchilik munosabatlari hukmron bo‘lgan jamoa va formal institutlar ustuvor bo‘lgan jamiyatni taklif qiladi. Birinchi bosqichda (XIX asr oxiri – XX asr boshi) uchta mamlakat: FranSiya, Germaniya, Angliya jahon Sotsiologiya fanining markazi hisoblangan. Albatta, boshqa mamlakatlarda ham milliy Sotsiologiya ning rivoji uchun ko‘p ish qilgan ajoyib mutafakkirlar bo‘lgan. Rossiyada ular qatoriga N.Kareev, N.Mixaylovskiy, M.Kovalevskiy, V.Xvostovlarni qo‘shish mumkin. Biroq ular jahon Sotsiologiya si rivojiga sezilarli ta’sir ko‘rsata olmadilar. Pitirim Sorokin (1889–1968) bundan mustasno. Uni sotsiologik muammoni qamrashida universalligi, jahon Sotsiologiya siga qo‘shgan nazariy va metodologik ahamiyati jihatidan M.Veber bilan tenglashtirish mumkin. Rossiyada tug‘ilib, AQShda vafot etgan aynan shu mutafakkir Sotsiologiya ning dong‘ini yoydi. XX asrning 20-yillaridan boshlanib, hozirgi kungacha davom etayotgan keyingi bosqichda jahon Sotsiologiya si markazi AQShga ko‘chadi va bu yerda Sotsiologiya faniga davlatdan ancha ko‘mak va ko‘pchilik universitetlarning katta yordami tegadi. Doktorlik darajasini beruvchi dunyodagi birinchi Sotsiologiya fakulteti 1892 yili Chikago universitetida paydo bo‘ladi. 1910 yilga kelib, Amerika universitetlari va kollejlarining aksariyati talabgorlarga Sotsiologiya kurslarini taklif qila boshlaydi. Yemil Dyurkgeym (1858–1917) O.Kontning pozitivizm metodologiyasini chuqurlashtirdi, ko‘p hollarda esa uni qayta yo‘naltirdi. Dyurkgeym ijtimoiy faktlarga tayanishni va ularning statistik o‘rganishni taklif qiladi: u bir ijtimoiy faktlarni (o‘z joniga qasd qilish) boshqa ijtimoiy faktlar (integratsiya) yordamida tushuntiradi. Dyurkgeym zamonaviy Sotsiologiya ning yangi metodologiyasini Ilmiybaza.uz beradi. Uning metodologik pozitsiyasiga ikkita xususiyat xos: naturalizm – jamiyat qonunlarini tabiat qonunlariga o‘xshashligi asosida tushunish hamda sotsiologizm– ijtimoiy voqelikning o‘ziga xosligi va avtonomligini, uning individlardan ustunligini tasdiqlash. Dyurkgeymning ilmiy ijodida, butun fransuz maktabidagidek singari, ijtimoiy hamjihatlik muammosi markazi hisoblanadi. Unga ko‘ra insonlar jamiyatining rivoji ikki fazadan o‘tadi: mexanik hamjihatlik (sanoatlashishdan ilgarigi yoki an’anaviy jamiyat) va organik hamjihatlik (sanoatlashishdan ilgarigi, so‘ngra esa sanoatlashgan jamiyat). Sotsiologiya tabiatiga aynan yangicha nazari tufayli Amerika tez orada ilmiy Sotsiologiya ni yaratish borasida Yevropadan o‘zib ketadi. Ammo sotsiologlari ko‘p bo‘lishiga qaramasdan , Amerika dunyoga faqat bitta haqiqiy milliy oqimni– simvolik interaksioniz moqimini va faqat bitta buyuk sotsiologni - Tolkott Parsonsni (1902–1979) bera oldi. Albert eynshteyn fizikada amalga oshirishga intilgan nazariyasini T.Parsons Sotsiologiya da ham xuddi shunday amalga oshirishga, ya’ni jamiyatning barcha darajalarini va ijtimoiy materiya harakatining barcha shakllarini tushuntirib bera oladigan keng qamrovli sotsiologik nazariyani yaratishga urindi. U kishilik voqeligining xilma-xil ko‘rinishlarini qamrab oluvchi mavhum tushunchalarning ulkan deduktivtizimini yaratishga muvaffaq bo‘ldi. AQSh mana shu xususiy sotsiologik nazariyalar borasida ancha muvaffaqqiyat qozondi. Amerika dunyoga buyuk olimlarning eng ko‘p sonli guruhini taqdim etdi: e.Shilz, P.Lazarsfeld, R.Merton, Ch.Kuli, J.Mid, I.Gofman, J.Aleksander, D.Bell, T.Veblen, A.Gouldner, R.Mills, D.Rismen, U.Samner, A.Smoll, A.Toffler, J.Xomans. Ular zamonaviy Sotsiologiya ning ilmiy mazmunini belgilab berishdi. Agar Y evropada sotsiologik g‘oya falsafa bilan chambarchas bog‘liq xolda rivojlangan bo‘lsa, Amerika sotsiologlari orasida sotsiol psixologiya keng tarqaldi. Ikkala madaniyat vakillari ham jamiyat evolyutsiyasi va faoliyatini tushuntirishga harakat qilishdi va buni turlicha usulda bajarishdi: Yevropaliklar ko‘proq global tarixiy sxemalarga suyanishsa, amerikaliklar konkret modellar va amaliy ishlanmalarga tayanishdi. Amerikaliklar falsafiy substantsiya o‘rniga xulq-atvor va harakatga urg‘u berishdi. Ularni idrok ichida yashiringan va aniq o‘lchab bo‘lmaydigan narsa Ilmiybaza.uz beradi. Uning metodologik pozitsiyasiga ikkita xususiyat xos: naturalizm – jamiyat qonunlarini tabiat qonunlariga o‘xshashligi asosida tushunish hamda sotsiologizm– ijtimoiy voqelikning o‘ziga xosligi va avtonomligini, uning individlardan ustunligini tasdiqlash. Dyurkgeymning ilmiy ijodida, butun fransuz maktabidagidek singari, ijtimoiy hamjihatlik muammosi markazi hisoblanadi. Unga ko‘ra insonlar jamiyatining rivoji ikki fazadan o‘tadi: mexanik hamjihatlik (sanoatlashishdan ilgarigi yoki an’anaviy jamiyat) va organik hamjihatlik (sanoatlashishdan ilgarigi, so‘ngra esa sanoatlashgan jamiyat). Sotsiologiya tabiatiga aynan yangicha nazari tufayli Amerika tez orada ilmiy Sotsiologiya ni yaratish borasida Yevropadan o‘zib ketadi. Ammo sotsiologlari ko‘p bo‘lishiga qaramasdan , Amerika dunyoga faqat bitta haqiqiy milliy oqimni– simvolik interaksioniz moqimini va faqat bitta buyuk sotsiologni - Tolkott Parsonsni (1902–1979) bera oldi. Albert eynshteyn fizikada amalga oshirishga intilgan nazariyasini T.Parsons Sotsiologiya da ham xuddi shunday amalga oshirishga, ya’ni jamiyatning barcha darajalarini va ijtimoiy materiya harakatining barcha shakllarini tushuntirib bera oladigan keng qamrovli sotsiologik nazariyani yaratishga urindi. U kishilik voqeligining xilma-xil ko‘rinishlarini qamrab oluvchi mavhum tushunchalarning ulkan deduktivtizimini yaratishga muvaffaq bo‘ldi. AQSh mana shu xususiy sotsiologik nazariyalar borasida ancha muvaffaqqiyat qozondi. Amerika dunyoga buyuk olimlarning eng ko‘p sonli guruhini taqdim etdi: e.Shilz, P.Lazarsfeld, R.Merton, Ch.Kuli, J.Mid, I.Gofman, J.Aleksander, D.Bell, T.Veblen, A.Gouldner, R.Mills, D.Rismen, U.Samner, A.Smoll, A.Toffler, J.Xomans. Ular zamonaviy Sotsiologiya ning ilmiy mazmunini belgilab berishdi. Agar Y evropada sotsiologik g‘oya falsafa bilan chambarchas bog‘liq xolda rivojlangan bo‘lsa, Amerika sotsiologlari orasida sotsiol psixologiya keng tarqaldi. Ikkala madaniyat vakillari ham jamiyat evolyutsiyasi va faoliyatini tushuntirishga harakat qilishdi va buni turlicha usulda bajarishdi: Yevropaliklar ko‘proq global tarixiy sxemalarga suyanishsa, amerikaliklar konkret modellar va amaliy ishlanmalarga tayanishdi. Amerikaliklar falsafiy substantsiya o‘rniga xulq-atvor va harakatga urg‘u berishdi. Ularni idrok ichida yashiringan va aniq o‘lchab bo‘lmaydigan narsa Ilmiybaza.uz qiziqtirmasdi, aksincha sirtda, ya’ni ochiq xulq-atvorda namoyon bo‘ladigan narsa o‘ziga tortardi. Shu tarzda XX asrning birinchi yarmida barcha ijtimoiy fanlarni (iqtisodiyot, ruhshunoslik, Sotsiologiya , siyosatshunoslik) o‘ziga bo‘ysundirgan bixeviorizm (ingliz tilidan behavior–xulq-atvor) vujudga keladi. Endi ularga xulq– atvorga asoslangan, yoki bixevioral fanlar yorlig‘i biriktiriladi. Shu nom bilan, to‘g‘rirog‘i xulq-atvorga asoslangan (XX asr boshida Yevropada bo‘lganidek falsafaga asoslanmagan) Sotsiologiya hozirgi kunlargacha yetib keldi. 3. Sotsiologiya ning obekti va predmeti. Zamonaviy Sotsiologiya ning predmeti va obekti. Fan predmeti–fundamental tushunchalarning mantiqiy o‘zaro bog‘langan va qarama-qarshi bo‘lmagan tizimi xisoblanib, mazkur fanning tadqiqot usullariga yo‘naltirilgan obektiv reallik qismini ifodalaydi. Fan predmeti deb ataladigan tushunchalari gohida faqlarni muntazam, takrorlanadigan hodisalar bo‘yicha tartibga soladi va tashkil etadi. Sotsiologni tanxoligi yoki noyobligi emas, qonuniyligi yoki tipikligi qiziqtiradi. Sotsiologiya bu ijtimoiy tizimlar, ularning vazifalari, ijtimoiy tizim va jamoalarning (dunyo, jamiyat, institut, guruh, tashkilot, oila, shaxs) harakatlanish va rivojlanish (faoliyati va o‘zaro ta’siri) qonuniyatlari (qonuniyatlar, tendensiyalar) haqidagi fandir. Sotsiologiya tabiiy va texnik fanlar bilan ko‘pgina umumiylikka ega. Mazkur o‘zaro munosabatlarning sababi shundaki, sotsiologik bilishning obekti jamiyat hisoblanadi. Biroq «jamiyat» tushunchasini Sotsiologiya ning predmeti sifatida dastlabki aniqlash uchun belgilash yetarli emas. Jamiyat barcha gumanitar fanlar tadqiqotining obekti hisoblanadi. Tadqiq etuvchining faoliyati yo‘naltirilgan barcha narsalar bilish obekti hisoblanadi. Bunga muvofiq ravishda Sotsiologiya obekti deganda jamiyatning yaxlit sotsial voqeligi tushuniladi, unda obektiv ijtimoiy hodisalarni ajratishimiz mumkin (ya’ni ijtimoiy munosabatlar, ijtimoiy tashkilotlar, ijtimoiy jamoalar, ijtimoiy jarayonlar, ijtimoiy institutlar, ijtimoiy subektlar). Sotsiologiya predmetlariga shaxs, ijtimoiy guruhlar, jamoa va butun jamiyat faoliyati va rivojlanishi qonun va qonuniyatlari, shuningdek, jamiyatning ijtimoiy hayoti (sotsial subektlarning ijtimoiy mavqelar, rollar, ijtimoiylashuv muammolari bo‘yicha o‘zaro ta’siri) kiradi. Zamonaviy Sotsiologiya predmeti –uzoq vaqt davom Ilmiybaza.uz qiziqtirmasdi, aksincha sirtda, ya’ni ochiq xulq-atvorda namoyon bo‘ladigan narsa o‘ziga tortardi. Shu tarzda XX asrning birinchi yarmida barcha ijtimoiy fanlarni (iqtisodiyot, ruhshunoslik, Sotsiologiya , siyosatshunoslik) o‘ziga bo‘ysundirgan bixeviorizm (ingliz tilidan behavior–xulq-atvor) vujudga keladi. Endi ularga xulq– atvorga asoslangan, yoki bixevioral fanlar yorlig‘i biriktiriladi. Shu nom bilan, to‘g‘rirog‘i xulq-atvorga asoslangan (XX asr boshida Yevropada bo‘lganidek falsafaga asoslanmagan) Sotsiologiya hozirgi kunlargacha yetib keldi. 