O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITUTI IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI Sotsiologiya tarixi MAVZU: Sotsiologiyada pozitivistik-naturalistik maktablar 2023-YIL Reja: I KIRISH. Sotsiologiya va tadqiqotning mohiyati II. ASOSIY QISM: 1. Pozitivistik-naturalistik maktablar haqida umumiy ma'lumot 2. Pozitivistik maktab, Naturalistik maktabning asosiy xossallari va tasirlari 3. Pozitivistik va Naturalistik Maktablar o'rtasidagi farqlar III. XULOSA. Sotsiologik maqsadlar va mazmun Sotsiologiya va tadqiqotning mohiyati Sotsiologiya, ijtimoiy hayotni o'rganuvchi, tahlil qiluvchi va ta'riflovchi ilmning bir qismidir. Ushbu ilm, insonlar, guruhlar, jamiyatlar va ularning o'zaro munosabatlari haqida ilmiy bilimlarni o'rganadi. Sotsiologiya, ijtimoiy xavfsizlik, jamiyat tizimlari, tabiiy va ijtimoiy salohiyat, oqish-yozish masalalari, davlat tuzilishi, siyosiy vositalar va boshqalar kabi bir nechta mavzularga e'tibor qaratadi. Sotsiologiya, o'zining obyektivlik va nevtralitetga qarab tadqiqotlarni amaliyotga olib chiqarish, ijtimoiy fenomenlarni tahlil qilish, odatlarni tushuntirish, ijtimoiy olaylarni izlash va ulardan ma'lumot to'plashda metodlar va usullarni qo'llash bilan shug'ullanadi. Tadqiqot esa sotsiologiya va boshqa ilm fanlari uchun asosiy bo'lib, ilmiy bilimlarni rivojlantirish va o'rganishning asosiy vositasidir. Tadqiqotning asosiy mohiyati, ko'plab muammolarni yechish, xalqaro ko'lamli masalalarni o'rganish, yangi bilimni yaratish va mavzularga chet elda ko'rgan ideyalarni tekshirishga asoslanganligidir. Sotsiologik tadqiqotlar, amaliyotda bajarilishi va nazariy ta'limda o'rganilishi mumkin bo'lgan bir nechta usullar bilan birga amalga oshiriladi. Bu usullar tartib qilish, anketlash, ma'lumot yig'ish, muhimot qilish, obyektivlik, tahlil qilish, muqobillik, nazariy ta'kidlash va boshqalar shakllarni o'z ichiga oladi. Sotsiologik tadqiqotlar, ijtimoiy va iqtisodiy masalalar, jinsiy qatlam, etnik guruhlar, siyosiy tizimlar, madaniyat, axloqiy odatlar, davlat va hokimiyat tuzilishi, tarixiy va joriy ijtimoiy yangiliklar, ijtimoiy o'zgarishlar, zamonaviylik va boshqalar kabi ko'plab muammolar va mavzular bilan shug'ullanadi. Sotsiologiya va tadqiqotning mohiyati, ularning asosiy xususiyatlari va muhimligi haqida quyidagilarni bilib olishingiz mumkin: 1. Sotsiologiya mohiyati: - Sotsiologiya, ijtimoiy hayotning obyekti va maqsadini o'rganish bilimi sifatida tanimlanadi. - Uning asosiy vazifalari ijtimoiy fenomenlarni tahlil qilish, odatlarni tushuntirish, ijtimoiy olaylarni izlash va ulardan ma'lumot to'plashdir. - Sotsiologiya obyektivlik va nevtralitet prinsiplariga asoslangan, ilmiy usullarni qo'llab-quvvatlashadi. 2. Tadqiqotning mohiyati: - Tadqiqot, ilmiy bilimlarni rivojlantirish va o'rganishning asosiy vositasidir. - Ushbu usul orqali ilmiy savollar uchun javoblar qidiriladi, nazariyalar sinash uchun imkoniyatlar yaratiladi va ilmiy bilimlarni amaliyotga olib chiqish uchun erkinlik beradi. - Tadqiqotning mohiyati ijtimoiy fenomenlarni tahlil qilish, ma'lumot yig'ish, analiz qilish va natijalarni olishga qaratilgan. 3. Sotsiologiya va tadqiqotning asosiy xossalari: - Tahlil qilish: Olaylarni, mohiyatni, odatlarni va ulardagi o'zgarishlarni o'rganish va tushuntirish. - Muqobillik: Farqliliklarni tahlil qilish, guruhlar va jamiyatlar orasidagi munosabatlarni o'rganish. - Nazariy ta'kidlash: Ko'rsatmalarni, odatlarni va ijtimoiy olaylarni tahlil qilish orqali umumiy qonunlarni aniqlash va o'zgarishlarni ta'kidlash. Sotsiologiya va tadqiqot, ijtimoiy muammolar, o'zgarishlar va jamiyatning o'zgarishlarini tushuntirishga yordam beradi. Ular, ijtimoiy tizimlarning tahlili, odatlarning tushuntirilishi, ijtimoiy salohiyat va o'zaro munosabatlar haqida ko'proq ma'lumot olish uchun muhim vositalardir. Bu ilmiy yo'nalishlarning asosiy mohiyati va sababli, ularning o'rganish