SOTSIOLOGIYANING FAN SIFATIDA VUJUDGA KELISHI VA
TARAQQIYOTINI ASOSIY BOSQICHLARI
Sotsiologiya (lotincha societas – jamiyat va yunoncha Logos – ta’limot) –
so‘zlaridan kelib chiqqan bo‘lib, jamiyat haqidagi fan ma’nosini anglatadi. YAxlit
tizim sifatidagi jamiyat va alohida institutlar, ijtimoiy guruhlar, jamiyat tuzilmalari
va ularda yuz beradigan ijtimoiy jarayonlarni o‘rganuvchi fan. Jamiyatni tushunish,
anglash, unga nisbatan so‘z munosabatini bildirishga teng bo‘lib insoniyatning
hamma tarixi uchun xos bo‘lgan. «Sotsiologiya» haqidagi tushuncha birinchi
marotaba XIX asrning 30 - yillarida fransuz faylasufi Ogyust Kont tomonidan ilmiy
qo‘llanishga kiritilggan.
Uning tushunishicha sotsiologiya jamiyatga taalluqli bo‘lgan hamma narsalarni
o‘z ichiga olgan jamiyatshunoslik bilan bir qatorda turgan. Sotsiologiya –
insoniyatning bir necha yillik tarixiy taraqqi,t davomida yaratilgan madaniyatning
ajralmas tarkibiy qismidir.
XVIII asrda kishilik jamiyati uning qonuniyatlarini o‘rganuvchi mustaqil fan
sifatida tarix falsafasida shakllandi. Ijtimoiy hayotning murakkablashuvchi va ilmiy
bilimlarning tabaqalanishi sotsiologiyaning falsafasidan ajralib, mustaqil fanga
aylanishini muqarrar qilib qo‘ydi. XIX asrgacha sotsiologiya falsafaning tarkibiy bir
qismi bo‘lib keldi.
Aslida falsafiy bilimlar doirasi juda keng bo‘lib, ularning tarkibiga qo‘yidagilar
kiradi:
1) Ontologiya – borliq haqidagi qarashlar.
2) Sotsiologiya – jamiyat haqidagi qarashlar.
3) Gnoseologiya – borliqni bilish muammolari.
4) Logika – inson tafakkuri qonunlari haqidagi qarashlar tizimlaridir.
5) Etika – axloqiylik haqidagi qarashlar.
6) Estetika – go‘zallik haqidagi qarashlar.
Demak, biz falsafiy bilimlar doirasidan kelib chiqib, sotsiologiya fani va uning
o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganamiz. XIX asr boshlaridan esa o‘ziga xos ilmiy
metodlarga ega bo‘lib, falsafadan ajralib chiqish imkoniga ega bo‘la boshladi.
Sotsial sistemaning taraqqi,ti va faoliyat ko‘rsatish qonuniyatlari haqidagi mustaqil
fan sifatida XIX asr 30-yillarida ilmiy muomalaga «Sotsiologiya» atamasi
kiritilgandan so‘ng shakllandi. Jamiyat haqidagi «pozitiv fan» (haqiqiy fan)
yaratishga urinish X1X asr o‘rtalarida yuzaga keldi.
Sotsiologiyaning asoschisi fransuz mutafakkiri O. Kont sotsiologiyani jamiyat
haqidagi tajribaga asoslangan fan deb hisoblaydi. E. Dyurkgeym sotsiologiyaning
predmetini sotsial dalillar haqidagi fan deb ataydi. Marksizmda sotsiologiya
predmeti ijtimoiy tizim sifatida jamiyatda va uning tuzilmaviy elementlarini tashkil
etgan shaxslar, ijtimoiy birliklar, ijtimoiy institutlarni ilmiy asosda o‘rganish
hisoblanadi.