3. Sotsiologiya ning obekti va predmeti. Zamonaviy Sotsiologiya ning predmeti va obekti. Fan predmeti–fundamental tushunchalarning mantiqiy o‘zaro bog‘langan va qarama-qarshi bo‘lmagan tizimi xisoblanib, mazkur fanning tadqiqot usullariga yo‘naltirilgan obektiv reallik qismini ifodalaydi. Fan predmeti deb ataladigan tushunchalari gohida faqlarni muntazam, takrorlanadigan hodisalar bo‘yicha tartibga soladi va tashkil etadi. Sotsiologni tanxoligi yoki noyobligi emas, qonuniyligi yoki tipikligi qiziqtiradi. Sotsiologiya bu ijtimoiy tizimlar, ularning vazifalari, ijtimoiy tizim va jamoalarning (dunyo, jamiyat, institut, guruh, tashkilot, oila, shaxs) harakatlanish va rivojlanish (faoliyati va o‘zaro ta’siri) qonuniyatlari (qonuniyatlar, tendensiyalar) haqidagi fandir. Sotsiologiya tabiiy va texnik fanlar bilan ko‘pgina umumiylikka ega. Mazkur o‘zaro munosabatlarning sababi shundaki, sotsiologik bilishning obekti jamiyat hisoblanadi. Biroq «jamiyat» tushunchasini Sotsiologiya ning predmeti sifatida dastlabki aniqlash uchun belgilash yetarli emas. Jamiyat barcha gumanitar fanlar tadqiqotining obekti hisoblanadi. Tadqiq etuvchining faoliyati yo‘naltirilgan barcha narsalar bilish obekti hisoblanadi. Bunga muvofiq ravishda Sotsiologiya obekti deganda jamiyatning yaxlit sotsial voqeligi tushuniladi, unda obektiv ijtimoiy hodisalarni ajratishimiz mumkin (ya’ni ijtimoiy munosabatlar, ijtimoiy tashkilotlar, ijtimoiy jamoalar, ijtimoiy jarayonlar, ijtimoiy institutlar, ijtimoiy subektlar). Sotsiologiya predmetlariga shaxs, ijtimoiy guruhlar, jamoa va butun jamiyat faoliyati va rivojlanishi qonun va qonuniyatlari, shuningdek, jamiyatning ijtimoiy hayoti (sotsial subektlarning ijtimoiy mavqelar, rollar, ijtimoiylashuv muammolari bo‘yicha o‘zaro ta’siri) kiradi. Zamonaviy Sotsiologiya predmeti –uzoq vaqt davom Ilmiybaza.uz etgan tarixiy rivojlanish natijasi bo‘lib, ko‘plab olimlar avlodlarining mehnatlari mahsulidir, ulardan har biri yangi bilim tamoyillarini qo‘shib borgan, yuzaga kelgan vaziyatni ko‘rib chiqqan, tanqid qilgan, bahs-munozara olib borgan, yangilik kiritgan, tekshirgan va shu yo‘l bilan bugun Sotsiologiya predmeti sohasiga kiritilganlarni barchasini elakdan o‘tkazgan. Sotsiologiya predmetining bosh sababchisi ikkita tushuncha hisoblanadi -«status» va «rol». Birinchisi jamiyatning statistik, ikkinchisi esa dinamik tasvirini ochib beradi. Insonning guruhdagi yoki jamiyatdagi o‘rni, holati status (mavqe) deb ataladi. To‘ldirilmagan mavqelarning majmui bizga jamiyatning ijtimoiy tuzilmasini beradi. Ijtimoiy mavqelar ijtimoiy munosabatlar bilan, shaxsiy mavqelar esa shaxslararo munosabatlar bilan bog‘liq. Sotsiologiya uchun insonlar qanday shaxsiy munosabatlarga kirishishlari emas, balki ular orasidan qandaydir asosiyroq bo‘lgan qarashlar, ya’ni sotsiol munosabatlar muhimdir. Jamiyat haqidagi fanlar umumiy tizimida Sotsiologiya fani xususiyatini yuqorida zikr etilgandek tushuntirish, hozirgi zamon Sotsiologiya sining predmetini shunday ta’riflashning imkonini beradi: Sotsiologiya jamiyatni murakkab ijtimoiy organizm sifatida o‘rganadi. Sotsiologiya jamiyatni mavjud tarkibiy tuzilmalari mohiyati, ularning harakat tendentsiyalari va taraqqiyot qonuniyatlarini sotsiol tashkil etilgan tizimda tadqiq etadi. Shuningdek, Sotsiologiya asosiy e’tiborni jamiyatni har-xil ijtimoiy va hududiy tuzum bosqichlarida vujudga keladigan keng ma’nodagi insonlar aro munosabatlari va jamoatchilikfikrini o‘rganishga qaratuvchi fandir. Sotsiologiya fani jamiyatning turli sohalari iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, ma’naviy–axloqiy va boshqa tarmoqlarida tadqiqotlar o‘tkazadi. Mamlakatimizda Sotsiologiya ning roli ortib bormoqda, bu fanga umumiy qiziqish kuchaymoqda. Buni tushunish mumkin, chunki O‘zbekistonda hozir yangi ijtimoiy– siyosiy va ma’naviy iqlim shakllandi. Ijtimoiy hayotning barcha jabhalarida o‘zgarishlar kuzatilmoqda, sotsiol tarkibda o‘zgarishlar qayd qilinmoqda, yangi ijtimoiy institutlar va munosabatlar paydo bo‘lmoqda.Vatanimizda Sotsiologiya hech qanday to‘siqsiz rivojlanish va mustaqil ijtimoiy fan sifatida o‘zini anglash imkoniyati tug‘ildi. Jamiyatimizda kuzatilayotgan ijtimoiy o‘zgarishlar va jarayonlar Ilmiybaza.uz etgan tarixiy rivojlanish natijasi bo‘lib, ko‘plab olimlar avlodlarining mehnatlari mahsulidir, ulardan har biri yangi bilim tamoyillarini qo‘shib borgan, yuzaga kelgan vaziyatni ko‘rib chiqqan, tanqid qilgan, bahs-munozara olib borgan, yangilik kiritgan, tekshirgan va shu yo‘l bilan bugun Sotsiologiya predmeti sohasiga kiritilganlarni barchasini elakdan o‘tkazgan. Sotsiologiya predmetining bosh sababchisi ikkita tushuncha hisoblanadi -«status» va «rol». Birinchisi jamiyatning statistik, ikkinchisi esa dinamik tasvirini ochib beradi. Insonning guruhdagi yoki jamiyatdagi o‘rni, holati status (mavqe) deb ataladi. To‘ldirilmagan mavqelarning majmui bizga jamiyatning ijtimoiy tuzilmasini beradi. Ijtimoiy mavqelar ijtimoiy munosabatlar bilan, shaxsiy mavqelar esa shaxslararo munosabatlar bilan bog‘liq. Sotsiologiya uchun insonlar qanday shaxsiy munosabatlarga kirishishlari emas, balki ular orasidan qandaydir asosiyroq bo‘lgan qarashlar, ya’ni sotsiol munosabatlar muhimdir. Jamiyat haqidagi fanlar umumiy tizimida Sotsiologiya fani xususiyatini yuqorida zikr etilgandek tushuntirish, hozirgi zamon Sotsiologiya sining predmetini shunday ta’riflashning imkonini beradi: Sotsiologiya jamiyatni murakkab ijtimoiy organizm sifatida o‘rganadi. Sotsiologiya jamiyatni mavjud tarkibiy tuzilmalari mohiyati, ularning harakat tendentsiyalari va taraqqiyot qonuniyatlarini sotsiol tashkil etilgan tizimda tadqiq etadi. Shuningdek, Sotsiologiya asosiy e’tiborni jamiyatni har-xil ijtimoiy va hududiy tuzum bosqichlarida vujudga keladigan keng ma’nodagi insonlar aro munosabatlari va jamoatchilikfikrini o‘rganishga qaratuvchi fandir. Sotsiologiya fani jamiyatning turli sohalari iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, ma’naviy–axloqiy va boshqa tarmoqlarida tadqiqotlar o‘tkazadi. Mamlakatimizda Sotsiologiya ning roli ortib bormoqda, bu fanga umumiy qiziqish kuchaymoqda. Buni tushunish mumkin, chunki O‘zbekistonda hozir yangi ijtimoiy– siyosiy va ma’naviy iqlim shakllandi. Ijtimoiy hayotning barcha jabhalarida o‘zgarishlar kuzatilmoqda, sotsiol tarkibda o‘zgarishlar qayd qilinmoqda, yangi ijtimoiy institutlar va munosabatlar paydo bo‘lmoqda.Vatanimizda Sotsiologiya hech qanday to‘siqsiz rivojlanish va mustaqil ijtimoiy fan sifatida o‘zini anglash imkoniyati tug‘ildi. Jamiyatimizda kuzatilayotgan ijtimoiy o‘zgarishlar va jarayonlar Ilmiybaza.uz Sotsiologiya fanining diqqat markazida turibdi. Sotsiologik fikrlashning eng muhim jihati jamiyat hayotida inson shaxsini tushunishdan iboratdir. Shaxsga bo‘lgan sotsiologik nuqtai nazarning o‘ziga hosligi shundan iboratki, bu fan unga ijtimoiy voqeilikni o‘zgartiruvchi faol mavjudot sifatida qaraydi. Ijtimoiy institutlar ko‘p jihatdan inson axloqini ifodalaydi, ammo ayni shu vaqtning o‘zida ular inson faoliyatining ifodasi va individlarning o‘zaro ijtimoiy ta’siri xosilasidir. Jamiyat to‘g‘risidagi xozirgi bilimlarning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, ular