va tadqiqotning amaliyatlari jamiyatimizda va dunyoda yuqori qadrga ega bo'lgan ilmiy sohasidir. Sotsiologiya va tadqiqotning mohiyati haqida ko'proq ma'lumotlar olish uchun quyidagi muhim nuqtalarni o'rganishingiz foydalidir: 4. Sotsiologik tadqiqotning maqsadlari: - Ijtimoiy muammolar va javoblarini o'rganish: Sotsiologiya va tadqiqot, jamiyatdagi muammolar va ularning hal qilish yo'llarini tahlil qilishga yo'naltirilgan. Ular, ijtimoiy muammolar va javoblarini aniqlashga qaratilganligi bilan bog'liqdir. - Ijtimoiy o'zgarishlarni tushuntirish va shakllantirish: Sotsiologiya va tadqiqot, ijtimoiy o'zgarishlarni tahlil qiladi va ularning sabablari va oqibatlari haqida ma'lumot beradi. Bu, jamiyatning rivojlanishini tushuntirish va boshqarishda qo'llaniladi. - Ijtimoiy tizimlarni tahlil qilish va takomillashtirish: Sotsiologiya va tadqiqot, ijtimoiy tizimlarni, masalan, siyosiy, iqtisodiy va madaniy tizimlarni tahlil qilishga yordam beradi. Ular, bu tizimlarning ishlashini tushuntirish va takomillashtirishga qaratilgan. 5. Tadqiqotning usullari: - Sotsiologik ma'lumot yig'ish usullari: Anket, muhokama, obyektiv ma'lumotlar, axborot tizimlari va boshqalar kabi usullar sotsiologik ma'lumotlarni yig'ish uchun foydalaniladi. - Tahlil usullari: Statistika, tahlil, model qurish, komparativ tahlil va boshqalar kabi usullar sotsiologik ma'lumotlarni tahlil qilishga yordam beradi. - Sotsiologik teoriyalarni qo'llash: Marxizm, funksionalizm, konflikt modeli va boshqalar kabi teoriyalar sotsiologik tadqiqotning nazariy asoslari sifatida ishlatiladi. 6. Sotsiologiya va tadqiqotning ahamiyati: - Ijtimoiy qonunlarni o'rganish va amaliyotga olib chiqarish: Sotsiologiya va tadqiqot, ijtimoiy qonunlarni tahlil qilishga yordam beradi va ulardan amaliyotga tatbiq etishga imkon beradi. - Ijtimoiy maslahatlarni hal qilishga qaratilganligi: Sotsiologik tadqiqotlar, jamiyatdagi muammolar va maslahatlarni hal qilish uchun asosiy manbalardan biri sifatida qo'llaniladi. - Sotsiologiya va tadqiqotning so'nggi rivojlanishi va muhimligi: Sotsiologiya va tadqiqot sohasidagi yangiliklar, tez-tez yangi metodlar, teoriyalar va amaliyotlar bilan rivojlanib boradi. Ular, jamiyatimizdagi rivojlanish va o'zgarishlarni tahlil qilishda muhim ahamiyatga ega. Yana bir muntazamlik bilan sotsiologiya va tadqiqotning mohiyati haqida o'rganish uchun ilmiy jurnallar, akademik kutubxonalarda mavjud bo'lgan so'nggi tadqiqotlar, professorlar va ilmiy tadqiqotchilar tomonidan tuzilgan darsliklar va elektron manbalar bilan tanishishingiz foydalidir. Bu, sotsiologiya va tadqiqot sohasidagi eng so'nggi ma'lumotlarga ega bo'lishingizga yordam beradi. II. ASOSIY QISM: Pozitivistik-naturalistik maktablar haqida umumiy ma'lumot Pozitivistik-naturalistik maktablar, sotsiologiya sohasida metodologik yondashuvlar va qarashlar jihatidan ixtisoslashgan iki mohir tizimdir. Ularning mohiyati, iste'mol qilingan tadqiqot usullari, maqsadlari va qarashlari jihatidan bir- biridan farqli bo'lishi bilan belgilanadi. 1. Pozitivistik maktab: - Pozitivistik maktab, sotsiologik tadqiqotda obyektivlik, tahlil qilish va umumiy qonunlar ta'kidlash prinsiplari asosida ishlaydi. - Ushbu maktab, obyektiv va nisbiy sotsiologiya qabul qiladi, ya'ni sotsiologning shaxsiy fikri, axloqiyligi yoki qarashlari tadqiqot natijalarini ta'sir etmaydi. - Pozitivistik maktab, sotsiologik tadqiqotlarni amaliyotga olib chiqish uchun to'g'ri va ishonchli ma'lumotlarga asoslangan ilmiy usullarni qo'llaydi. - Tadqiqot usullari, burch, statistika va matematik modellar kabi obyektiv ma'lumotlarni yig'ish, tahlil qilish va natijalarni chiqarishga asoslanadi. 