O’ZBEKISTON
RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI
O’ZBEKISTON MILLIY
UNIVERSITUTI IJTIMOIY
FANLAR FAKULTETI
Sotsiologiya tarixi
MAVZU: Sotsiologiyada pozitivistik-naturalistik
maktablar
2023-YIL
Reja:
I KIRISH. Sotsiologiya va tadqiqotning mohiyati
II. ASOSIY QISM:
1. Pozitivistik-naturalistik maktablar haqida umumiy ma'lumot
2. Pozitivistik maktab, Naturalistik maktabning asosiy xossallari va tasirlari
3. Pozitivistik va Naturalistik Maktablar o'rtasidagi farqlar
III. XULOSA. Sotsiologik maqsadlar va mazmun
Sotsiologiya va tadqiqotning mohiyati
Sotsiologiya, ijtimoiy hayotni o'rganuvchi, tahlil qiluvchi va ta'riflovchi
ilmning bir qismidir. Ushbu ilm, insonlar, guruhlar, jamiyatlar va ularning o'zaro
munosabatlari haqida ilmiy bilimlarni o'rganadi. Sotsiologiya, ijtimoiy xavfsizlik,
jamiyat tizimlari, tabiiy va ijtimoiy salohiyat, oqish-yozish masalalari, davlat
tuzilishi, siyosiy vositalar va boshqalar kabi bir nechta mavzularga e'tibor qaratadi.
Sotsiologiya, o'zining obyektivlik va nevtralitetga qarab tadqiqotlarni
amaliyotga olib chiqarish, ijtimoiy fenomenlarni tahlil qilish, odatlarni tushuntirish,
ijtimoiy olaylarni izlash va ulardan ma'lumot to'plashda metodlar va usullarni
qo'llash bilan shug'ullanadi.
Tadqiqot esa sotsiologiya va boshqa ilm fanlari uchun asosiy bo'lib, ilmiy
bilimlarni rivojlantirish va o'rganishning asosiy vositasidir. Tadqiqotning asosiy
mohiyati, ko'plab muammolarni yechish, xalqaro ko'lamli masalalarni o'rganish,
yangi bilimni yaratish va mavzularga chet elda ko'rgan ideyalarni tekshirishga
asoslanganligidir.
Sotsiologik tadqiqotlar, amaliyotda bajarilishi va nazariy ta'limda o'rganilishi
mumkin bo'lgan bir nechta usullar bilan birga amalga oshiriladi. Bu usullar tartib
qilish, anketlash, ma'lumot yig'ish, muhimot qilish, obyektivlik, tahlil qilish,
muqobillik, nazariy ta'kidlash va boshqalar shakllarni o'z ichiga oladi.
Sotsiologik tadqiqotlar, ijtimoiy va iqtisodiy masalalar, jinsiy qatlam, etnik
guruhlar, siyosiy tizimlar, madaniyat, axloqiy odatlar, davlat va hokimiyat tuzilishi,
tarixiy va joriy ijtimoiy yangiliklar, ijtimoiy o'zgarishlar, zamonaviylik va boshqalar
kabi ko'plab muammolar va mavzular bilan shug'ullanadi.
Sotsiologiya va tadqiqotning mohiyati, ularning asosiy xususiyatlari va
muhimligi haqida quyidagilarni bilib olishingiz mumkin:
1. Sotsiologiya mohiyati:
- Sotsiologiya, ijtimoiy hayotning obyekti va maqsadini o'rganish bilimi
sifatida tanimlanadi.
- Uning asosiy vazifalari ijtimoiy fenomenlarni tahlil qilish, odatlarni
tushuntirish, ijtimoiy olaylarni izlash va ulardan ma'lumot to'plashdir.
- Sotsiologiya obyektivlik va nevtralitet prinsiplariga asoslangan, ilmiy
usullarni qo'llab-quvvatlashadi.
2. Tadqiqotning mohiyati:
- Tadqiqot, ilmiy bilimlarni rivojlantirish va o'rganishning asosiy
vositasidir.