sotsiologik fikrlashning kuchli ta’siri ostidadir. Jamiyatimizda kuzatilayotgan murakkab jarayonlarni sotsiologik tahlilsiz to‘g‘ri tushunish mumkin emas. Mamlakatimizda Sotsiologiya ning keyingi rivojlanishi va takomillashtirilishi jamiyatni chuqur o‘rganish va anglash, jamiyat oldida turgan o‘tish davrining murakkab muammolarini ancha samaraliroq yechishga imkon beradi. Sotsiologiya ning turli yo‘nalishlarida fanning obekti va predmeti muammosini yechish yo‘lidagi g‘oyaviy-nazariy izlanishlar. Sotsiologiya - yaxlit ijtimoiy tuzum sifatida jamiyat haqidagi va uning ayrim tarkibiy elementlari (shaxslar, ijtimoiy birliklar, institutlar) orqali bu tuzumning amal qilishi va rivojlanishini o‘rganuvchi fandir. Sotsiologiya obekti jamiyat hisoblansada, lekin Sotsiologiya predmetining dastlabki bosqichi sifatida jamiyat tushunchasini ajratib ko‘rsatish yetarli emas. Sotsiologiya ning ilmiy maqomini asoslashning mohiyati uning obekti va predmeti o‘rtasidagi farqdan kelib chiqadi. Obektni bilish – tadqiqot obekti nimaga yo‘naltirilganligi va obektiv voqelik sifatida unga nima qarama-qarshi turganligini anglatadi. Har qanday hodisa, jarayon yoki obektiv voqelikning o‘zaro munosabati turli fanlarning (fizika, ximiya, biologiya, psixologiya, iqtisodiyot, Sotsiologiya va hokazolar) obekti bo‘lishi mumkin. Predmet obekt kabi obektiv voqelikning bir qismi yoki uning elementlari yig‘indisi bo‘lib, umumiy yoki o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Har bir fan o‘z navbatida predmeti nuqtai nazaridan farq qiladi. Ilmiybaza.uz Sotsiologiya fanining diqqat markazida turibdi. Sotsiologik fikrlashning eng muhim jihati jamiyat hayotida inson shaxsini tushunishdan iboratdir. Shaxsga bo‘lgan sotsiologik nuqtai nazarning o‘ziga hosligi shundan iboratki, bu fan unga ijtimoiy voqeilikni o‘zgartiruvchi faol mavjudot sifatida qaraydi. Ijtimoiy institutlar ko‘p jihatdan inson axloqini ifodalaydi, ammo ayni shu vaqtning o‘zida ular inson faoliyatining ifodasi va individlarning o‘zaro ijtimoiy ta’siri xosilasidir. Jamiyat to‘g‘risidagi xozirgi bilimlarning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, ular sotsiologik fikrlashning kuchli ta’siri ostidadir. Jamiyatimizda kuzatilayotgan murakkab jarayonlarni sotsiologik tahlilsiz to‘g‘ri tushunish mumkin emas. Mamlakatimizda Sotsiologiya ning keyingi rivojlanishi va takomillashtirilishi jamiyatni chuqur o‘rganish va anglash, jamiyat oldida turgan o‘tish davrining murakkab muammolarini ancha samaraliroq yechishga imkon beradi. Sotsiologiya ning turli yo‘nalishlarida fanning obekti va predmeti muammosini yechish yo‘lidagi g‘oyaviy-nazariy izlanishlar. Sotsiologiya - yaxlit ijtimoiy tuzum sifatida jamiyat haqidagi va uning ayrim tarkibiy elementlari (shaxslar, ijtimoiy birliklar, institutlar) orqali bu tuzumning amal qilishi va rivojlanishini o‘rganuvchi fandir. Sotsiologiya obekti jamiyat hisoblansada, lekin Sotsiologiya predmetining dastlabki bosqichi sifatida jamiyat tushunchasini ajratib ko‘rsatish yetarli emas. Sotsiologiya ning ilmiy maqomini asoslashning mohiyati uning obekti va predmeti o‘rtasidagi farqdan kelib chiqadi. Obektni bilish – tadqiqot obekti nimaga yo‘naltirilganligi va obektiv voqelik sifatida unga nima qarama-qarshi turganligini anglatadi. Har qanday hodisa, jarayon yoki obektiv voqelikning o‘zaro munosabati turli fanlarning (fizika, ximiya, biologiya, psixologiya, iqtisodiyot, Sotsiologiya va hokazolar) obekti bo‘lishi mumkin. Predmet obekt kabi obektiv voqelikning bir qismi yoki uning elementlari yig‘indisi bo‘lib, umumiy yoki o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Har bir fan o‘z navbatida predmeti nuqtai nazaridan farq qiladi. Ilmiybaza.uz Ijtimoiy xususiyatlarga ega bo‘lgan kishilararo aloqalar, o‘zaro bog‘liqliklar majmuasi - Sotsiologiya fanining obekti vazifasini o‘taydi. Obekt va predmet hamma vaqt bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. Chunki, obekt mohiyatni to‘g‘ri tushunish, ilmiy tadqiqot yo‘nalishini xolis belgilay olish imkonini beradi. Demak, Sotsiologiya ning obekti jamiyatni boshqaruvchi tafakkur qonuniyatlari, ratsional vositalaridir. Sotsiologiya jamiyat haqidagi umumiy fan bo‘libgina qolmay, balki maxsus sohalararo fan hamdir. U boshqa fanlar o‘rganmaydigan o‘z obektiga ega. Uning o‘ziga xos sohasi sotsiol reallik bo‘lib, u inson va jamiyat munosabatining ijtimoiy- madaniy muayyanligidir. Shu boisdan ham jamiyatdagi ijtimoiy aloqalar, ijtimoiy hamkorliklar, ijtimoiy munosabatlar va ularning o‘zaro tashkil etilish usullari Sotsiologiya ning obekti bo‘ladi. Insonlar o‘zaro aloqalarga, hamkorlik munosabatlariga kirishishlari orqaligina muayyan ijtimoiy xususiyatlarni namoyon etish imkoniyatlariga ega bo‘ladilar. Sotsiologiya ijtimoiy muhitni tadqiq etganda umummilliy tushuncha va kategoriyalardan kelib chiqadi. Xususan, obektiv va subektiv, erkinlik va zaruriyat, borliq va ong kabi falsafiy kategoriyalardan foydalanib sotsiologik obekt mohiyatni talqin etadi. Sotsiologiya sotsiol obektni sotsiol subektlar orqali (shaxs, guruh, jamiyat, sotsiol sohalar, munosabatlar, odamlarning sotsiol faoliyati va tafakkur tarzi) tahlil qiladi. Sotsiologiya turli sotsiol sohalarni tadqiq etish asosida ularning o‘ziga xos ijtimoiy rivojlanish tendentsiyalarini aniqlaydi. Muayyan sotsiol guruhlar tahlili va tasnifi orqali u jamiyat va inson to ‘g ‘risidagi umumiy qarashlar, qonunlar va tendentsiyalarni yaratadi, rivojlanish qonuniyatlarini ochib beradi. Sotsiologiya o‘z obekti doirasida sotsiol hayotning turli, alohida tomonlari bilan ham shug‘ullanadi va buning natijasida fanda integral sohalar vujudga keladi. Jumladan, huquq Sotsiologiya si, siyosat Sotsiologiya si, iqtisodiyot Sotsiologiya si, industrial Sotsiologiya kabilar. Sotsiologiya bu sohalarda inson va uning siyosiy, Ilmiybaza.uz Ijtimoiy xususiyatlarga ega bo‘lgan kishilararo aloqalar, o‘zaro bog‘liqliklar majmuasi - Sotsiologiya fanining obekti vazifasini o‘taydi. Obekt va predmet hamma vaqt bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. Chunki, obekt mohiyatni to‘g‘ri tushunish, ilmiy tadqiqot yo‘nalishini xolis belgilay olish imkonini beradi. Demak, Sotsiologiya ning obekti jamiyatni boshqaruvchi tafakkur qonuniyatlari, ratsional vositalaridir. Sotsiologiya jamiyat haqidagi umumiy fan bo‘libgina qolmay, balki maxsus sohalararo fan hamdir. U boshqa fanlar o‘rganmaydigan o‘z obektiga ega. Uning o‘ziga xos sohasi sotsiol reallik bo‘lib, u inson va jamiyat munosabatining ijtimoiy- madaniy muayyanligidir. Shu boisdan ham jamiyatdagi ijtimoiy aloqalar, ijtimoiy hamkorliklar, ijtimoiy munosabatlar va ularning o‘zaro tashkil etilish usullari Sotsiologiya ning obekti bo‘ladi. Insonlar o‘zaro aloqalarga, hamkorlik munosabatlariga kirishishlari orqaligina muayyan ijtimoiy xususiyatlarni namoyon etish imkoniyatlariga ega bo‘ladilar. Sotsiologiya ijtimoiy muhitni tadqiq etganda umummilliy tushuncha va kategoriyalardan kelib chiqadi. Xususan, obektiv va subektiv, erkinlik va zaruriyat, borliq va ong kabi falsafiy kategoriyalardan foydalanib sotsiologik obekt mohiyatni talqin etadi. Sotsiologiya sotsiol obektni sotsiol subektlar orqali (shaxs, guruh, jamiyat, sotsiol sohalar, munosabatlar, odamlarning sotsiol faoliyati va tafakkur tarzi) tahlil qiladi. Sotsiologiya turli sotsiol sohalarni tadqiq etish asosida ularning o‘ziga xos ijtimoiy rivojlanish tendentsiyalarini aniqlaydi. Muayyan sotsiol guruhlar tahlili va tasnifi orqali u jamiyat va inson to ‘g ‘risidagi umumiy qarashlar, qonunlar va tendentsiyalarni yaratadi, rivojlanish qonuniyatlarini ochib beradi. Sotsiologiya o‘z obekti doirasida sotsiol hayotning turli, alohida tomonlari bilan ham shug‘ullanadi va buning natijasida fanda integral sohalar vujudga keladi. Jumladan, huquq Sotsiologiya si, siyosat Sotsiologiya si, iqtisodiyot Sotsiologiya si, industrial Sotsiologiya kabilar. Sotsiologiya bu sohalarda inson va uning siyosiy, Ilmiybaza.uz iqtisodiy va boshqa sohalardagi o‘rni, rivojlanishi, hayot tarzi va fikrlash uslubi kabi masalalarni hal qiladi. Sotsiologiya o‘zining maxsus obekti asosida yakka shaxs faoliyatining, konkret namoyon bo‘lishining empirik darajasini o‘rganishni ham o‘z ichiga oladi. O.Kont fikricha, obekt va predmet qarama-qarshiliklardan iborat. Sotsiologiya ijtimoiy hayot jarayonlarini 3 bosqichda o‘rganadi: 1. Aniq- empirik. 