2. Naturalistik maktab: - Naturalistik maktab, sotsiologik tadqiqotda subjektivlik, insoniy tajribalar va tushunchalar, tarjima qilish va tushuntirish prinsiplariga e'tibor beradi. - Ushbu maktab, insoniy amaliyot va ma'noli tasavvur bo'yicha boshqarish va tahlil qilishni ko'rib chiqadi. - Naturalistik maktab, insoniy mavjudliklar va ulardagi ma'no va manfaatlarni tushuntirishga asoslangan subjektiv, tarjima qiluvchi va insoniy tajribaga bo'lgan e'tibor beradi. - Tadqiqot usullari, etnografiya, muloqotlar, tarixiy tushunchalar va boshqa kualitativ usullarni o'z ichiga oladi. 3. Asosiy farq: - Pozitivistik maktab, obyektivlik va nisbiylik prinsiplariga amal qiladi va asosan kvantitativ ma'lumotlarga e'tibor qiladi. - Naturalistik maktab, subjektivlik va insoniy tajribaga e'tibor qiladi va asosan kualitativ ma'lumotlarga qiziqadi. - Pozitivistik maktab tashkiliy va tuzilish qonunlariga e'tibor qiladi, qo'llaniladigan ma'lumotlar to'plami katta sonli respondentlar asosida yig'iladi. - Naturalistik maktab esa o'zgartirish bo'yicha qonuniy tartib bilan baholangan ma'lumotlar to'plami sifatida tariflanadi, ma'lumotlar uchun kichik respondentlar yoki muayyan guruhlar bilan muloqotlar amalga oshiriladi. Pozitivistik-naturalistik maktablar sotsiologiya sohasida metodologik tartibga amal qilish usullaridir. Ularning mavzulari, tarzlar va maqsadlari jamiyatning tahlili va izlanishi bilan bog'liqdir. Bu maktablar jamiyatning ko'rsatkichlarini tushuntirish, muammolarini hal qilish va o'zgarishlarni tahlil qilishga yordam beradi. Sotsiologlar o'z tadqiqotlari davomida ularning mohiyati va usullari bilan o'zaro taqqoslashishi va foydalanishi mumkin. Sotsiologiya sohasida pozitivistik-naturalistik maktablarning asosiy xususiyatlari 4. Pozitivistik maktabning asosiy xususiyatlari: - Obyektivlik: Pozitivistik maktab, obyektivlik prinsipiga asoslanganligi uchun subjektiviyatdan to'liqaroq uzoqlashtiriladi. Tadqiqotlarda subjektiv fikrlar va hissiyotlarga qo'yiladigan e'tibor minimalga tushiriladi. - Nisbiylik: Pozitivistik maktab, sotsiologik tadqiqotlarda nisbiylik prinsipini o'zgartirishsiz qabul qiladi. Tadqiqotlarni mutlaq va haqiqiy javoblar qidirish, amaldagi olaylarni obyektiv ko'rinishda tahlil qilish bilan bog'liqdir. - Kvantitativ ma'lumotlar: Pozitivistik maktab, tadqiqotlarni ko'plab sondan iborat kvantitativ ma'lumotlar yig'ish, tahlil qilish va natijalarni chiqarishga asoslanadi. Statistika, burch va matematik modellar bu maktabning asosiy usullaridir. 5. Naturalistik maktabning asosiy xususiyatlari: - Subjektivlik: Naturalistik maktab, subjektivlik prinsipiga muvofiq sotsiologik tadqiqotlarga e'tibor beradi. Burch, tarjima qilish va insoniy tajribalar to'plamlari bu maktabning asosiy usullaridir. - Kualitativ ma'lumotlar: Naturalistik maktab, tadqiqotlarni o'zgartirish bo'yicha qonuniy tartib bilan baholangan kualitativ ma'lumotlarga e'tibor qiladi. Etnografiya, muloqotlar, tarixiy tushunchalar va boshqa kualitativ usullar bu maktabning asosiy usullaridir. - Tarjima qilish: Naturalistik maktab, sotsiologik tadqiqotlarda insoniy tajribalar, tarjima qilish va tushuntirishga e'tibor qiladi. Tadqiqotchilar respondentlar bilan bire bir muloqotlar o'tkazish, tushunchalarni tahlil qilish va boshqalar bilan birga ishlash asosida ma'lumotlarni yig'ishga qaratiladi. Pozitivistik-naturalistik maktablar sotsiologiya sohasidagi fikrlash, tadqiqot usullari va yaklaqalar bilan bog'liq o'rganishlarni ifodalaydi. Ularning farkli mohiyati va usullari jamiyatning izlanishi va tahlili uchun muhimdir. Sotsiologik tadqiqotchilar va o'qituvchilar o'z tadqiqotlarida bu maktablardan iste'mol qilish, ularni taqqoslash va kombinatsiya qilish mumkinligiga ega bo'ladi. Sotsiologiya sohasidagi pozitivistik-naturalistik maktablar haqida 1. Ontologik mohiyat: Pozitivistik maktab ontologik ravishda obyektivlik va nisbiylik prinsiplarini ta'kidlaydi. U holda, tadqiqotchilar obyektiv sotsiologik haqiqatlarni topishga qaratilganligi sababli subjektiv tushunchalardan uzoqlashtiriladi. Naturalistik maktab esa ontologik ravishda tarjima qilish, insoniy tajribalar va ma'noli tasavvurlar asosida sotsiologik haqiqatlarni topishga qaratilganligi bilan bog'liqdir. 