- Ushbu usul orqali ilmiy savollar uchun javoblar qidiriladi, nazariyalar
sinash uchun imkoniyatlar yaratiladi va ilmiy bilimlarni amaliyotga olib chiqish
uchun erkinlik beradi.
- Tadqiqotning mohiyati ijtimoiy fenomenlarni tahlil qilish, ma'lumot
yig'ish, analiz qilish va natijalarni olishga qaratilgan.
3. Sotsiologiya va tadqiqotning asosiy xossalari:
- Tahlil qilish: Olaylarni, mohiyatni, odatlarni va ulardagi o'zgarishlarni
o'rganish va tushuntirish.
- Muqobillik: Farqliliklarni tahlil qilish, guruhlar va jamiyatlar orasidagi
munosabatlarni o'rganish.
- Nazariy ta'kidlash: Ko'rsatmalarni, odatlarni va ijtimoiy olaylarni tahlil
qilish orqali umumiy qonunlarni aniqlash va o'zgarishlarni ta'kidlash.
Sotsiologiya va tadqiqot, ijtimoiy muammolar, o'zgarishlar va jamiyatning
o'zgarishlarini tushuntirishga yordam beradi. Ular, ijtimoiy tizimlarning tahlili,
odatlarning tushuntirilishi, ijtimoiy salohiyat va o'zaro munosabatlar haqida ko'proq
ma'lumot olish uchun muhim vositalardir. Bu ilmiy yo'nalishlarning asosiy mohiyati
va sababli, ularning o'rganish va tadqiqotning amaliyatlari jamiyatimizda va
dunyoda yuqori qadrga ega bo'lgan ilmiy sohasidir.
Sotsiologiya va tadqiqotning mohiyati haqida ko'proq ma'lumotlar olish
uchun quyidagi muhim nuqtalarni o'rganishingiz foydalidir:
4. Sotsiologik tadqiqotning maqsadlari:
- Ijtimoiy muammolar va javoblarini o'rganish: Sotsiologiya va tadqiqot,
jamiyatdagi muammolar va ularning hal qilish yo'llarini tahlil qilishga yo'naltirilgan.
Ular, ijtimoiy muammolar va javoblarini aniqlashga qaratilganligi bilan bog'liqdir.
- Ijtimoiy o'zgarishlarni tushuntirish va shakllantirish: Sotsiologiya va
tadqiqot, ijtimoiy o'zgarishlarni tahlil qiladi va ularning sabablari va oqibatlari
haqida ma'lumot beradi. Bu, jamiyatning rivojlanishini tushuntirish va boshqarishda
qo'llaniladi.
- Ijtimoiy tizimlarni tahlil qilish va takomillashtirish: Sotsiologiya va
tadqiqot, ijtimoiy tizimlarni, masalan, siyosiy, iqtisodiy va madaniy tizimlarni tahlil
qilishga yordam beradi. Ular, bu tizimlarning ishlashini tushuntirish va
takomillashtirishga qaratilgan.
5. Tadqiqotning usullari:
- Sotsiologik ma'lumot yig'ish usullari: Anket, muhokama, obyektiv
ma'lumotlar, axborot tizimlari va boshqalar kabi usullar sotsiologik ma'lumotlarni
yig'ish uchun foydalaniladi.
- Tahlil usullari: Statistika, tahlil, model qurish, komparativ tahlil va
boshqalar kabi usullar sotsiologik ma'lumotlarni tahlil qilishga yordam beradi.
- Sotsiologik teoriyalarni qo'llash: Marxizm, funksionalizm, konflikt modeli
va boshqalar kabi teoriyalar sotsiologik tadqiqotning nazariy asoslari sifatida
ishlatiladi.
6. Sotsiologiya va tadqiqotning ahamiyati:
- Ijtimoiy qonunlarni o'rganish va amaliyotga olib chiqarish: Sotsiologiya
va tadqiqot, ijtimoiy qonunlarni tahlil qilishga yordam beradi va ulardan amaliyotga
tatbiq etishga imkon beradi.