2. Xususiy (maxsus). 3. Umumiy. Shunga muvofiq ravishda Sotsiologiya empirik, maxsus va umum-sotsiologik tadqiqot jarayonlarini o‘z ichiga oladi. Sotsiol degan tushuncha sotsiol aloqalar hamda munosabatlar va ularni tashkil etish usullari, Sotsiologiya bilish obektining o‘ziga xosligini ochib bersa, sotsiol qonuniyatlar esa Sotsiologiya fani predmetini aniqlash uchun boshlang‘ich nuqta hisoblanadi. O‘zbekiston sharoitiga moslab, zamonaviy Sotsiologiya da biz quyidagi o‘rganish obektlarini ajratamiz: 1. Ijtimoiy bosqich: (jamiyat, ijtimoiy qatlam, ijtimoiy guruh, mahalla, oila, shaxs) 2. Milliy bosqich: (millat, elat, etnik guruh, avlod, milliy oila, individ) 3. Tarmoqlar bosqichi (iqtisodiyot, siyosat, madaniyat, fan, ta’lim, ma’naviyat va ma’rifat, ekologiya va boshqalar) 4. Xududuy bosqich: (mintaqa, mamlakat, viloyat, shahar, tuman, qishloq, mahalla). Sotsiologiya ning predmeti: Inson hayot tarizining konkret jihatlari, odamlarning fe’l-atvori jamiyatdagi o‘rhi va intilishlaridan, turli hayotiy vaziyatlardagi takroriy harakatlaridan iborat. Vaholanki, oilada, ko‘chada, transportda, do‘konda, ishxonada, o‘quv auditoriyasida, xullas barcha vaziyatlarda inson xulqining takrorlanuvchan Ilmiybaza.uz iqtisodiy va boshqa sohalardagi o‘rni, rivojlanishi, hayot tarzi va fikrlash uslubi kabi masalalarni hal qiladi. Sotsiologiya o‘zining maxsus obekti asosida yakka shaxs faoliyatining, konkret namoyon bo‘lishining empirik darajasini o‘rganishni ham o‘z ichiga oladi. O.Kont fikricha, obekt va predmet qarama-qarshiliklardan iborat. Sotsiologiya ijtimoiy hayot jarayonlarini 3 bosqichda o‘rganadi: 1. Aniq- empirik. 2. Xususiy (maxsus). 3. Umumiy. Shunga muvofiq ravishda Sotsiologiya empirik, maxsus va umum-sotsiologik tadqiqot jarayonlarini o‘z ichiga oladi. Sotsiol degan tushuncha sotsiol aloqalar hamda munosabatlar va ularni tashkil etish usullari, Sotsiologiya bilish obektining o‘ziga xosligini ochib bersa, sotsiol qonuniyatlar esa Sotsiologiya fani predmetini aniqlash uchun boshlang‘ich nuqta hisoblanadi. O‘zbekiston sharoitiga moslab, zamonaviy Sotsiologiya da biz quyidagi o‘rganish obektlarini ajratamiz: 1. Ijtimoiy bosqich: (jamiyat, ijtimoiy qatlam, ijtimoiy guruh, mahalla, oila, shaxs) 2. Milliy bosqich: (millat, elat, etnik guruh, avlod, milliy oila, individ) 3. Tarmoqlar bosqichi (iqtisodiyot, siyosat, madaniyat, fan, ta’lim, ma’naviyat va ma’rifat, ekologiya va boshqalar) 4. Xududuy bosqich: (mintaqa, mamlakat, viloyat, shahar, tuman, qishloq, mahalla). Sotsiologiya ning predmeti: Inson hayot tarizining konkret jihatlari, odamlarning fe’l-atvori jamiyatdagi o‘rhi va intilishlaridan, turli hayotiy vaziyatlardagi takroriy harakatlaridan iborat. Vaholanki, oilada, ko‘chada, transportda, do‘konda, ishxonada, o‘quv auditoriyasida, xullas barcha vaziyatlarda inson xulqining takrorlanuvchan Ilmiybaza.uz ko‘rinishlarini kuzatishimiz mumkin. (Masalan, odam do‘konga kirganida, sotuvchidan qanday muomala kutishni biladi). Sotsiologiya ning predmeti: Agar fanning obekti uning nimani o‘rganish kerak degan savolga javob bersa, predmet esa o‘sha obektning qaysi jihatlarini o‘rganadi? degan savolga javob beradi. Quyida Sotsiologiya ga doir bir qancha ta’riflarni keltirib o‘tamiz. Sotsiologiya – insonlarning sotsiol jamoalar va sotsiol jarayonlarda tutgan o‘rni, ular o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganadigan fandir. Sotsiologiya – ayni vaqtda jamiyat va shaxsning iqtisodiy, siyosiy, mafkuraviy, ma’naviy hayotdagi faoliyati va ijtimoiy mazmunini o‘rganadigan fan hamdir. Sotsiologiya – jamiyat tuzilishi, uning elementlari va ularning yashash sharoitlarini va shu tuzumda sodir bo‘layotgan ijtimoiy jarayonlarni o‘rganadigan fandir. Sotsiologiya – shaxsga ijtimoiy hayot qonuniyatlari orqali ijtimoiy muhitga ko‘nikma hosil qilishga (adaptatsiya) ko‘maklashadigan, shular bilan bir qatorda insonlar jamiyatini rivojlantirishda sotsiol tashkilotlarning insonlarga mos, eng qulay variantini topishda va uni amalga oshirishda jismoniy, emotsional-psixologik va ma’naviy imkoniyatlarni ishga solishga yordam beradigan fandir. O‘z navbatida Sotsiologiya ning vazifasi jamiyat taraqqiyotini ta’minlaydigan eng qulay variantlarni, ijtimoiy-madaniy modellarni topishdan iboratdir. Bular jamiyat va insonning o‘z-o‘zini takomillashtirishga qaratilgan qonuniyatlardir. Sotsiologiya ning vazifasi murakkab sotsiol dunyoni tashkil etuvchi o‘zaro birikuvchi va harakat qiluvchi tuzilma va mexanizmlar mohiyatini aniqlashdan hamda ularning rivojlanish tendensiyalarini belgilashdan ham iboratdir. Shunday qilib, Sotsiologiya aniq ijtimoiy tizimlar amal qilishining sotsiol qonun va qonuniyatlari haqidagi, ushbu qonun va qonuniyatlarning shaxslar, ijtimoiy guruhlar, birliklar, sinflar, xalqlar faoliyatida namoyon bo‘lishi va ta’sir ko‘rsatishi mexanizmi haqidagi fandir. Sotsiologiya ning mavqei, roli va o‘rnining nazariy va amaliy asoslanishida sotsiol degan tushuncha asosiy hisoblanadi. «Sotsiol» tushunchasi birinchi marta Ilmiybaza.uz ko‘rinishlarini kuzatishimiz mumkin. (Masalan, odam do‘konga kirganida, sotuvchidan qanday muomala kutishni biladi). Sotsiologiya ning predmeti: Agar fanning obekti uning nimani o‘rganish kerak degan savolga javob bersa, predmet esa o‘sha obektning qaysi jihatlarini o‘rganadi? degan savolga javob beradi. Quyida Sotsiologiya ga doir bir qancha ta’riflarni keltirib o‘tamiz. Sotsiologiya – insonlarning sotsiol jamoalar va sotsiol jarayonlarda tutgan o‘rni, ular o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganadigan fandir. Sotsiologiya – ayni vaqtda jamiyat va shaxsning iqtisodiy, siyosiy, mafkuraviy, ma’naviy hayotdagi faoliyati va ijtimoiy mazmunini o‘rganadigan fan hamdir. Sotsiologiya – jamiyat tuzilishi, uning elementlari va ularning yashash sharoitlarini va shu tuzumda sodir bo‘layotgan ijtimoiy jarayonlarni o‘rganadigan fandir. Sotsiologiya – shaxsga ijtimoiy hayot qonuniyatlari orqali ijtimoiy muhitga ko‘nikma hosil qilishga (adaptatsiya) ko‘maklashadigan, shular bilan bir qatorda insonlar jamiyatini rivojlantirishda sotsiol tashkilotlarning insonlarga mos, eng qulay variantini topishda va uni amalga oshirishda jismoniy, emotsional-psixologik va ma’naviy imkoniyatlarni ishga solishga yordam beradigan fandir. O‘z navbatida Sotsiologiya ning vazifasi jamiyat taraqqiyotini ta’minlaydigan eng qulay variantlarni, ijtimoiy-madaniy modellarni topishdan iboratdir. Bular jamiyat va insonning o‘z-o‘zini takomillashtirishga qaratilgan qonuniyatlardir. Sotsiologiya ning vazifasi murakkab sotsiol dunyoni tashkil etuvchi o‘zaro birikuvchi va harakat qiluvchi tuzilma va mexanizmlar mohiyatini aniqlashdan hamda ularning rivojlanish tendensiyalarini belgilashdan ham iboratdir. Shunday qilib, Sotsiologiya aniq ijtimoiy tizimlar amal qilishining sotsiol qonun va qonuniyatlari haqidagi, ushbu qonun va qonuniyatlarning shaxslar, ijtimoiy guruhlar, birliklar, sinflar, xalqlar faoliyatida namoyon bo‘lishi va ta’sir ko‘rsatishi mexanizmi haqidagi fandir. Sotsiologiya ning mavqei, roli va o‘rnining nazariy va amaliy asoslanishida sotsiol degan tushuncha asosiy hisoblanadi. «Sotsiol» tushunchasi birinchi marta Ilmiybaza.uz Karl Marks tomonidan qo‘llanilgan. U odamlarning bir-biriga bo‘lgan munosabati, hayot tarzi, sharoitlari va dalillarini hamda insonning jamiyatda tutgan roli, holatini tahlil etganida «Sotsiol» munosabatlar tushunchasini qo‘llagan. Ma’lumki, sotsiol u yoki bu xususiyatning va sotsiol munosabatlarning o‘ziga xos yig‘indisidir. Har qanday sotsiol munosabatlar tizimi (iqtisodiy, siyosiy va boshqa) odamlarning bir-biriga va jamiyatga bo‘lgan munosabatiga talluqli hisoblanadi. Sotsiol degan tushunchaning o‘ziga xosligini harakterlovchi quyidagi asosiy jihatlarini ajratib ko‘rsatish mumkin. Birinchidan, bu xususiyat turli guruh, individlar uchun ta’alluqli va ular tomonidan sotsiol munosabatlarning u yoki bu xususiyatini integratsiyalash natijasi hisoblanadi. Ikkinchidan, hozirgi sotsiol munosabatlar (iqtisodiy, siyosiy va boshqa) bilan bog‘langan individlarning va ularning guruhlari o‘rtasidagi turli munosabatlarning mazmuni va harakterini anglatadi. Uchinchidan, sotsiol jihat turli individ va guruhlarining bir-biriga, jamiyatda tutgan o‘rniga, ijtimoiy hayot,voqelik va jarayonlarga munosabatida namoyon bo‘ladi. To‘rtinchidan, individlar o‘rtasidagi aloqa va o‘zaro ta’sirning namoyon bo‘lishi birgalikdagi faoliyat natijasi demakdir. Sotsiologiya ijtimoiy hayotni u yoki bu formada va sohada o‘rganar ekan, u avvalo sotsiol voqelik haqidagi bilimlarni shakllantirish, sotsiol rivojlanish jarayonlarini tasvirlash, tushuntirish, Sotsiologiya ning asosiy metodologiyasini va sotsiologik tadqiqot metodlarini ishlab chiqish kabi ilmiy muammolarni hal etadi. 