Hozirgi bizning adabi,tlarda sotsiologiyaga quyidagicha ta’rif berilgan:
Sotsiologiya - yaxlit ijtimoiy tuzum sifatida jamiyat haqidagi va uning ayrim tarkibiy
elementlari (shaxslar, ijtimoiy birliklar, institutlar) orqali bu tuzumning amal qilishi
va rivojlanishi to‘g‘risida fandir. Sotsiologiya ob’ekti jamiyat hisoblansada,
sotsiologiya predmetining dastlabki bosqichi sifatida jamiyat tushunchasini ajratib
ko‘rsatish etarli emas. Sotsiologiyaning ilmiy maqomini asoslashning mohiyati
uning ob’ekti va predmeti o‘rtasidagi farqdan kelib chiqadi. Ob’ektni bilish –
tadqiqot ob’ekti nimaga yo‘naltirilganligini, ob’ektiv voqelik sifatida unga nima
qarama-qarshi turganligini anglatadi. Har qanday voqelik, jarayon ,ki ob’ektiv
voqelikning munosabati turli fanlarning (fizika, ximiya, biologiya, psixologiya,
iqtisodi,t, sotsiologiya va hokazolar) ob’ekti bo‘lishi mumkin.Predmet ob’ekt kabi
ob’ektiv voqelikning bir qismi ,ki uning elementlari yig‘indisi bo‘lib, umumiy ¸,ki
o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Har bir fan o‘z navbatida predmeti nuqtai nazaridan
farq qiladi. Ijtimoiy xususiyatlarga ega bo‘lgan kishilararo aloqalar, o‘zaro
bog‘liqliklar majmuasi - sotsiologiya fanining ob’ekti vazifasini o‘taydi. Ob’ekt va
predmet hamma vaqt bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. CHunki, ob’ekt mohiyatni
to‘g‘ri tushunish,ilmiy tadqiqot yo‘nalishini xolis belgilay olish imkonini beradi.
Demak, sotsiologiyaning ob’ekti jamiyatning boshqaruvchi tafakkur qonuniyatlari,
ratsional vositalaridir.
Sotsiologiya jamiyat haqidagi umumiy fan bo‘libgina qolmay, balki maxsus
sohalararo fan hamdir. U boshqa fanlar o‘rganmaydigan o‘z ob’ektiga ega. Uning
o‘ziga xos sohasi sotsial reallik bo‘lib, u inson va jamiyat munosabatining ijtimoiy-
madaniy muayyanligidir. SHu boisdan ham jamiyatdagi ijtimoiy aloqalar, ijtimoiy
hamkorliklar, ijtimoiy munosabatlar va ularning o‘zaro tashkil etilish usullari
sotsiologiyaning ob’ekti bo‘ladi. Insonlarning o‘zaro aloqalarga, hamkorlik
munosabatlariga kirishishlari orqaligina muayyan ijtimoiy xususiyatlarni namo,n
etish imkoniyatlariga ega bo‘ladilar.
Sotsiologiya ijtimoiy muhitni tadqiq etganda umummilliy tushuncha va
kategoriyalardan kelib chiqadi. Xususan, ob’ektiv va sub’ektiv, erkinlik va zaruriyat,
borliq va ong kabi falsafiy kategoriyalardan foydalanib sotsiologik ob’ekt mohiyatni
talqin etadi. Sotsiologiya sotsial ob’ektni sotsial sub’ektlar orqali(shaxs, guruh,
jamiyat, sotsial sohalar, munosabatlar, odamlarning sotsial faoliyati va tafakkur
tarzi) tahlil qiladi. Sotsiologiya turli sotsial sohalarni tadqiq etish asosida ularning
o‘ziga xos ijtimoiy rivojlanish tendensiyalarini aniqlaydi. Muayyan sotsial guruhlar
tahlili va tasnifi orqali u jamiyat va inson to‘g‘risidagi umuiy qarashlar, qonunlar va
tendensiyalarni yaratadi, rivojlanish qonuniyatlarini ochib beradi.