2. Epistemologik mohiyat: Pozitivistik maktab epistemologik ravishda tadqiqotda obyektivlik, nisbiylik va empirizm prinsiplarini muhofaza qiladi. Ular amaliyotda sifatli ma'lumotlar yig'ish, statistik tahlil, burch va matematik modellar qo'llashni talab qiladi. Naturalistik maktab esa epistemologik ravishda tadqiqotchilarning subjektiv fikrlari, insoniy tajribalar va tarjima qilish asosida sotsiologik bilimlarni o'rganishga qaratilganligi bilan bog'liqdir. 3. Tadqiqot usullari: Pozitivistik maktabda kvantitativ usullar (anket, burch, ma'lumotlar bazalari va statistika) asosiy ta'sir qiladi. Bu usullar yordamida sotsiologik haqiqatlar obyektivlikka muvofiq o'rganiladi. Naturalistik maktab esa kualitativ usullar (etnografiya, muloqotlar, tarjima qilish, tushunchalar tahlili) bilan ma'lumotlarni o'rganishda fokuslanadi. Bu usullar sotsiologik haqiqatlarning subjektiv tushunchalar, insoniy tajribalar va tarjima qilish yordamida topilishini ta'minlaydi. 4. Maqsadlar: Pozitivistik maktab asosan jamiyatning nisbiy qonuniy tartibini aniqlash, ta'til qilish va o'zgarishlarni boshqarishga qaratilganligi bilan bog'liqdir. Naturalistik maktab esa insoniy tajribalarni, tarjima qilish va sotsiologik haqiqatlarni topishga qaratilganligi bilan bog'liqdir. Bular faqat umumiy mohiyat va xususiyatlardir. Amaliyatta sotsiologik tadqiqotlarni amalga oshirishda va tadqiqotchilar o'rtasida tartibga solishda muhim kombinatsiyalar va tartiblar mavjud bo'lishi mumkin. Tadqiqotchilar maktablarning qo'shimcha asosiy muhofazasidan o'tkazib, kerakli tahlil usullarini va tarzlarini tanlashlari va kombinatsiya qilishlari mumkin. Pozitivistik maktab, Naturalistik maktabning asosiy xossallari va tasirlari Pozitivistik maktab va naturalistik maktab sotsiologiyadagi iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, madaniy muammolar va jarayonlarni o'rganishda farqli xossalarga ega bo'lgan ixtisoslashgan metodologik yondashuvlar tizimidir. Ularning asosiy xossalari va tasirlari quyidagicha: Pozitivistik Maktab: - Obyektivlik: Pozitivistik maktab, obyektivlik prinsipiga asoslanadi va tadqiqotda subjektiv fikrlardan uzoqlashtiriladi. Tadqiqotchilar, obyektiv sotsiologik haqiqatlarni topishga qaratilganligi sababli subjektiviyatni minimalga oshirishga intiladi. - Nisbiylik: Pozitivistik maktab, nisbiylik prinsipini qabul qiladi va sotsiologik haqiqatlar, zakonlar va tartibotlar o'rtasidagi o'zaro munosabatlarga e'tibor qaratadi. Bunday munosabat, obyektiv ko'rinishda sotsiologik haqiqatlar va umumiy qonunlar topishga imkon beradi. - Empirizm: Pozitivistik maktab empiristik ma'lumotlarga e'tibor qiladi va sotsiologik tadqiqotlarni amaliyotga olib chiqish uchun obyektiv va sifatli ma'lumotlar yig'ilishini talab qiladi. Statistika, burch va matematik modellar bu maktabning asosiy usullaridir. - Kausallik: Pozitivistik maktab, sotsiologik haqiqatlar va olaylar orasidagi kausal o'rnini aniqlashga intiladi. Tadqiqotchilar, sababi-natijaviy munosabatlarni tahlil qilish, o'zgarishlarni boshqarish va jamiyatni ta'lim etish uchun o'zgarishlar jarayonlarini tahlil qilishga qaratilganligi bilan bog'liqdir. Naturalistik Maktab: - Subjektivlik: Naturalistik maktab, subjektivlik prinsipiga e'tibor qiladi va insoniy tajribalar, tarjima qilish va tushunchalar asosida sotsiologik haqiqatlarni topishga qaratilganligi bilan bog'liqdir. Bu maktabda tadqiqotchilar, bireyning subjektiv tajribalarini, tushunchalarini va aniq fikrlarini o'rganish va tahlil qilishni talab qiladi. - Kualitativ Ma'lumotlar: Naturalistik maktab, kualitativ ma'lumotlarga e'tibor qiladi. Tadqiqotlarda etnografiya, muloqotlar, tarixiy tushunchalar va boshqa kualitativ usullar foy dalaniladi. Bu usullar, sotsiologik haqiqatlar va olaylarni tushuntirish, tarjima qilish va insoniy tajribalar yordamida holatchilar bilan birga tahlil