- Ijtimoiy maslahatlarni hal qilishga qaratilganligi: Sotsiologik tadqiqotlar,
jamiyatdagi muammolar
va maslahatlarni hal qilish uchun asosiy manbalardan biri sifatida qo'llaniladi.
- Sotsiologiya va tadqiqotning so'nggi rivojlanishi va muhimligi:
Sotsiologiya va tadqiqot sohasidagi yangiliklar, tez-tez yangi metodlar, teoriyalar va
amaliyotlar bilan rivojlanib boradi. Ular, jamiyatimizdagi rivojlanish va
o'zgarishlarni tahlil qilishda muhim ahamiyatga ega.
Yana bir muntazamlik bilan sotsiologiya va tadqiqotning mohiyati haqida
o'rganish uchun ilmiy jurnallar, akademik kutubxonalarda mavjud bo'lgan so'nggi
tadqiqotlar, professorlar va ilmiy tadqiqotchilar tomonidan tuzilgan darsliklar va
elektron manbalar bilan tanishishingiz foydalidir. Bu, sotsiologiya va tadqiqot
sohasidagi eng so'nggi ma'lumotlarga ega bo'lishingizga yordam beradi.
II. ASOSIY QISM:
Pozitivistik-naturalistik maktablar haqida umumiy ma'lumot
Pozitivistik-naturalistik maktablar, sotsiologiya sohasida metodologik
yondashuvlar va qarashlar jihatidan ixtisoslashgan iki mohir tizimdir. Ularning
mohiyati, iste'mol qilingan tadqiqot usullari, maqsadlari va qarashlari jihatidan bir-
biridan farqli bo'lishi bilan belgilanadi.
1. Pozitivistik maktab:
- Pozitivistik maktab, sotsiologik tadqiqotda obyektivlik, tahlil qilish va
umumiy qonunlar ta'kidlash prinsiplari asosida ishlaydi.
- Ushbu maktab, obyektiv va nisbiy sotsiologiya qabul qiladi, ya'ni
sotsiologning shaxsiy fikri, axloqiyligi yoki qarashlari tadqiqot natijalarini ta'sir
etmaydi.
- Pozitivistik maktab, sotsiologik tadqiqotlarni amaliyotga olib chiqish
uchun to'g'ri va ishonchli ma'lumotlarga asoslangan ilmiy usullarni qo'llaydi.
- Tadqiqot usullari, burch, statistika va matematik modellar kabi obyektiv
ma'lumotlarni yig'ish, tahlil qilish va natijalarni chiqarishga asoslanadi.
2. Naturalistik maktab:
- Naturalistik maktab, sotsiologik tadqiqotda subjektivlik, insoniy tajribalar
va tushunchalar, tarjima qilish va tushuntirish prinsiplariga e'tibor beradi.
- Ushbu maktab, insoniy amaliyot va ma'noli tasavvur bo'yicha boshqarish
va tahlil qilishni ko'rib chiqadi.
- Naturalistik maktab, insoniy mavjudliklar va ulardagi ma'no va
manfaatlarni tushuntirishga asoslangan subjektiv, tarjima qiluvchi va insoniy
tajribaga bo'lgan e'tibor beradi.
- Tadqiqot usullari, etnografiya, muloqotlar, tarixiy tushunchalar va boshqa
kualitativ usullarni o'z ichiga oladi.
3. Asosiy farq:
- Pozitivistik maktab, obyektivlik va nisbiylik prinsiplariga amal qiladi va
asosan kvantitativ ma'lumotlarga e'tibor qiladi.
- Naturalistik maktab, subjektivlik va insoniy tajribaga e'tibor qiladi va
asosan kualitativ ma'lumotlarga qiziqadi.
- Pozitivistik maktab tashkiliy va tuzilish qonunlariga e'tibor qiladi,
qo'llaniladigan ma'lumotlar to'plami katta sonli respondentlar asosida
yig'iladi.