Sotsiologiya o‘z ob’ekti doirasida sotsial hayotning turli, alohida tomonlari
bilan ham shug‘ullanadi va buning natijasida fanda integral sohalar vujudga keladi.
Jumladan, huquq sotsiologiyasi, siyosat sotsiologiyasi, iqtisodiyot sotsiologiyasi,
industrial sotsiologiyalar. Sotsiologiya bu sohalarda o‘z obekti inson va uning si¸siy,
iqtisodiy va boshqa sohalardagi o‘rni va rivojlanishi, hayot tarzi va fikrlash uslubi
kabi masalalarni hal qiladi. Sotsiologiya o‘zining maxsus obekti asosida yakka shaxs
faoliyati konkret namoyon bo‘lishini empirik darajada o‘rganishni ham o‘z ichiga
oladi.
O.Kont fikricha, ob’ekt va predmet qarama-qarshiliklardan iborat. Sotsiologiya
ijtimoiy hayot jarayonlarini 3 bosqichda o‘rganadi:
1. Aniq- empirik
2. Xususiy (maxsus)
3. Umumiy.
SHunga muvofiq ravishda sotsiologiya empirik, maxsus va umum- sotsiologik
tadqiqot jarayonlarini o‘z ichiga oladi.
Sotsial degan tushuncha, sotsial aloqalar, hamda munosabatlar va ularni tashkil
etish usullari, sotsiologiya bilish ob’ektining o‘ziga xosligini ochib bersa, sotsial
qonuniyatlar esa sotsiologiya fani predmetini aniqlash uchun boshlang‘ich nuqta
hisoblanadi. Sotsiologiyaning predmeti:
Agar fanning obekti uning nimani o‘rganish kerak degan savolga javob bersa,
predmet esa o‘sha ob’ektning qaysi jihatlarini o‘rganadi? degan savolga javob
beradi.
Sotsiologiya – insonlarning sotsial jamoalar va sotsial jarayonlarda tutgan
o‘rni, ular o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganadigan fandir. Sotsiologiya – ayni
vaqtda jamiyat va shaxsning iqtisodiy, siyosiy, mafkuraviy, ma’naviy hayotdagi
faoliyati va ijtimoiy mazmunini o‘rganadigan fan hamdir. Sotsiologiya – jamiyat
tuzilishini, uning elementlari va ularning yashash sharoitlarini va shu tuzumda sodir
bo‘layotgan ijtimoiy jarayonlarni o‘rganadigan fandir. Sotsiologiya – shaxsga
ijtimoiy hayot qonuniyatlari orqali ijtimoiy muhitga ko‘nikma hosil qilishga
(adaptatsiya) ko‘maklashadigan, shular bilan bir qatorda insonlar jamiyatini
rivojlantirishda sotsial tashkilot-larning insonlarga mos, eng qulay variantini
topishda va uni amalga oshirishdagi jismoniy, emotsional-psixologik va ma’naviy
imkoniyat-larini ishga soladi. Sotsiologiyaning vazifasi jamiyat taraqqiyotini
taminlaydigan eng qulay variantlarini, ijtimoiy-madaniy modellarini topishdan
iboratdir. Bular jamiyat va insonning o‘z-o‘zini takomillashtirishga qaratilgan
qonuniyatlardir. Sotsiologiyaning vazifasi murakkab sotsial dunyoni tashkil etuvchi
o‘zaro birikuvchi va harakat qiluvchi tuzilma va mexanizmlar mohiyatini
aniqlashdan hamda ularning rivojlanish tendensiyalarini belgilashdan iboratdir.
Bugungi kunda sotsiologiya predmetining mazmun doirasidan:
1. Falsafiy germenevtika – yangicha tus berilayotgan naturalizmdan
foydalanib, ularni yangicha talqin qilish (tendensiyasi) hamda,
2. Gumanistik oqimni rivojlantirish tendensiyasi tobora zalvarroq mavqe kasb
eta boshladi.