4. Sotsiologiya ning kategoriyalari, metod va metodologiyalari, fanning funksiyalari. Sotsiologiya ning funksiyalari Gnoseologik - (nazariy bilish) jamiyat to‘g‘risidagi yangi konsepsiyalar, sotsiologik bilimlarni olish imkonini beradi. Boshqarish - bevosita boshqarmaydi balki boshqaruvning yangi usullarini taklif etadi. Muammolarni hal etish yo‘llarini ko‘rsatib beradi Ilmiybaza.uz Karl Marks tomonidan qo‘llanilgan. U odamlarning bir-biriga bo‘lgan munosabati, hayot tarzi, sharoitlari va dalillarini hamda insonning jamiyatda tutgan roli, holatini tahlil etganida «Sotsiol» munosabatlar tushunchasini qo‘llagan. Ma’lumki, sotsiol u yoki bu xususiyatning va sotsiol munosabatlarning o‘ziga xos yig‘indisidir. Har qanday sotsiol munosabatlar tizimi (iqtisodiy, siyosiy va boshqa) odamlarning bir-biriga va jamiyatga bo‘lgan munosabatiga talluqli hisoblanadi. Sotsiol degan tushunchaning o‘ziga xosligini harakterlovchi quyidagi asosiy jihatlarini ajratib ko‘rsatish mumkin. Birinchidan, bu xususiyat turli guruh, individlar uchun ta’alluqli va ular tomonidan sotsiol munosabatlarning u yoki bu xususiyatini integratsiyalash natijasi hisoblanadi. Ikkinchidan, hozirgi sotsiol munosabatlar (iqtisodiy, siyosiy va boshqa) bilan bog‘langan individlarning va ularning guruhlari o‘rtasidagi turli munosabatlarning mazmuni va harakterini anglatadi. Uchinchidan, sotsiol jihat turli individ va guruhlarining bir-biriga, jamiyatda tutgan o‘rniga, ijtimoiy hayot,voqelik va jarayonlarga munosabatida namoyon bo‘ladi. To‘rtinchidan, individlar o‘rtasidagi aloqa va o‘zaro ta’sirning namoyon bo‘lishi birgalikdagi faoliyat natijasi demakdir. Sotsiologiya ijtimoiy hayotni u yoki bu formada va sohada o‘rganar ekan, u avvalo sotsiol voqelik haqidagi bilimlarni shakllantirish, sotsiol rivojlanish jarayonlarini tasvirlash, tushuntirish, Sotsiologiya ning asosiy metodologiyasini va sotsiologik tadqiqot metodlarini ishlab chiqish kabi ilmiy muammolarni hal etadi. 4. Sotsiologiya ning kategoriyalari, metod va metodologiyalari, fanning funksiyalari. Sotsiologiya ning funksiyalari Gnoseologik - (nazariy bilish) jamiyat to‘g‘risidagi yangi konsepsiyalar, sotsiologik bilimlarni olish imkonini beradi. Boshqarish - bevosita boshqarmaydi balki boshqaruvning yangi usullarini taklif etadi. Muammolarni hal etish yo‘llarini ko‘rsatib beradi Ilmiybaza.uz Axborot yetkazish -mutaxasislargagina emas balki jamiyat uchun ham Tashviqot qilish - hamma sohada Tashkillashtirish - birlashtirish, yo‘naltirish siyosatda, ishlab chiqarishda, dam olishda Bashorat - asosan siyosatda OAVlarda va boshqa sohalarda Dunyoqarashlik funksiyasini Metodologik funksiyasi Ijtimoiy funksiyasi Aksiologik(qadriyat) funksiyasi Mafkuraviy funksiyani Insonparvarlik funksiyasi Sotsiologiya ning jamiyat hayoti bilan xilma-xil aloqasi, uning ijtimoiy vazifasi birinchi navbatda u bajarayotgan funksiyalar bilan aniqlanadi. Har qanday fanlar kabi Sotsiologiya ning eng asosiy funksiyalaridan biri nazariya va amaliyotning birligidir. Sotsiologik tadqiqotlarning ko‘pchilik qismi amaliy muammolarni hal etishga yo‘naltirilgan. Sotsiologiya ning amaliy yo‘naltirilganligi shunda namoyon bo‘ladiki, u ijtimoiy jarayonlarning rivojlanishihaqidagi ilmiy asoslangan ma’lumotni ishlab chiqishga qodir. Shu holatda Sotsiologiya ning oldindan aytib berish funksiyasi namoyon bo‘ladi. Jamiyat hayotida sotsiologik tadqiqotlardan ijtimoiy hayotning turli sohalarini rivojlantirishni rejalashtirishda foydalanish katta ahamiyatga ega. Sotsiol rejalashtirish ijtimoiy tizim qanday bo‘lishidan qat’iy nazar hamma mamlakatlarda rivojlangan. Sotsiologiya mafkuraviy funktsiyani ham bajaradi. U birinchidan, tabiiy-tarixiy jarayonlarni anglash, jamiyat taraqqiyotining yaqin oradagi maqsadlarini va istiqbollarini ishlab chiqishga qaratilgan. Ikkinchidan, ilmiy va mafkuraviy munozarani boshqa qarashlar tizimi orqali olib borish. Uchinchidan, aholi o‘rtasida ilmiy va milliy mafkurani tarqatish. Ilmiybaza.uz Axborot yetkazish -mutaxasislargagina emas balki jamiyat uchun ham Tashviqot qilish - hamma sohada Tashkillashtirish - birlashtirish, yo‘naltirish siyosatda, ishlab chiqarishda, dam olishda Bashorat - asosan siyosatda OAVlarda va boshqa sohalarda Dunyoqarashlik funksiyasini Metodologik funksiyasi Ijtimoiy funksiyasi Aksiologik(qadriyat) funksiyasi Mafkuraviy funksiyani Insonparvarlik funksiyasi Sotsiologiya ning jamiyat hayoti bilan xilma-xil aloqasi, uning ijtimoiy vazifasi birinchi navbatda u bajarayotgan funksiyalar bilan aniqlanadi. Har qanday fanlar kabi Sotsiologiya ning eng asosiy funksiyalaridan biri nazariya va amaliyotning birligidir. Sotsiologik tadqiqotlarning ko‘pchilik qismi amaliy muammolarni hal etishga yo‘naltirilgan. Sotsiologiya ning amaliy yo‘naltirilganligi shunda namoyon bo‘ladiki, u ijtimoiy jarayonlarning rivojlanishihaqidagi ilmiy asoslangan ma’lumotni ishlab chiqishga qodir. Shu holatda Sotsiologiya ning oldindan aytib berish funksiyasi namoyon bo‘ladi. Jamiyat hayotida sotsiologik tadqiqotlardan ijtimoiy hayotning turli sohalarini rivojlantirishni rejalashtirishda foydalanish katta ahamiyatga ega. Sotsiol rejalashtirish ijtimoiy tizim qanday bo‘lishidan qat’iy nazar hamma mamlakatlarda rivojlangan. Sotsiologiya mafkuraviy funktsiyani ham bajaradi. U birinchidan, tabiiy-tarixiy jarayonlarni anglash, jamiyat taraqqiyotining yaqin oradagi maqsadlarini va istiqbollarini ishlab chiqishga qaratilgan. Ikkinchidan, ilmiy va mafkuraviy munozarani boshqa qarashlar tizimi orqali olib borish. Uchinchidan, aholi o‘rtasida ilmiy va milliy mafkurani tarqatish. Ilmiybaza.uz To‘rtinchidan, malakali mutaxassislarni tayyorlash va ular tomonidan ilmiy mafkurani har tomonlama o‘zlashtirish. Sotsiologiya odamlar o‘rtasidagi munosabatlarni shakllantirishga, uyg‘un hissiyotlarni ijtimoiy munosabatlarga xizmat qildirib yaxshilashga ham yordam berishi mumkin. Shu tufayli Sotsiologiya insonparvarlik funksiyasini ham bajaradi. Metod deganda keng ma’noda u yoki bu masalani yechishda qo‘llaniladigan usullar, qoidalar tushuniladi. Metodlar har qanday ilmiy bilishning muhim tashkiliy qismi hisoblanadi. Har qanday olim, hoh u huquqshunos, xoh sotsiolog yoki iqtisodchi bo‘lsin, o‘z oldiga ma’lum bir ilmiy muammoni qo‘ya turib, uni u yoki bu metodlar yordamida hal qiladi. U yoki bu fanda qo‘llaniladigan metodlar yig‘indisi shu fanning metodologiyasini tashkil etadi. Metodologiya qo‘yilgan muammolarni yechish usullarini tanlash, ilmiy yechimning yo‘nalishini va etaplarini aniqlab beradi. Sotsiologik metodlar deganda sotsiologik bilimni asoslab berish va ko‘rish usuli, sotsiol sistemalarni empirik va nazariy o‘rganishning usul va amallari tushuniladi. Darajasiga ko‘ra Sotsiologiya metodlari ikkiga bo‘linadi: nazariy va amaliy (yempirik) Sotsiologiya fanining murakkab vazifalarini nazariy hal etishga xizmat qiladigan o‘ziga xos metodlari ham mavjud bo‘lib, ularni quyidagicha tasniflash mumkin. -Qiyoslash va taqqoslash -Nazariy metod (fikrlash, abstraktlashdan konkretlik sari o`tish) -Induktiv va deduktiv metod -Izohlash metod -Prognozlash metod (ijtimoiy to‘qnashuvlar oldi olinadi) -Integratsiya, umumlashtirish metod Sotsiologiya ning empirik-amaliy metodlariniquyidagicha tasniflash mumkin. - eksperiment metodi - Kuzatish metodi Ilmiybaza.uz To‘rtinchidan, malakali mutaxassislarni tayyorlash va ular tomonidan ilmiy mafkurani har tomonlama o‘zlashtirish. Sotsiologiya odamlar o‘rtasidagi munosabatlarni shakllantirishga, uyg‘un hissiyotlarni ijtimoiy munosabatlarga xizmat qildirib yaxshilashga ham yordam berishi mumkin. Shu tufayli Sotsiologiya insonparvarlik funksiyasini ham bajaradi. Metod deganda keng ma’noda u yoki bu masalani yechishda qo‘llaniladigan usullar, qoidalar tushuniladi. Metodlar har qanday ilmiy bilishning muhim tashkiliy qismi hisoblanadi. Har qanday