- Naturalistik maktab esa o'zgartirish bo'yicha qonuniy tartib bilan
baholangan ma'lumotlar to'plami sifatida tariflanadi, ma'lumotlar uchun kichik
respondentlar yoki muayyan guruhlar bilan muloqotlar amalga oshiriladi.
Pozitivistik-naturalistik maktablar sotsiologiya sohasida metodologik tartibga
amal qilish usullaridir. Ularning mavzulari, tarzlar va maqsadlari jamiyatning tahlili
va izlanishi bilan bog'liqdir. Bu maktablar jamiyatning ko'rsatkichlarini tushuntirish,
muammolarini hal qilish va o'zgarishlarni tahlil qilishga yordam beradi. Sotsiologlar
o'z tadqiqotlari davomida ularning mohiyati va usullari bilan o'zaro taqqoslashishi
va foydalanishi mumkin.
Sotsiologiya
sohasida
pozitivistik-naturalistik
maktablarning
asosiy
xususiyatlari
4. Pozitivistik maktabning asosiy xususiyatlari:
- Obyektivlik: Pozitivistik maktab, obyektivlik prinsipiga asoslanganligi
uchun subjektiviyatdan to'liqaroq uzoqlashtiriladi. Tadqiqotlarda subjektiv fikrlar va
hissiyotlarga qo'yiladigan e'tibor minimalga tushiriladi.
- Nisbiylik: Pozitivistik maktab, sotsiologik tadqiqotlarda nisbiylik
prinsipini o'zgartirishsiz qabul qiladi. Tadqiqotlarni mutlaq va haqiqiy javoblar
qidirish, amaldagi olaylarni obyektiv ko'rinishda tahlil qilish bilan bog'liqdir.
- Kvantitativ ma'lumotlar: Pozitivistik maktab, tadqiqotlarni ko'plab sondan
iborat kvantitativ ma'lumotlar yig'ish, tahlil qilish va natijalarni chiqarishga
asoslanadi. Statistika, burch va matematik modellar bu maktabning asosiy
usullaridir.
5. Naturalistik maktabning asosiy xususiyatlari:
- Subjektivlik: Naturalistik maktab, subjektivlik prinsipiga muvofiq
sotsiologik tadqiqotlarga e'tibor beradi. Burch, tarjima qilish va insoniy tajribalar
to'plamlari bu maktabning asosiy usullaridir.
- Kualitativ ma'lumotlar: Naturalistik maktab, tadqiqotlarni o'zgartirish
bo'yicha qonuniy tartib bilan baholangan kualitativ ma'lumotlarga e'tibor qiladi.
Etnografiya, muloqotlar, tarixiy tushunchalar va boshqa kualitativ usullar bu
maktabning asosiy usullaridir.
- Tarjima qilish: Naturalistik maktab, sotsiologik tadqiqotlarda insoniy
tajribalar, tarjima qilish va tushuntirishga e'tibor qiladi. Tadqiqotchilar respondentlar
bilan bire bir muloqotlar o'tkazish, tushunchalarni tahlil qilish va boshqalar bilan
birga ishlash asosida ma'lumotlarni yig'ishga qaratiladi.
Pozitivistik-naturalistik maktablar sotsiologiya sohasidagi fikrlash, tadqiqot
usullari va yaklaqalar bilan bog'liq o'rganishlarni ifodalaydi. Ularning farkli
mohiyati va usullari jamiyatning izlanishi va tahlili uchun muhimdir. Sotsiologik
tadqiqotchilar va o'qituvchilar o'z tadqiqotlarida bu maktablardan iste'mol qilish,
ularni taqqoslash va kombinatsiya qilish mumkinligiga ega bo'ladi.
Sotsiologiya sohasidagi pozitivistik-naturalistik maktablar haqida
1. Ontologik mohiyat: Pozitivistik maktab ontologik ravishda obyektivlik va
nisbiylik prinsiplarini ta'kidlaydi. U holda, tadqiqotchilar obyektiv sotsiologik
haqiqatlarni
topishga
qaratilganligi
sababli
subjektiv
tushunchalardan
uzoqlashtiriladi. Naturalistik maktab esa ontologik ravishda tarjima qilish, insoniy
tajribalar va ma'noli tasavvurlar asosida sotsiologik haqiqatlarni topishga
qaratilganligi bilan bog'liqdir.