SHunday qilib, sotsiologiya tarixiy aniq ijtimoiy tizimlar amal qilishining
sotsial umumiy qonun va qonuniyatlari haqidagi, ushbu qonun va qonuniyatlarning
shaxslar, ijtimoiy guruhlar, birliklar, sinflar, xalqlar faoliyatida namoyon bo‘lishi va
ta’sir ko‘rsatish dastagi haqidagi fandir.Sotsiologiya uchun sotsial degan tushuncha
asosiy hisoblanadi. «Cotsial» tushunchasi birinchi marta Karl Marks tomonidan
foydalanilgan. Ular odamlarning bir-biriga bo‘lgan munosabati, hayot tarzi
sharoitlari va dalillarini va insonning jamiyatda tutgan roli va holatini tahlil
etganlarida «Sotsial» munosabatlar tushunchasini qo‘llagan.Sotsial u ¸yoki bu
xususiyatning va sotsial munosabatlarning o‘ziga xos yig‘indisidir. Har qanday
sotsial munosabatlar tizimi (iqtisodiy, siyosiy va boshqa) odamlarning bir-biriga va
jamiyatga bo‘lgan munosabatiga taalluqli. Sotsial degan tushunchaning o‘ziga
xosligini harakterlovchi quyidagi asosiy jihatlarini ajratib ko‘rsatish mumkin.
Birinchidan, bu xususiyat turli guruh, individlar uchun taalluqli va ular tomonidan
sotsial munosabatlarning u ¸ki bu xususiyatini integratsiyalash natijasi hisoblanadi.
Ikkinchidan, hozirgi sotsial munosabatlar (iqtisodiy, siyosiy va boshqa) bilan
bog‘langan individlarning va ularning guruhlari o‘rtasidagi turli munosabatlarning
mazmuni va harakterini anglatadi. Uchinchidan, sotsial jihat turli individ va guruh
individlarining bir-biriga, jamiyatdagi tutgan o‘rniga, ijtimoiy hayot voqelik va
jara¸nlariga munosabatida nomo¸n bo‘ladi. To‘rtinchidan, individlar o‘rtasidagi
aloqa va o‘zaro ta’sirning namoyon bo‘lishi birgalikdagi faoliyat natijasi demakdir.
Sotsiologiya ijtimoiy hayotni u ¸yoki bu formada va sohada o‘rganar ekan, u avvalo
sotsial voqelik haqidagi bilimlarni shakllantirish, sotsial rivojlanish jarayonlarini
tasvirlash, tushuntirish, sotsiologiyaning asosiy metodologiyasini va sotsiologik
tadqiqot metodlarini ishlab chiqish kabi ilmiy muammolarni hal etadi.
Sotsiologiyaning jamiyat hayoti bilan xilma-xil aloqasi, uning ijtimoiy burchi
birinchi navbatda u bajara¸tgan funksiyalar bilan aniqlanadi. Har qanday fanlar kabi
sotsiologiyaning eng asosiy funksiyalaridan biri nazariya va amaliyotning birligidir.
Sotsiologik tadqiqotlarning ko‘pchilik qismi amaliy muammolarni hal etishga
yo‘naltirilgan. Sotsiologiyaning amaliy yo‘naltirilganligi shunda namoyon bo‘ladi-
ki, u ijtimoiy jarayonlarning rivojlanish mayllari haqidagi ilmiy asoslangan
ma’lumotni ishlab chiqishga qodir. Mana shunda sotsiologiyaning oldindan aytib
berish funksiyasi namoyon bo‘ladi.Jamiyat hayotida sotsiologik tadqiqotlardan
ijtimoiy hayotning turli sohalarini rivojlantirishni rejalashtirishda foydalanish katta
ahamiyatga ega. Sotsial rejalashtirish ijtimoiy tizim qanday bo‘lishidan qat’iy nazar
hamma mamlakatlarda rivojlangan.