olim, hoh u huquqshunos, xoh sotsiolog yoki iqtisodchi bo‘lsin, o‘z oldiga ma’lum bir ilmiy muammoni qo‘ya turib, uni u yoki bu metodlar yordamida hal qiladi. U yoki bu fanda qo‘llaniladigan metodlar yig‘indisi shu fanning metodologiyasini tashkil etadi. Metodologiya qo‘yilgan muammolarni yechish usullarini tanlash, ilmiy yechimning yo‘nalishini va etaplarini aniqlab beradi. Sotsiologik metodlar deganda sotsiologik bilimni asoslab berish va ko‘rish usuli, sotsiol sistemalarni empirik va nazariy o‘rganishning usul va amallari tushuniladi. Darajasiga ko‘ra Sotsiologiya metodlari ikkiga bo‘linadi: nazariy va amaliy (yempirik) Sotsiologiya fanining murakkab vazifalarini nazariy hal etishga xizmat qiladigan o‘ziga xos metodlari ham mavjud bo‘lib, ularni quyidagicha tasniflash mumkin. -Qiyoslash va taqqoslash -Nazariy metod (fikrlash, abstraktlashdan konkretlik sari o`tish) -Induktiv va deduktiv metod -Izohlash metod -Prognozlash metod (ijtimoiy to‘qnashuvlar oldi olinadi) -Integratsiya, umumlashtirish metod Sotsiologiya ning empirik-amaliy metodlariniquyidagicha tasniflash mumkin. - eksperiment metodi - Kuzatish metodi Ilmiybaza.uz - Xujjatlarnio`rganish metoi - So‘rov metodi - empirik-sotsiologik metodi - Statistik metod - Integratsiya, umumlashtirish metod - Umum mantiqiy metod (analiz, sintiz) Sotsiologiya ning metadologiyalari: 1. Funksional metodologiya (jamiyatdagi hodisalarning ahamiyatini aniqlashga intiladi). 2. Fenomenologik metodologiya (jamiyat a’zolarining mavqeini aniqlashga harakat). 3. Tasniflash metodologiyasi (bu qo‘llanishiga ko‘ra klassifikatsiya, guruhlash, taqqoslash, turlash, sistemalashtirishlarni o‘z ichiga oladi). Shuningdek, Sotsiologiya fani muayyan ijtimoiy munosabatlarni tadqiq etish asnosida umumiy, maxsus hamda empirik metodologiya tamoyillariga tayanib ish tutadi. Sotsiologiya obektini turlicha tushunish natijasida metodologiyaning 3 asosiy turi shakllangan: 1. Tushuntiruvchi (umumiy qonuniyatlarni, obekt xususiyatini xislatini belgilaydi, aloqa, munosabat o‘rnatishni nazarda tutadi) metodologiya. 2. Ta’riflovchi (ya’ni tavsiflash, klassifikatsiyalash, guruhlash, taqqoslash, turlash, sistemalashtirish) metodologiya. 3. Tushunuvchi (ya’ni, inson faoliyatini o‘rganishda tabiiy hamda ijtimoiy fanlar qonuniyatlaridan uyg‘unlashtirib foydalanishni taqozo etuvchi) metodologiya. Sotsiol qonunlar va odamlarning sotsiol faoliyati Qonun deganda, odatda aniq vaziyatda umumiy, zaruriy va takrorlanishga xos bo‘lgan jiddiy aloqa yoki munosabatlar tushuniladi. Sotsiol qonuniyat – sotsiol voqelik va jarayonlarning jiddiy zaruriy aloqasini aks ettiradi. Sotsiologik qonunlar ikkiga bo‘linadi: umumiy vaxususiy qonunlar. Ilmiybaza.uz - Xujjatlarnio`rganish metoi - So‘rov metodi - empirik-sotsiologik metodi - Statistik metod - Integratsiya, umumlashtirish metod - Umum mantiqiy metod (analiz, sintiz) Sotsiologiya ning metadologiyalari: 1. Funksional metodologiya (jamiyatdagi hodisalarning ahamiyatini aniqlashga intiladi). 2. Fenomenologik metodologiya (jamiyat a’zolarining mavqeini aniqlashga harakat). 3. Tasniflash metodologiyasi (bu qo‘llanishiga ko‘ra klassifikatsiya, guruhlash, taqqoslash, turlash, sistemalashtirishlarni o‘z ichiga oladi). Shuningdek, Sotsiologiya fani muayyan ijtimoiy munosabatlarni tadqiq etish asnosida umumiy, maxsus hamda empirik metodologiya tamoyillariga tayanib ish tutadi. Sotsiologiya obektini turlicha tushunish natijasida metodologiyaning 3 asosiy turi shakllangan: 1. Tushuntiruvchi (umumiy qonuniyatlarni, obekt xususiyatini xislatini belgilaydi, aloqa, munosabat o‘rnatishni nazarda tutadi) metodologiya. 2. Ta’riflovchi (ya’ni tavsiflash, klassifikatsiyalash, guruhlash, taqqoslash, turlash, sistemalashtirish) metodologiya. 3. Tushunuvchi (ya’ni, inson faoliyatini o‘rganishda tabiiy hamda ijtimoiy fanlar qonuniyatlaridan uyg‘unlashtirib foydalanishni taqozo etuvchi) metodologiya. Sotsiol qonunlar va odamlarning sotsiol faoliyati Qonun deganda, odatda aniq vaziyatda umumiy, zaruriy va takrorlanishga xos bo‘lgan jiddiy aloqa yoki munosabatlar tushuniladi. Sotsiol qonuniyat – sotsiol voqelik va jarayonlarning jiddiy zaruriy aloqasini aks ettiradi. Sotsiologik qonunlar ikkiga bo‘linadi: umumiy vaxususiy qonunlar. Ilmiybaza.uz 1. Umumiy sotsiologik qonunlar: a) barcha sotsiol sistemalarning rivojlanishi davomida amal qiladi. b) sotsiol tizimlarning sotsiol muhitda amal qiluvchi boshqa qonunlarining mohiyatini aniqlab berib, fundamental asoslarini aks ettiradi. Sotsiol munosabatlarning ishlab chiqarish usullariga tobeligini ifodalovchisi umumsotsiologik qonunlar. Sotsiol munosabatlarning ishlab chiqarish, iqtisodiy munosabatlarga nisbatan faol roli ham muhim sotsiol qonuniyatdir. Masalan, sotsiol birliklarda odamlar munosabatlarining yaxlitlanishi, jamoada shunga mos muhitning yaratilishi ishlab chiqarish rivojiga, umumiy holda jamiyatga ham bevosita ta’sir qiladi. Yehtiyoj va qiziqishlarning sotsiol shartlanganligi ham umumsotsiologik qonuniyatga kiradi. Shaxs shakllanishi sotsiol mohiyatini ham umumsotsiologik qonunlar orqali o‘rganiladi. Umumiy qonunlar hamma ijtimoiy tizimlarda amal qiladi. Masalan, qiymat qonuni va tovar pul munosabatlari qonuni o‘ziga xos qonunlarning amal qilishi bitta yoki bir nechta sotsiol tizimlar bilan cheklangan (masalan, bir jamiyat turidan ikkinchisiga o‘tish.Xususiy (maxsus) qonunlar. Sotsiol tizimning alohida tuzilish sohalarida amal qiladi. Masalan, sotsiol birliklar o‘ziga xos hayot va faoliyat tarziga ega: sinfiy, milliy, oilaviy-kundalik va boshqalar. Sotsiol rivojlanish qonunlari obektiv bo‘lib inson ongi, irodasiga bog‘liq bo‘lmagan holda amal qiladi. Lekin ijtimoiy hayotda hech narsa insonsiz amal qilmaydi. Sotsiologiya fanining kategoriyalari, ilmiy atamalari. Bular: ijtimoiy munosabatlar; stratalar; jamoalar; madaniyat; tendensiya; jamoatchilik fikri; shaxs va boshqalar. Bu ilmiy atamalardan tashqari Sotsiologiya fanining o‘ziga xos fan mohiyatini ochib beruvchi kategoriyalaridan ham keng foydalaniladi. Bular: Anketa; Intervyu; Kuzatish; eksperiment; Xujjat; Test; Sotsiologik tadqiqot va boshqalar. Ilmiybaza.uz 1. Umumiy sotsiologik qonunlar: a) barcha sotsiol sistemalarning rivojlanishi davomida amal qiladi. b) sotsiol tizimlarning sotsiol muhitda amal qiluvchi boshqa qonunlarining mohiyatini aniqlab berib, fundamental asoslarini aks ettiradi. Sotsiol munosabatlarning ishlab chiqarish usullariga tobeligini ifodalovchisi umumsotsiologik qonunlar. Sotsiol munosabatlarning ishlab chiqarish, iqtisodiy munosabatlarga nisbatan faol roli ham muhim sotsiol qonuniyatdir. Masalan, sotsiol birliklarda odamlar munosabatlarining yaxlitlanishi, jamoada shunga mos muhitning yaratilishi ishlab chiqarish rivojiga, umumiy holda jamiyatga ham bevosita ta’sir qiladi. Yehtiyoj va qiziqishlarning sotsiol shartlanganligi ham umumsotsiologik qonuniyatga kiradi. Shaxs shakllanishi sotsiol mohiyatini ham umumsotsiologik qonunlar orqali o‘rganiladi. Umumiy qonunlar hamma ijtimoiy tizimlarda amal qiladi. Masalan, qiymat qonuni va tovar pul munosabatlari qonuni o‘ziga xos qonunlarning amal qilishi bitta yoki bir nechta sotsiol tizimlar bilan cheklangan (masalan, bir jamiyat turidan ikkinchisiga o‘tish.Xususiy (maxsus) qonunlar. Sotsiol tizimning alohida tuzilish sohalarida amal qiladi. Masalan, sotsiol birliklar o‘ziga xos hayot va faoliyat tarziga ega: sinfiy, milliy, oilaviy-kundalik va boshqalar. Sotsiol rivojlanish qonunlari obektiv bo‘lib inson ongi, irodasiga bog‘liq bo‘lmagan holda amal qiladi. Lekin ijtimoiy hayotda hech narsa insonsiz amal qilmaydi. Sotsiologiya fanining kategoriyalari, ilmiy atamalari. Bular: ijtimoiy munosabatlar; stratalar; jamoalar; madaniyat; tendensiya; jamoatchilik fikri; shaxs va boshqalar. Bu ilmiy atamalardan tashqari Sotsiologiya fanining o‘ziga xos fan mohiyatini ochib beruvchi kategoriyalaridan ham keng foydalaniladi. Bular: Anketa; Intervyu; Kuzatish; eksperiment; Xujjat; Test; Sotsiologik tadqiqot va boshqalar. Ilmiybaza.uz Sotsiologiya fanlar tizimida o‘ziga xos o‘rnga ega. Ijtimoiy va gumanitar fanlar tizimida Sotsiologiya alohida o‘rinni egallaydi. Bu bir nechta holatlar bilan belgilanadi: 1. U jamiyat haqidagi, uning hodisalari va jarayonlari haqidagi fan hisoblanadi. 