2. Epistemologik mohiyat: Pozitivistik maktab epistemologik ravishda
tadqiqotda obyektivlik, nisbiylik va empirizm prinsiplarini muhofaza qiladi. Ular
amaliyotda sifatli ma'lumotlar yig'ish, statistik tahlil, burch va matematik modellar
qo'llashni talab qiladi. Naturalistik maktab esa epistemologik ravishda
tadqiqotchilarning subjektiv fikrlari, insoniy tajribalar va tarjima qilish asosida
sotsiologik bilimlarni o'rganishga qaratilganligi bilan bog'liqdir.
3. Tadqiqot usullari: Pozitivistik maktabda kvantitativ usullar (anket, burch,
ma'lumotlar bazalari va statistika) asosiy ta'sir qiladi. Bu usullar yordamida
sotsiologik haqiqatlar obyektivlikka muvofiq o'rganiladi. Naturalistik maktab esa
kualitativ usullar (etnografiya, muloqotlar, tarjima qilish, tushunchalar tahlili) bilan
ma'lumotlarni o'rganishda fokuslanadi. Bu usullar sotsiologik haqiqatlarning
subjektiv tushunchalar, insoniy tajribalar va tarjima qilish yordamida topilishini
ta'minlaydi.
4. Maqsadlar: Pozitivistik maktab asosan jamiyatning nisbiy qonuniy tartibini
aniqlash, ta'til qilish va o'zgarishlarni boshqarishga qaratilganligi bilan bog'liqdir.
Naturalistik maktab esa insoniy tajribalarni, tarjima qilish va sotsiologik haqiqatlarni
topishga qaratilganligi bilan bog'liqdir.
Bular faqat umumiy mohiyat va xususiyatlardir. Amaliyatta sotsiologik
tadqiqotlarni amalga oshirishda va tadqiqotchilar o'rtasida tartibga solishda muhim
kombinatsiyalar va tartiblar mavjud bo'lishi mumkin. Tadqiqotchilar maktablarning
qo'shimcha asosiy muhofazasidan o'tkazib, kerakli tahlil usullarini va tarzlarini
tanlashlari va kombinatsiya qilishlari mumkin.
Pozitivistik maktab, Naturalistik maktabning asosiy xossallari va
tasirlari
Pozitivistik maktab va naturalistik maktab sotsiologiyadagi iqtisodiy,
ijtimoiy, siyosiy, madaniy muammolar va jarayonlarni o'rganishda farqli xossalarga
ega bo'lgan ixtisoslashgan metodologik yondashuvlar tizimidir. Ularning asosiy
xossalari va tasirlari quyidagicha:
Pozitivistik Maktab:
- Obyektivlik: Pozitivistik maktab, obyektivlik prinsipiga asoslanadi va
tadqiqotda
subjektiv
fikrlardan
uzoqlashtiriladi.
Tadqiqotchilar,
obyektiv
sotsiologik haqiqatlarni topishga qaratilganligi sababli subjektiviyatni minimalga
oshirishga intiladi.
- Nisbiylik: Pozitivistik maktab, nisbiylik prinsipini qabul qiladi va
sotsiologik haqiqatlar, zakonlar va tartibotlar o'rtasidagi o'zaro munosabatlarga
e'tibor qaratadi. Bunday munosabat, obyektiv ko'rinishda sotsiologik haqiqatlar va
umumiy qonunlar topishga imkon beradi.
- Empirizm: Pozitivistik maktab empiristik ma'lumotlarga e'tibor qiladi va
sotsiologik tadqiqotlarni amaliyotga olib chiqish uchun obyektiv va sifatli
ma'lumotlar yig'ilishini talab qiladi. Statistika, burch va matematik modellar bu
maktabning asosiy usullaridir.