Sotsiologiya mafkuraviy funksiyani ham bajaradi. U birinchidan, tabiiy-tarixiy
jarayonlarni anglash, jamiyat taraqqiyotining yaqin oradagi maqsadlarini va
istiqbollarini ishlab chiqishga qaratilgan. Ikkinchidan, ilmiy va mafkuraviy
munozarani boshqa qarashlar tizimi orqali olib borish. Uchinchidan, aholi o‘rtasida
ilmiy va milliy mafkurani tarqatish. To‘rtinchidan, malakali mutaxassislarni
tayyorlash, ular tomonidan ilmiy mafkurani har tomonlama o‘zlashtirish.
Sotsiologiya
odamlar
o‘rtasida
munosabatlarni
shakllantirishga,
uyg‘un
hissiyotlarni ijtimoiy munosabatlarga xizmat qildirib yaxshilashga ham ¸yordam
berishi mumkin. SHu tufayli sotsiologiya insonparvarlik funksiyasini ham bajaradi.
Sotsiologiya ob’ektini turlicha tushunish natijasida metodologiyaning 3 asosiy
turi shakllangan:
1.
Tushuntiruvchi (umumiy qonuniyatlarning, ob’ekt xislatini belgilaydi,
aloqa, munosabat o‘rnatishni nazarda tutadi).
2.
Ta’riflovchi
(ya’ni,
tavsiflash,
klassifikatsiyalash,
guruhlash,
taqqoslash, turlash, sistemalashtirish).
3.
Tushunuvchi (ya’ni, inson faoliyatini o‘rganishda tabiiy hamda ijtimoiy
fanlar
qonuniyatlaridan
uyg‘unlashtirib
foydalanishni
taqozo
etuvchi)
metodologiya.
1.2. Sotsial qonunlar va odamlarning sotsial faoliyati
Qonun deganda, odatda, aniq vaziyatda umumiy, zaruriy va takrorlanishga xos
bo‘lgan jiddiy aloqa ¸yoki munosabatlar tushuniladi.Sotsial qonuniyat – sotsial
voqelik va jara¸nlarning jiddiy zaruriy aloqasini aks ettiradi. Sotsial qonunlar
munosabatlarni aks ettiradi. Bu xalqlar, millatlar, sinflar, sotsial-kasbkorlik
guruhlari, shahar va qishloq, shuningdek, jamiyat va oila, jamiyat bilan shaxs
o‘rtasidagi munosabatlarni belgilaydi. Sotsial qonunlarga asoslangan holda odamlar,
o‘z hayotiy faoliyatlari uchun zaruriy bo‘lgan sharoit ta’siri ostida uni qo‘llaydilar.
Tabiat qonunlari kabi sotsial qonunlar voqealarning tabiiy harakati davomida paydo
bo‘ladi. Ular ko‘pchilik individlarning ijtimoiy vaziyatda va ob’ektiv aloqalarda
maqsadga muvofiq ta’sir ko‘rsatishi natijasi hisoblanadi, ya’ni odamlar yashaydilar,
moddiy
va
ma’naviy
ne’matlarni
yaratishda
qatnashadilar.
Mahsulotni
ayirboshlaydilar, taqsimlaydilar va iste’mol qiladilar, bolalarni dunyoga keltiradilar
va tarbiyalaydilar, ularning irodasi va ongi bilan bog‘liq bo‘lmagan holda qonuniy
voqealar zanjiri yuzaga keladi. Sotsial qonun va qonuniyatlarni tadqiq etish, demak
sotsial soha turli elementlari o‘rtasidagi zaruriy aloqalarni o‘rnatishdir.
Sotsiologik qonunlar sotsial sistemaning turli bosqichlarida namo¸n bo‘luvchi
turli xil sotsial birliklar, tashkilotlar va institutlarga birlashgan odamlar o‘rtasidagi
mavjud o‘ziga xos, muhim takrorlanib turuvchi aloqalaridir.