2. U o‘z ichiga umumiy sotsiologik nazariyalarni yoki hamma ijtimoiy- gumanitar fanlarning nazariya va metodologiyasi hisoblangan jamiyat nazariyasini oladi. 3. U jamiyat va inson hayotiy faoliyatining turli tomonlarini o‘rganuvchi ijtimoiy-gumanitar va sotsiol sohani o‘z ichiga oladi. Ya’ni, Sotsiologiya - hayotning u yoki bu sohasini tadqiq etuvchi qonuniyatlardir. 4. Inson va uning faoliyati, texnik va uslubiy jihatdan o‘tkazilgan sotsiologik tadqiqotlar, gumanitar va ijtimoiy fanlar tomonidan zaruriy jihatdan o‘rganiladi va hisobga olinadi. Falsafa, iqtisodiyot, tarix, siyosatshunoslik, psixologiya fanlari Sotsiologiya ning shakllanishiga samarali ta’sir ko‘rsatadi. Iqtisod fanlari bilan bog‘liqligi: Iqtisod fanlari bilan Sotsiologiya ning dialektik aloqadorligi moddiy ne’matlarni ishlab shiqarish,taqsimot,ayriboshlash iste’mol jarayonlarini o‘rganishda ko‘rinadi. Ayniqsa hozirda bozor munosabatlariga o‘tish, mehnatga yangicha munosabat shakllanishi jarayonida uning ahamiyati juda katta. Iqtisodiyot Sotsiologiya si, mehnat Sotsiologiya si, kabi Sotsiologiya ning maxsus sohalari iqtisodiyotga bog‘liq masalalarni o‘rganadi va muammolarni hal qilishga xizmat qiladi.Shu jihatdan Sotsiologiya iqtisod fanlari bilan, ularni o‘rganish obekti bilan uzviy bog‘liq. Iqtisodiy nazariyaning ilmiy g‘oyalari yuqorida tilga olingan Sotsiologiya sohalari metodologik asos bo‘lib xizmat qilsa , o‘z navbatida shu sohalarda olib borilgan ilmiy tadqiqot natijalari iqtisod fanlarining rivojlanishiga,iqtisodiyot muammolarini hal etishga xizmat qiladi. Sotsiologiya fani rivojlanishi umumiy va ijtimoiy psixologiya fanlari bilan ham yaqin hamkorlikda bo‘lishni taqozo etadi. Zero,u yoki bu jamoadagi mehnat unumdorligini o‘rganishni maqsad qilib sotsiologik tadqiqot o‘tkazilayotganda shu Ilmiybaza.uz Sotsiologiya fanlar tizimida o‘ziga xos o‘rnga ega. Ijtimoiy va gumanitar fanlar tizimida Sotsiologiya alohida o‘rinni egallaydi. Bu bir nechta holatlar bilan belgilanadi: 1. U jamiyat haqidagi, uning hodisalari va jarayonlari haqidagi fan hisoblanadi. 2. U o‘z ichiga umumiy sotsiologik nazariyalarni yoki hamma ijtimoiy- gumanitar fanlarning nazariya va metodologiyasi hisoblangan jamiyat nazariyasini oladi. 3. U jamiyat va inson hayotiy faoliyatining turli tomonlarini o‘rganuvchi ijtimoiy-gumanitar va sotsiol sohani o‘z ichiga oladi. Ya’ni, Sotsiologiya - hayotning u yoki bu sohasini tadqiq etuvchi qonuniyatlardir. 4. Inson va uning faoliyati, texnik va uslubiy jihatdan o‘tkazilgan sotsiologik tadqiqotlar, gumanitar va ijtimoiy fanlar tomonidan zaruriy jihatdan o‘rganiladi va hisobga olinadi. Falsafa, iqtisodiyot, tarix, siyosatshunoslik, psixologiya fanlari Sotsiologiya ning shakllanishiga samarali ta’sir ko‘rsatadi. Iqtisod fanlari bilan bog‘liqligi: Iqtisod fanlari bilan Sotsiologiya ning dialektik aloqadorligi moddiy ne’matlarni ishlab shiqarish,taqsimot,ayriboshlash iste’mol jarayonlarini o‘rganishda ko‘rinadi. Ayniqsa hozirda bozor munosabatlariga o‘tish, mehnatga yangicha munosabat shakllanishi jarayonida uning ahamiyati juda katta. Iqtisodiyot Sotsiologiya si, mehnat Sotsiologiya si, kabi Sotsiologiya ning maxsus sohalari iqtisodiyotga bog‘liq masalalarni o‘rganadi va muammolarni hal qilishga xizmat qiladi.Shu jihatdan Sotsiologiya iqtisod fanlari bilan, ularni o‘rganish obekti bilan uzviy bog‘liq. Iqtisodiy nazariyaning ilmiy g‘oyalari yuqorida tilga olingan Sotsiologiya sohalari metodologik asos bo‘lib xizmat qilsa , o‘z navbatida shu sohalarda olib borilgan ilmiy tadqiqot natijalari iqtisod fanlarining rivojlanishiga,iqtisodiyot muammolarini hal etishga xizmat qiladi. Sotsiologiya fani rivojlanishi umumiy va ijtimoiy psixologiya fanlari bilan ham yaqin hamkorlikda bo‘lishni taqozo etadi. Zero,u yoki bu jamoadagi mehnat unumdorligini o‘rganishni maqsad qilib sotsiologik tadqiqot o‘tkazilayotganda shu Ilmiybaza.uz jamoa tarkibidagi individlarning hatti-harakatlari motivlarini aniqlash,ularning temperamentlari xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ilmiy xulosa qilishda, odamlar bilan jamoada muomala qilishni tashkil etish va ijtimoiy xulqni boshqarishda, albatta, ijtimoiy psixologiya qonuniyatlarini chetlab o‘tish mumkin emas. Sotsiologiya fanining huquqshunoslik va iqtisod ilmi qonuniyatlarini chetlab, ilmiy faoliyat yoritishi ham maqsadga muvofiq emas. XIX asrda faoliyat yuritgan Sotsiologiya ilmi asoschilarining deyarli barchasi ijtimoiy fanlarni chuqur o‘zlashtirish va qator falsafiy-gumanitar asarlar yaratish asosidayangi tug‘lajak Sotsiologiya fani sarhadlarini belgilab berganlar. Sotsiologiya va huquqshunoslik: Huquqiy fanlar sotsiol va siyosiy qarorlarning huquqiy mexanizmini ishlab chiqish va uni amalga osirishni o‘rganadi. Sotsiol jamiyatdagi siyosiy hokimiyat , shaxslar ijtimoiy norma va munosabatlar hech qachon umummajburiy harakter kasb eta olmaydi. Sotsiologiya fani ayniqsa statistika fani bilan mustahkam, ham yaqin aloqada rivojlanadi. Bu ikki fanning o‘zaro aloqalari shu qadar yaqinki, Sotsiologiya ning rivojlanishini statistik yondashuvlarsiz tasavvur qilish qiyin. Har bir sotsiolog muayyan mavzuda sotsiologik tadqiqot o‘tkazishni maqsad qilib qo‘yar ekan, u albatta, shu sohadagi predmetning konkret holati va ahvolini, real voqelik manzarasini statistika manbalaridangina topa oladi. Keng ko‘lamdagi konkret sotsiologik tadqiqotlarning statistik idoralar xodimlari bilsn hamkorlikda o‘tkazilishi ijobiy samaralar beradi. Keyingi yillarda Sotsiologiya fanida konkret sotsiologik tadqiqotlar amaliy natijalarining hayotga faolroq va ko‘proq tadbiq etila borishi uning axloq, estetika, meditsina va pedagogika, rejalashtirish nazariyasi va boshqaruv singari fanlar bilan aloqasini yanada mustahkamlamoqda. Sotsiologiya va tarix: Sotsiologiya va tarix fanlari jamiyat hayotini izchil tarzda o‘rganadi. O‘tmish tariximizni yaratishda buyuk tarixchi mutafakkirlar Sotsiologiya usullaridan keng foydalanganlar. Chunonchi, tarixiy ma’lumotlarni, manbalarni to‘plash, ularning haqqoniyligini aniqlash, tarixiy voqealar guvohlarining xotiralaridan keng foydalanilgan. Masalan at-Termiziy, Imom al-Buxoriy kabi Ilmiybaza.uz jamoa tarkibidagi individlarning hatti-harakatlari motivlarini aniqlash,ularning temperamentlari xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ilmiy xulosa qilishda, odamlar bilan jamoada muomala qilishni tashkil etish va ijtimoiy xulqni boshqarishda, albatta, ijtimoiy psixologiya qonuniyatlarini chetlab o‘tish mumkin emas. Sotsiologiya fanining huquqshunoslik va iqtisod ilmi qonuniyatlarini chetlab, ilmiy faoliyat yoritishi ham maqsadga muvofiq emas. XIX asrda faoliyat yuritgan Sotsiologiya ilmi asoschilarining deyarli barchasi ijtimoiy fanlarni chuqur o‘zlashtirish va qator falsafiy-gumanitar asarlar yaratish asosidayangi tug‘lajak Sotsiologiya fani sarhadlarini belgilab berganlar. Sotsiologiya va huquqshunoslik: Huquqiy fanlar sotsiol va siyosiy qarorlarning huquqiy mexanizmini ishlab chiqish va uni amalga osirishni o‘rganadi. Sotsiol jamiyatdagi siyosiy hokimiyat , shaxslar ijtimoiy norma va munosabatlar hech qachon umummajburiy harakter kasb eta olmaydi. Sotsiologiya fani ayniqsa statistika fani bilan mustahkam, ham yaqin aloqada rivojlanadi. Bu ikki fanning o‘zaro aloqalari shu qadar yaqinki, Sotsiologiya ning rivojlanishini statistik yondashuvlarsiz tasavvur qilish qiyin. Har bir sotsiolog muayyan mavzuda sotsiologik tadqiqot o‘tkazishni maqsad qilib qo‘yar ekan, u albatta, shu sohadagi predmetning konkret holati va ahvolini, real voqelik manzarasini statistika manbalaridangina topa oladi. Keng ko‘lamdagi konkret sotsiologik tadqiqotlarning statistik idoralar xodimlari bilsn hamkorlikda o‘tkazilishi ijobiy samaralar beradi. Keyingi yillarda Sotsiologiya fanida konkret sotsiologik tadqiqotlar amaliy natijalarining hayotga faolroq va ko‘proq tadbiq etila borishi uning axloq, estetika, meditsina va pedagogika, rejalashtirish nazariyasi va boshqaruv singari fanlar bilan aloqasini yanada mustahkamlamoqda. Sotsiologiya va tarix: Sotsiologiya va tarix fanlari jamiyat hayotini izchil tarzda o‘rganadi. O‘tmish tariximizni yaratishda buyuk tarixchi mutafakkirlar Sotsiologiya usullaridan keng foydalanganlar. Chunonchi, tarixiy ma’lumotlarni, manbalarni to‘plash, ularning haqqoniyligini aniqlash, tarixiy voqealar guvohlarining xotiralaridan keng foydalanilgan. Masalan