- Kausallik: Pozitivistik maktab, sotsiologik haqiqatlar va olaylar orasidagi
kausal o'rnini aniqlashga intiladi. Tadqiqotchilar, sababi-natijaviy munosabatlarni
tahlil qilish, o'zgarishlarni boshqarish va jamiyatni ta'lim etish uchun o'zgarishlar
jarayonlarini tahlil qilishga qaratilganligi bilan bog'liqdir.
Naturalistik Maktab:
- Subjektivlik: Naturalistik maktab, subjektivlik prinsipiga e'tibor qiladi va
insoniy tajribalar, tarjima qilish va tushunchalar asosida sotsiologik haqiqatlarni
topishga qaratilganligi bilan bog'liqdir. Bu maktabda tadqiqotchilar, bireyning
subjektiv tajribalarini, tushunchalarini va aniq fikrlarini o'rganish va tahlil qilishni
talab qiladi.
- Kualitativ Ma'lumotlar: Naturalistik maktab, kualitativ ma'lumotlarga e'tibor
qiladi. Tadqiqotlarda etnografiya, muloqotlar, tarixiy tushunchalar va boshqa
kualitativ usullar foy
dalaniladi. Bu usullar, sotsiologik haqiqatlar va olaylarni tushuntirish, tarjima
qilish va insoniy tajribalar yordamida holatchilar bilan birga tahlil qilishni
ta'minlaydi.
- Tarjima qilish: Naturalistik maktab, sotsiologik tadqiqotlarda insoniy
tajribalar, tarjima qilish va tushunchalarga e'tibor qiladi. Tadqiqotchilar
respondentlar bilan bire bir muloqotlar o'tkazish, tushunchalar tahlili va boshqalar
bilan birgalikda ma'lumotlarni yig'ishga intiladi.
- Kontekstualizm: Naturalistik maktab, sotsiologik haqiqatlar va olaylar
kontekstida tahlil qilishga e'tibor qiladi. Tadqiqotchilar o'zgaruvchanliklarni,
jamiyatning ko'rsatkichlarini va olaylarni tahlil qilishda jamiyatning tarixiy,
ijtimoiy, madaniy va iqtisodiy kontekstiga e'tibor qilishga intiladi.
Pozitivistik
maktab
rivojlanishini
19-20
asrlarda
o'rganishda,
subjektiviyatdan uzoqlashish, obyektivlik va nisbiylik prinsiplari asosiy muhim
ahamiyatga ega bo'lganligi kuzatiladi. Naturalistik maktab esa 20 asr boshlarida
sotsiologik tadqiqotlarni insoniy tajribalar va tarjima qilish asosida o'rganishga
e'tibor qilish bilan keng tarqaldi.
Bu xossalar o'rtasidagi farqlar va tasirli ko'rsatishlar, sotsiologik tadqiqotlarni
amalga oshirish, ma'lumotlarni yig'ish va sotsiologik haqiqatlar va olaylarni
tushuntirishda tadqiqotchilar uchun turli kombinatsiyalar va usullar tanlashga imkon
beradi.
Pozitivistik maktabning tasirlari:
1. Nisbiylik va obyektivlik: Pozitivistik maktab, sotsiologik tadqiqotlarni
nisbiylik prinsipi asosida amalga oshiradi. Bu prinsipga muvofiq, tadqiqotchilar
obyektiv sotsiologik haqiqatlarni topishga qaratilganligi sababli subjektiviyatni
minimalga oshirishga intiladi.
2. Empirizm: Pozitivistik maktab, empiristik ma'lumotlarga e'tibor qiladi va
sotsiologik tadqiqotlarni amaliyotga olib chiqishda obyektiv va sifatli ma'lumotlar
yig'ilishini talab qiladi. Bu usul, statistika, burch, matematik modellar va sifatli
ma'lumotlar tahlilini o'z ichiga oladi.