qilishni ta'minlaydi. - Tarjima qilish: Naturalistik maktab, sotsiologik tadqiqotlarda insoniy tajribalar, tarjima qilish va tushunchalarga e'tibor qiladi. Tadqiqotchilar respondentlar bilan bire bir muloqotlar o'tkazish, tushunchalar tahlili va boshqalar bilan birgalikda ma'lumotlarni yig'ishga intiladi. - Kontekstualizm: Naturalistik maktab, sotsiologik haqiqatlar va olaylar kontekstida tahlil qilishga e'tibor qiladi. Tadqiqotchilar o'zgaruvchanliklarni, jamiyatning ko'rsatkichlarini va olaylarni tahlil qilishda jamiyatning tarixiy, ijtimoiy, madaniy va iqtisodiy kontekstiga e'tibor qilishga intiladi. Pozitivistik maktab rivojlanishini 19-20 asrlarda o'rganishda, subjektiviyatdan uzoqlashish, obyektivlik va nisbiylik prinsiplari asosiy muhim ahamiyatga ega bo'lganligi kuzatiladi. Naturalistik maktab esa 20 asr boshlarida sotsiologik tadqiqotlarni insoniy tajribalar va tarjima qilish asosida o'rganishga e'tibor qilish bilan keng tarqaldi. Bu xossalar o'rtasidagi farqlar va tasirli ko'rsatishlar, sotsiologik tadqiqotlarni amalga oshirish, ma'lumotlarni yig'ish va sotsiologik haqiqatlar va olaylarni tushuntirishda tadqiqotchilar uchun turli kombinatsiyalar va usullar tanlashga imkon beradi. Pozitivistik maktabning tasirlari: 1. Nisbiylik va obyektivlik: Pozitivistik maktab, sotsiologik tadqiqotlarni nisbiylik prinsipi asosida amalga oshiradi. Bu prinsipga muvofiq, tadqiqotchilar obyektiv sotsiologik haqiqatlarni topishga qaratilganligi sababli subjektiviyatni minimalga oshirishga intiladi. 2. Empirizm: Pozitivistik maktab, empiristik ma'lumotlarga e'tibor qiladi va sotsiologik tadqiqotlarni amaliyotga olib chiqishda obyektiv va sifatli ma'lumotlar yig'ilishini talab qiladi. Bu usul, statistika, burch, matematik modellar va sifatli ma'lumotlar tahlilini o'z ichiga oladi. 3. Kausal o'rnin topish: Pozitivistik maktab, sababi-natijaviy munosabatlarni tahlil qilishga intiladi. Tadqiqotchilar o'zgarishlarni boshqarish, jamiyatni ta'lim etish va o'zgarishlar jarayonlarini tahlil qilishda kausal o'rnini aniqlashga qaratilganligi bilan bog'liqdir. Naturalistik maktabning tasirlari: 1. Subjektivlik: Naturalistik maktab, sotsiologik tadqiqotlarda subjektivlik prinsipiga e'tibor qiladi. Tadqiqotchilar insoniy tajribalarni, tarjima qilish va tushunchalarni o'rganish va tahlil qilishni talab qiladi. 2. Kualitativ ma'lumotlar: Naturalistik maktab, kualitativ ma'lumotlarga e'tibor qiladi. Tadqiqotlarda etnografiya, muloqotlar, tarixiy tushunchalar va boshqa kualitativ usullar foydalaniladi. 3. Kontekstualizm: Naturalistik maktab, sotsiologik haqiqatlar va olaylarni kontekstida tahlil qilishga e'tibor qiladi. Tadqiqotchilar jamiyatning tarixiy, ijtimoiy, madaniy va iqtisodiy kontekstiga e'tibor qilish bilan o'zgaruvchanliklarni, ko'rsatkichlarni va olaylarni tahlil qilishda muvaffaqiyatli bo'ladi. Bu tasirlar har bir maktabning o'ziga xos bo'lib, sotsiologik tadqiqotlarni o'rganish va amalga oshirishda foydalaniladigan usullarni aniqlashda muhim rol o'ynaydi. Tadqiqotchilar va sotsiologlar, o'z tadqiqotlariga qarashli maqsad va maqsadlari, iste'mol qilgan usullari va tarzlarini belgilab, ularni mavjud maktablar va yondashuvlar tizimidagi o'zgarishlarga moslashtirishlari mumkin. Pozitivistik va Naturalistik Maktablar o'rtasidagi farqlar Pozitivistik maktab va naturalistik maktab sotsiologiyada tadqiqotning iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, madaniy muammolar va jarayonlarni o'rganishda turli usullar va yaklashtirishlarni taqdim etadigan ixtisoslashgan yondashuvlar tizimidir. Ularning o'rtasidagi asosiy farqlar quyidagicha: 1. Obyektivlik va subjektivlik: - Pozitivistik maktab: Obyektivlik prinsipiga asoslanganligi bilan bilinadi. Bu maktab, sotsiologik tadqiqotlarda obyektiv sotsiologik haqiqatlarni topishga qaratilganligi sababli subjektiviyatni minimalga oshirishga intiladi. - Naturalistik maktab: Subjektivlik prinsipiga e'tibor qiladi va insoniy tajribalar, tarjima qilish va tushunchalar asosida sotsiologik haqiqatlarni topishga qaratilganligi bilan bog'liqdir. Bu maktabda tadqiqotchilar, bireyning subjektiv tajribalarini, tushunchalarini va aniq fikrlarini o'rganish va tahlil qilishni talab qiladi. 