at-Termiziy, Imom al-Buxoriy kabi Ilmiybaza.uz xadisshunoslar, Abu Rayhon Beruniy, Sharofiddin Ali Yazdiy, Xondamir kabi buyuk mutafakkirlar, o‘zlarining tarixiga oid qimmatli asarlarini yaratishda Sotsiologiya usullarudan unumli foydalanganlar. Sotsiologiya fani falsafadan ajralib, mustaqil fan sifatida taraqqiy etayotgan bo‘lsada, ularning aloqasi uzviydir. Falsafa Sotsiologiya ning nazariy-metodologik asosini tashkil etadi. Sotsiologiya ning falsafa bilan uzviy aloqasi shunda ko‘rinadiki, umumsotsiologik nazariyalar va amaliy sotsiologik tadqiqotlar ma’lum metodologik asosga tayanadilar. Shunday asosni esa falsafa fani yaratadi. Sotsiologiya falsafaga nisbatan mustaqillikni shunga asoslanib e’lon qiladiki, u o‘z oldiga ijtimoiy muammolarni, voqelikni ilmiy anglash usuli asosida hal etish vazifasini qo‘yadi. Tibiiy fanlar bilan bog‘liqligi: Asrimizning keying bosqichida jamiyat bilan tabiat o‘rtasidagi munosabatlarinig keskinlashuvi – Sotsiologiya ning tabiatshunoslik fanlari bilan aloqadorligini kuchaytirdi. Insonning tabiatga, tabiy muhitga ta’siri ortib bormoqda. Ekologik, demografik vaziyatning keskinlashuvi Sotsiologiya fanini bevosita ushbu muommolarni hal etishga jalb qiladi. Hozirgi zamon Sotsiologiya sini matematikasiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Matematika usullarisiz Sotsiologiya mavhum qarash bo‘lib qoladi. Ayniqsa uning empirik darajadagi konkret sotsiologik tadqiqot o‘tkazishdagi o‘rni katta. Umuman Sotsiologiya tabiiy fanlar bilan ham uzviy bog‘lanib ketgan. Sotsiologiya da raqamlar yordamida turli ijtimoiy munosabatlar tadqiq qilinadi, o‘lchanadi va uning natijalari ommaviy axborot vositalari orqali xabar qilinadi. Sotsiologiya faning rivojlanishi uchun antropologik yo‘nalish juda muhim ahamiyatga ega, chunki u turli tuman ijtimoiy hayotning kaledoskopini ko‘rish imkonini beradi. Ularni o‘z hayotimiz bilan solishtirar ekanmiz, xulqimizning o‘ziga xos noyob xususiyatlari to‘g‘risida ko‘proq narsa bilib olamiz. Sotsiologiya milliy mafkurani shakllantirish, yaratish jarayonida alohida o‘rin tutadi. Eskirib qolgan dunyoqarash, eskicha moddiy va ma’naviy munosabatlar o‘z o‘rnini yangisiga osonlikcha bo‘shatib bermaydi. Buning uchun ma’lum vaqt kerak. Ilmiybaza.uz xadisshunoslar, Abu Rayhon Beruniy, Sharofiddin Ali Yazdiy, Xondamir kabi buyuk mutafakkirlar, o‘zlarining tarixiga oid qimmatli asarlarini yaratishda Sotsiologiya usullarudan unumli foydalanganlar. Sotsiologiya fani falsafadan ajralib, mustaqil fan sifatida taraqqiy etayotgan bo‘lsada, ularning aloqasi uzviydir. Falsafa Sotsiologiya ning nazariy-metodologik asosini tashkil etadi. Sotsiologiya ning falsafa bilan uzviy aloqasi shunda ko‘rinadiki, umumsotsiologik nazariyalar va amaliy sotsiologik tadqiqotlar ma’lum metodologik asosga tayanadilar. Shunday asosni esa falsafa fani yaratadi. Sotsiologiya falsafaga nisbatan mustaqillikni shunga asoslanib e’lon qiladiki, u o‘z oldiga ijtimoiy muammolarni, voqelikni ilmiy anglash usuli asosida hal etish vazifasini qo‘yadi. Tibiiy fanlar bilan bog‘liqligi: Asrimizning keying bosqichida jamiyat bilan tabiat o‘rtasidagi munosabatlarinig keskinlashuvi – Sotsiologiya ning tabiatshunoslik fanlari bilan aloqadorligini kuchaytirdi. Insonning tabiatga, tabiy muhitga ta’siri ortib bormoqda. Ekologik, demografik vaziyatning keskinlashuvi Sotsiologiya fanini bevosita ushbu muommolarni hal etishga jalb qiladi. Hozirgi zamon Sotsiologiya sini matematikasiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Matematika usullarisiz Sotsiologiya mavhum qarash bo‘lib qoladi. Ayniqsa uning empirik darajadagi konkret sotsiologik tadqiqot o‘tkazishdagi o‘rni katta. Umuman Sotsiologiya tabiiy fanlar bilan ham uzviy bog‘lanib ketgan. Sotsiologiya da raqamlar yordamida turli ijtimoiy munosabatlar tadqiq qilinadi, o‘lchanadi va uning natijalari ommaviy axborot vositalari orqali xabar qilinadi. Sotsiologiya faning rivojlanishi uchun antropologik yo‘nalish juda muhim ahamiyatga ega, chunki u turli tuman ijtimoiy hayotning kaledoskopini ko‘rish imkonini beradi. Ularni o‘z hayotimiz bilan solishtirar ekanmiz, xulqimizning o‘ziga xos noyob xususiyatlari to‘g‘risida ko‘proq narsa bilib olamiz. Sotsiologiya milliy mafkurani shakllantirish, yaratish jarayonida alohida o‘rin tutadi. Eskirib qolgan dunyoqarash, eskicha moddiy va ma’naviy munosabatlar o‘z o‘rnini yangisiga osonlikcha bo‘shatib bermaydi. Buning uchun ma’lum vaqt kerak. Ilmiybaza.uz Sotsiologiya shu vaqt davomida ma’naviyatda ro‘y berayotgan o‘zgarishlarni aniqlashga va ilmiy asosga ega bo‘lgan tadbirlar ishlab chiqishga xizmat qiladi. Ba’zi mutaxassislar jamiyatshunoslik va Sotsiologiya fanlarini aynanlashtirishadi. Lekin, bu ikkala fan atamasida farq bo‘lganidek, ularning vazifalari va imkoniyatlari o‘rtasida ham farq juda kattadir. Jamiyatshunoslik fan sifatida ko‘proq sobiq SSSR davrida rivojlandi. Bu fan jamiyatning tarixi, tizimi va boshqa xususiyatlarini o‘rgansa, sotsiolgiya undan farqli ravishda o‘z taqiqot metodlariga ega bo‘lib, jamiyatlarning rivojlanish jarayonlarini bashorat qilish, tadqiqot natijalari asosida jamiyat rivojiga xizmat qiluvchi nazariyalar, qarashlarni yaratadi hamda kelgusi hayotimiz farovonligiga xizmat qiluvchi ilmiy asoslangan chora-tadbirlarni ishlab chiqadi. Nazorat savollari: 1. Sotsiologiya faning obekti va predmetiga tavsif bering. 2. Markaziy Osiyo mutafakkirlarining jamiyat taraqqiyoti haqidagi qarashlarini tahlil qiling. 3. Sotsiologiya fanining vujudga kelishidagi tarixiy shart-sharoitlar. 4. Sotsiologiya fanining funksiyalari. 5. Sotsiologiya fanining boshqa fanlar bilan o‘zaro aloqadorligi va farqi. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati: 1. Aliqoriev N.S. va b.Umumiy sotsiologiya. – Toshkent, 1999. 2. Bekmurodov M., Sultonov T. Sotsiologiya asoslari “Ma’ruzalar matni”.T.2000. 3. Giddens E. Sotsiologiya. – Toshkent: Sharq, 2002. 4. Umarova R., Sarkisov B. Sotsiologiya. O‘quv qo‘llanma. – Toshkent, 2004. 5. Kravchenko A.I. Sotsiologiya: Obщiy kurs: Uchebnoe posobie dlya vuzov. – M.: PERSE; Logos, 2002. 6. Toщenko J.T. Sotsiologiya. Obщiy kurs. – 2-ye izd., dop. i pererab. – M.: Prometey: Yurayt-M, 2001. 7. Xolbekov A. Sharq va G‘arb mutafakkirlarining sotsiologik ta’limoti. – Toshkent, 1996. Ilmiybaza.uz Sotsiologiya shu vaqt davomida ma’naviyatda ro‘y berayotgan o‘zgarishlarni aniqlashga va ilmiy asosga ega bo‘lgan tadbirlar ishlab chiqishga xizmat qiladi. Ba’zi mutaxassislar jamiyatshunoslik va Sotsiologiya fanlarini aynanlashtirishadi. Lekin, bu ikkala fan atamasida farq bo‘lganidek, ularning vazifalari va imkoniyatlari o‘rtasida ham farq juda kattadir. Jamiyatshunoslik fan sifatida ko‘proq sobiq SSSR davrida rivojlandi. Bu fan jamiyatning tarixi, tizimi va boshqa xususiyatlarini o‘rgansa, sotsiolgiya undan farqli ravishda o‘z taqiqot metodlariga ega bo‘lib, jamiyatlarning rivojlanish jarayonlarini bashorat qilish, tadqiqot natijalari asosida jamiyat rivojiga xizmat qiluvchi nazariyalar, qarashlarni yaratadi hamda kelgusi hayotimiz farovonligiga xizmat qiluvchi ilmiy asoslangan chora-tadbirlarni ishlab chiqadi. Nazorat savollari: 1. Sotsiologiya faning obekti va predmetiga tavsif bering. 2. Markaziy Osiyo mutafakkirlarining jamiyat taraqqiyoti haqidagi qarashlarini tahlil qiling. 3. Sotsiologiya fanining vujudga kelishidagi tarixiy shart-sharoitlar. 4. Sotsiologiya fanining funksiyalari. 5. Sotsiologiya fanining boshqa fanlar bilan o‘zaro aloqadorligi va farqi. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati: 1. Aliqoriev N.S. va b.Umumiy sotsiologiya. – Toshkent, 1999. 2. Bekmurodov M., Sultonov T. Sotsiologiya asoslari “Ma’ruzalar matni”.T.2000. 3. Giddens E. Sotsiologiya. – Toshkent: Sharq, 2002. 4. Umarova R., Sarkisov B. Sotsiologiya. O‘quv qo‘llanma. – Toshkent, 2004. 5. Kravchenko A.I. Sotsiologiya: Obщiy kurs: Uchebnoe posobie dlya vuzov. – M.: PERSE; Logos, 2002. 6. Toщenko J.T. Sotsiologiya. Obщiy kurs. – 2-ye izd., dop. i pererab. – M.: Prometey: Yurayt-M, 2001. 7. Xolbekov A. Sharq va G‘arb mutafakkirlarining sotsiologik ta’limoti. – Toshkent, 1996. Ilmiybaza.uz 8. Xarcheva V. Osnovы sotsiologii: Uchebnik dlya srednix spesialnыx zavedeniy. — M., 1997. Ilmiybaza.uz 8. Xarcheva V. Osnovы sotsiologii: Uchebnik dlya srednix spesialnыx zavedeniy. — M., 1997. Ilmiybaza.uz Ilmiybaza.uz