3. Kausal o'rnin topish: Pozitivistik maktab, sababi-natijaviy munosabatlarni
tahlil qilishga intiladi. Tadqiqotchilar o'zgarishlarni boshqarish, jamiyatni ta'lim
etish va o'zgarishlar jarayonlarini tahlil qilishda kausal o'rnini aniqlashga
qaratilganligi bilan bog'liqdir.
Naturalistik maktabning tasirlari:
1. Subjektivlik: Naturalistik maktab, sotsiologik tadqiqotlarda subjektivlik
prinsipiga e'tibor qiladi. Tadqiqotchilar insoniy tajribalarni, tarjima qilish va
tushunchalarni o'rganish va tahlil qilishni talab qiladi.
2. Kualitativ ma'lumotlar: Naturalistik maktab, kualitativ ma'lumotlarga
e'tibor qiladi. Tadqiqotlarda etnografiya, muloqotlar, tarixiy tushunchalar va boshqa
kualitativ usullar foydalaniladi.
3. Kontekstualizm: Naturalistik maktab, sotsiologik haqiqatlar va olaylarni
kontekstida tahlil qilishga e'tibor qiladi. Tadqiqotchilar jamiyatning tarixiy, ijtimoiy,
madaniy va iqtisodiy kontekstiga e'tibor qilish bilan o'zgaruvchanliklarni,
ko'rsatkichlarni va olaylarni tahlil qilishda muvaffaqiyatli bo'ladi.
Bu tasirlar har bir maktabning o'ziga xos bo'lib, sotsiologik tadqiqotlarni
o'rganish va amalga oshirishda foydalaniladigan usullarni aniqlashda muhim rol
o'ynaydi. Tadqiqotchilar va sotsiologlar, o'z tadqiqotlariga qarashli maqsad va
maqsadlari, iste'mol qilgan usullari va tarzlarini belgilab, ularni mavjud maktablar
va yondashuvlar tizimidagi o'zgarishlarga moslashtirishlari mumkin.
Pozitivistik va Naturalistik Maktablar o'rtasidagi farqlar
Pozitivistik maktab va naturalistik maktab sotsiologiyada tadqiqotning
iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, madaniy muammolar va jarayonlarni o'rganishda turli
usullar va yaklashtirishlarni taqdim etadigan ixtisoslashgan yondashuvlar tizimidir.
Ularning o'rtasidagi asosiy farqlar quyidagicha:
1. Obyektivlik va subjektivlik:
- Pozitivistik maktab: Obyektivlik prinsipiga asoslanganligi bilan bilinadi.
Bu maktab, sotsiologik tadqiqotlarda obyektiv sotsiologik haqiqatlarni topishga
qaratilganligi sababli subjektiviyatni minimalga oshirishga intiladi.
- Naturalistik maktab: Subjektivlik prinsipiga e'tibor qiladi va insoniy
tajribalar, tarjima qilish va tushunchalar asosida sotsiologik haqiqatlarni topishga
qaratilganligi bilan bog'liqdir. Bu maktabda tadqiqotchilar, bireyning subjektiv
tajribalarini, tushunchalarini va aniq fikrlarini o'rganish va tahlil qilishni talab qiladi.
2. Empirizm va kualitativ tahlil:
- Pozitivistik maktab: Empiristik ma'lumotlarga e'tibor qiladi va sotsiologik
tadqiqotlarni amaliyotga olib chiqishda obyektiv va sifatli ma'lumotlar yig'ilishini
talab qiladi. Statistika, burch, matematik modellar bu maktabning asosiy usullaridir.
- Naturalistik maktab: Kualitativ ma'lumotlarga e'tibor qiladi. Tadqiqotlarda
etnografiya, muloqotlar, tarixiy tushunchalar va boshqa kualitativ usullar
foydalaniladi. Bu maktab subjektiv tajribalarni va insoniy mazmunlarni o'rganishda
muhim ahamiyatga ega.
3. Kausal o'rnin topish:
- Pozitivistik maktab: Sababi-natijaviy munosabatlarni tahlil qilishga
intiladi. Tadqiqotchilar, o'zgarishlarni boshqarish, jamiyatni ta'lim etish va