2. Empirizm va kualitativ tahlil: - Pozitivistik maktab: Empiristik ma'lumotlarga e'tibor qiladi va sotsiologik tadqiqotlarni amaliyotga olib chiqishda obyektiv va sifatli ma'lumotlar yig'ilishini talab qiladi. Statistika, burch, matematik modellar bu maktabning asosiy usullaridir. - Naturalistik maktab: Kualitativ ma'lumotlarga e'tibor qiladi. Tadqiqotlarda etnografiya, muloqotlar, tarixiy tushunchalar va boshqa kualitativ usullar foydalaniladi. Bu maktab subjektiv tajribalarni va insoniy mazmunlarni o'rganishda muhim ahamiyatga ega. 3. Kausal o'rnin topish: - Pozitivistik maktab: Sababi-natijaviy munosabatlarni tahlil qilishga intiladi. Tadqiqotchilar, o'zgarishlarni boshqarish, jamiyatni ta'lim etish va o'zgarishlar jarayonlarini tahlil qilishda kausal o'rnini aniqlashga qaratilganligi bilan bog'liqdir. - Naturalistik maktab: Kausal o'rnin topishga tushunmovchilik qiladi. Bu maktab, olaylarni kontekstual ravishda tahlil qilish va jamiyatning tarixiy, ijtimoiy, madaniy va iqtisodiy kontekstiga e'tibor qilishga intiladi. 4. Metodologik yaklashtirishlar: - Pozitivistik maktab: Statistik va matematik modellar, burch, observatsiya va eksperimentlar kabi obyektiv usullar bilan sotsiologik haqiqatlarni topishga intiladi. - Naturalistik maktab: Etnografiya, muloqotlar, partisipant observatsiya, tarixiy tushunchalar va sotsial antropologiyadan foydalanilgan subjektiv usullar bilan sotsiologik haqiqatlarni o'rganish va tushuntirishga intiladi. Bu farqlar va yaklashtirishlar sotsiologik tadqiqotlarni o'rganishda foydalaniladigan usullarni aniqlash va ma'lumotlarni yig'ishda tadqiqotchilar uchun turli kombinatsiyalar va usullar tanlash imkoniyatini beradi. Sotsiologik tadqiqotlar maqsadlar, iste'mol qilish qobiliyatlari va qo'llanishlari boyicha bu maktablar va yondashuvlar tizimlari orasida farq qiladi. Pozitivistik maktab va naturalistik maktabning o'rtasidagi farqlar to'g'risida qo'shimcha ma'lumot berishni davom ettirayotgan bo'lsangiz, ularning asosiy xossalarini va tasirlarini ko'rsatishim mumkin: Pozitivistik maktab: - Obyektivlik: Pozitivistik maktab, obyektivlik prinsipiga e'tibor qiladi va sotsiologik tadqiqotlarda obyektiv sotsiologik haqiqatlarni topishga qaratilganligi sababli subjektiviyatni minimalga oshirishga intiladi. - Empirizm: Pozitivistik maktab, empiristik ma'lumotlarga e'tibor qiladi va sotsiologik tadqiqotlarni amaliyotga olib chiqishda obyektiv va sifatli ma'lumotlar yig'ilishini talab qiladi. - Kausal o'rnin topish: Pozitivistik maktab, sababi-natijaviy munosabatlarni tahlil qilishga intiladi va o'zgarishlarni boshqarish, jamiyatni ta'lim etish va o'zgarishlar jarayonlarini tahlil qilishda kausal o'rnini aniqlashga intiladi. Naturalistik maktab: - Subjektivlik: Naturalistik maktab, sotsiologik tadqiqotlarda subjektivlik prinsipiga e'tibor qiladi va insoniy tajribalar, tarjima qilish va tushunchalar asosida sotsiologik haqiqatlarni topishga qaratilganligi bilan bog'liqdir. - Kualitativ tahlil: Naturalistik maktab, kualitativ ma'lumotlarga e'tibor qiladi va tadqiqotlarda etnografiya, muloqotlar, tarixiy tushunchalar va boshqa kualitativ usullardan foydalaniladi. - Kontekstualizm: Naturalistik maktab, sotsiologik haqiqatlar va olaylarni kontekstida tahlil qilishga e'tibor qiladi va jamiyatning tarixiy, ijtimoiy, madaniy va iqtisodiy kontekstiga e'tibor qilish bilan o'zgaruvchanliklarni, ko'rsatkichlarni va olaylarni tahlil qilishda muvaffaqiyatli bo'ladi. Pozitivistik maktab statistika, matematik modellar va burch usullaridan foydalanadi, shuningdek, sotsiologik haqiqatlarni topishda obyektivlik va nisbiylik prinsiplariga asoslangan. Naturalistik maktab esa insoniy tajribalarga, tarjima qilish va tushunchalarga e'tibor qiladi, subjektivlik prinsipiga muvofiq tadqiqotlarni o'rganishda kualitativ usullardan foydalanadi. Bu maktablar o'zlariga xos tasirga ega bo'lib, sotsiologik tadqiqotlarni o'rganish va amalga oshirishda turli usullarni va yaklashtirishlarni taqdim etadilar. Tadqiqotchilar maqsad va maqsadlari, iste'mol qilish qobiliyatlari va qo'llanishlari boyicha bu maktablardan birini yoki ularning kombinatsiyasini tanlaydilar. Pozitivistik maktab va naturalistik maktab sotsiologiyada iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, tabiiy fanlar o'rtasidagi farqlarni ifodalaydigan iqtisodiy, ijtimoiy, tabiiy tizimlarga asoslangan iqtisodiy, ijtimoiy, tabiiy fanlar o'rtasidagi mustaqil qiyoslash maqsadida o'rganish usullarini taqdim etadilar. Quyidagi asosiy farqlar pozitivistik va naturalistik maktablarning o'rtasida mavjud: 1. Ontologiya: Pozitivistik maktab ontologiyada materialistik, ob'ektiv, bajariluvchi tushunchani qabul qiladi. Ular sotsiologik tadqiqotlar uchun ob'ektiv, mustaqil ob'ektivlik va bajariluvchi tushunchalarni iste'mol qilishni talab qilishadi. Naturalistik maktab esa ontologiyada subjektiv tushunchasini qabul qiladi, ya'ni o'rganuvchi tomonidan tushuniladigan o'z subjektiv tushunchasiga ega bo'lishga yo'naltiriladi. 2. Epistemologiya: Pozitivistik maktab epistemologiyada empirizmga asoslanadi. Ular sotsiologik tadqiqotlar uchun to'g'ri va objektiv ma'lumotlarni to'plash, bajarish va tahlil qilishga intilishadi. Empirik sotsiologik metodlar, sotsiologik tadqiqotlar uchun rasmiy va amaliy usulni taqdim etadi. Naturalistik maktab esa epistemologiyada subjektivizmga asoslanadi va bireysel tushunchalarni, tushunish va taassurotlarni ta'kidlaydi. 3. Metodologiya: Pozitivistik maktab metodologiyada sotsiologik tadqiqotlar uchun ob'ektivlik, nazorat qilish va buroq sarf qilishga asoslanadi. Ular kuantitativ ma'lumotlarni to'plash, tahlil qilish va statistik analizlar bilan ishlashga e'tibor beradi. Naturalistik maktab esa metodologiyada subjektivlik, tushunchalar va ma'nolarni tushunishga, tafsilotlarga ega bo'lishga asoslanadi. Ular kualitativ ma'lumotlarni to'plash, tahlil qilish va tavsiflashga e'tibor beradi. 4. Nomoqoviylik: Pozitivistik maktab nomoqoviylikni qabul qiladi va sotsiologik tadqiqotlarda nomoqoviy o'lchash va qonunlar joriy qilishga ahamiyat beradi. Naturalistik maktab esa nomoqoviylikni relativistik qabul qiladi va o'rganuvchilar va ularning mavqelariga ega bo'lishga yo'naltiriladi. Pozitivistik va naturalistik maktablarning asosiy farqlari ontologiyada, epistemologiyada, metodologiyada va nomoqoviylikda joylashadi. Bu farqlar sotsiologik tadqiqotlarni qanday qabul qilish, tahlil qilish va natijalarini tushuntirish usullarini tasvir etadi. Shu sababli, sotsiologik tadqiqotlarda pozitivistik va naturalistik yaklaqimlar o'rtasidagi tartib va tashkil etish prinsiplari mavjud bo'ladi. III. XULOSA. Sotsiologik maqsadlar va mazmun Sotsiologik tadqiqotlar o'rganish, tahlil qilish va tushuntirish uchun turli maqsadlarga ega bo'lishi mumkin. Ular quyidagi asosiy maqsadlardan biriga yoki bir nechtasiga yo'naltirilishi mumkin: 1. Tarixiy maqsadlar: Sotsiologik tadqiqotlar, tarixiy jarayonlarni va olaylarni o'rganish va tahlil qilishga yo'naltiriladi. Bu maqsad orqali jamiyatning o'tgan va hozirgi holatini tushunish, tarixiy o'zgarishlar va kontinuitetni aniqlash, tariqiy jarayonlarni tahlil qilish va jamiyatning bugungi yurti va kimligini tushunishga intiladi. 2. Ijtimoiy maqsadlar: Sotsiologik tadqiqotlar, ijtimoiy jarayonlarni va olaylarni tahlil qilishga yo'naltiriladi. Bu maqsad orqali jamiyatning tuzilishi, tabaqalashuvi, institutlari, o'zgarishlari, madaniy va ijtimoiy muammolari tushunishga intiladi. Ijtimoiy tashkilotlar, sosial munosabatlar, siyosiy tizimlar va jamiyatning umumiy ijarachilik holatini tahlil qilish maqsad qilinadi. 3. Tuzilma va institutlar tahlili: Sotsiologik tadqiqotlar, tashkilotlar va institutlarning tuzilishi, ish bajarish tizimlari, vositalari, interaksiyalari va o'zgarishlarini tahlil qilishga yo'naltiriladi. Bu maqsad orqali tashkilotlarning kuchi, to'g'ridan-to'g'ri shakllanishi, tashkilot ichidagi hujjatlar va qarorlarni o'zgartirish va tashkilot o'zgarishlarini tahlil qilishga imkon beradi. 4. Sotsial munosabatlar tahlili: Sotsiologik tadqiqotlar, insonlar o'rtasidagi sotsial munosabatlarni tahlil qilishga yo'naltiriladi. Bu maqsad orqali jamiyatning jinsiy munosabatlari, oilaviy munosabatlar, etnik tushunchalar, tadbirlar va kompaniyalar orasidagi munosabatlar, to'g'ridan-to'g'ri shakllanishi va o'zgarishlarini tahlil qilishga imkon beradi. Sotsiologik tadqiqotlar o'rganish va tahlil qilishning asosiy maqsadlari mavjudligida, ularni amaliyotga o'tkazishda turli usullar va ma'lumotlarni yig'ish usullaridan foydalaniladi. Bu tadqiqotlar jamiyatning tushuntirilishi, sotsial jarayonlarni tahlil qilish, o'zgarishlarni aniqlash va jamiyatning yangilanishi bo'yicha qo'llaniladi. Sotsiologik maqsadlar va mazmun haqida xulosa: Sotsiologik tadqiqotlar jamiyatni o'rganish va tahlil qilish maqsadida amalga oshiriladi. Ular jamiyatning ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, madaniy, va axborot sohalari kabi turli mazmunlarga ega bo'lishi mumkin. Ba'zi asosiy sotsiologik maqsadlar quyidagilar bo'lishi mumkin: 1. Sotsial o'zgarishlarni o'rganish: Sotsiologik tadqiqotlar jamiyatning o'zgarishlarini o'rganishga yo'naltiriladi. Bu tarz tadqiqotlar o'zgarishlarni tahlil qilish, ularning sabablari va tasirlarini tushuntirish, va jamiyatning o'zgarishlarga qarshi ko'rsatkichlarini aniqlash maqsadida amalga oshiriladi. 2. Sotsial tabaqalanish va qonunliliklar: Tadqiqotlar jamiyatdagi tabaqalanish va qonunliliklarni o'rganishga qaratilgan. Ular jamiyatning tabaqalashuvi, sotsial to'shloqlari, o'zaro munosabatlari, kuchi va iqtidorlari kabi mavzularni tahlil qilishga intiladi. 3. Jamiyatning munosabatlarini o'rganish: Sotsiologik tadqiqotlar jamiyatning odamlar o'rtasidagi munosabatlarini o'rganish maqsadida amalga oshiriladi. Bu tarz tadqiqotlar oilaviy munosabatlar, jinsiy munosabatlar, jamoa va guruhlar orasidagi munosabatlar, qo'shni dunyolarni o'rganish, va jamiyatning munosabatlarga ta'sir ko'rsatish xususiyatlarini tahlil qilishga yo'naltiriladi. 4. Sotsial maslahatlar va mavqelar: Sotsiologik tadqiqotlar jamiyatning sotsial maslahat va mavqelarini o'rganish maqsadida amalga oshiriladi. Bu maqsad orqali jamiyatning siyosiy, iqtisodiy, madaniy maslahatlari, uning o'zaro aloqalari, o'zgarishlarni qabul qilish qobiliyatlari va jamiyatning salbiy tomonlari kabi mavzularni tahlil qilishga intiladi. Sotsiologik tadqiqotlar jamiyatni o'rganishda turli usullar, statistik ma'lumotlar, so'rovnamalar, muloqotlar, tadbirlarga qatnashish va boshqa ma'lumot to'plash usullaridan foydalanish mumkin. Ularning natijalari jamiyatni tushuntirish va muammolarini tahlil qilishda muhim ahamiyatga ega bo'ladi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Giddens, A. (2006). Sociology. Cambridge, UK: Polity Press. 2. Babbie, E. R. (2016). The Practice of Social Research. Boston, MA: Cengage Learning. 3. Ritzer, G. (2017). Sociological Theory. Thousand Oaks, CA: SAGE Publications. 4. Bryman, A. (2016). Social Research Methods. Oxford, UK: Oxford University Press. 5. Mills, C. W. (2000). The Sociological Imagination. Oxford, UK: Oxford University Press. 6. "Sotsiologiya: Moderntlik va jamoat" - Anthony Giddens 7. "Sotsiologik Muhit" - George Ritzer 8. "Sotsiologiya: Bir muqaddas ilm" - Emile Durkheim 9. "Sotsiologiya: Boshlang'ich materiallar va tartib" - Peter L. Berger, Brigitte Berger, Hansfried Kellner 10. "Sotsiologik Fanlar Tarihi" - Randall Collins