Sotsiologik qonunlar 2 turga bo‘linadi: umumiy vaxususiy qonunlar.
Umumiy sotsiologik qonunlar:
a) barcha sotsial sistemalarning rivojlanishi davomida amal qiladi.
b) sotsial tizimlarning sotsial muhitda amal qiluvchi boshqa qonunlarining
mohiyatini
aniqlab
berib,
fundamental
asoslarini
aks
ettiradi.
Sotsial
munosabatlarning ishlab chiqarish usullariga tobeligini ifodalovchisi ham
umumsotsiologik qonunlardir. Sotsial munosabatlarning ishlab chiqarish iqtisodiy
munosabatlariga nisbatan faol roli ham muhim sotsial qonuniyatdir. Masalan, sotsial
birliklarda odamlar munosabatlarining yaxlitlanishi, jamoada shunga mos muhitning
yaratilishi ishlab chiqarish rivojiga, umumiy holda jamiyatga ham bevosita ta’sir
qiladi. Ehtiyoj va qiziqishlarning sotsial shartlanganligi ham umum- sotsiologik
qonuniyatga kiradi. SHaxs shakllanishi sotsial mohiyatining rolini ham
umumsotsiologik qonunlar orqali o‘rganiladi.
Umumiy qonunlar hamma ijtimoiy tizimlarda amal qiladi. Masalan, qiymat
qonuni va tovar pul munosabatlari. O‘ziga xos qonunlarning amal qilishi bitta ¸kyoi
bir nechta sotsial tizimlar bilan cheklangan, masalan, bir jamiyat turidan
ikkinchisiga o‘tish).
2. Xususiy (maxsus) qonunlar. Sotsial tizimning alohida tuzilish sohalarida
amal qiladi. Masalan, sotsial birliklar o‘ziga xos hayot va faoliyat tarziga ega: sinfiy,
milliy, oilaviy-kundalik va boshqalar. Sotsial rivojlanish qonunlari ob’ektiv bo‘lib
inson ongi, irodasiga bog‘liq bo‘lmagan holda amal qiladi. Lekin ijtimoiy hayotda
hech narsa insonsiz amal qilmaydi. SHuning uchun sotsial qonunlar inson faoliyati
qonunlaridir, ularning xatti-harakatlari mexanizmi esa - omma va insonlarning,
sotsial sub’ektlarning determinatsion mexanizmidir. Bu jihatdan qaraganda
sotsiologiyaning umumiy qonuniyatlari: ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy
sohalarda amal qiladi. qonunlarni ularning namoyon bo‘lishiga qarab dinamikaga
oid (jo‘shqin) va statikaga (turg‘un) oid deb ajratib o‘rganish mumkin. Dinamikaga
oid qonunlar ijtimoiy o‘zgarishlarning omillari va formalari, yo‘nalishlarini
belgilaydi hamda aniq vaziyatda voqealarning davomiyligini anglatadi. Statikaga
doir qonunlar dinamik qonunlardan farq qilib, ijtimoiy voqelik bog‘lanishini qat’iy
belgilamasdan o‘zgarishlarning yo‘nalishini aks ettiradi. Sotsiologik tadqiqot
amali¸tida guruhlarga bo‘lish katta ahamiyatga ega bo‘lib, uning ¸rdamida
sotsiologik qonunlar aloqa formalariga qarab ajratiladi.
Sotsial qonunlar umumiylik darajasi nuqtai nazaridan farq qiladi. Sotsial sohani
yaxlit holda rivojlantirishni harakterlovchi qonunlar mavjud. Bu qonunlar sotsial
sohaning alohida bo‘laklarining rivojlanishini belgilaydi (sinflar, guruhlar,
millatlar). Sotsial qonunlarning beshta kategoriyasini ajratib ko‘rsatish mumkin.
Birinchi, o‘zgarmas harakter kasb etuvchi, ¸ki unga bog‘liq bo‘lgan qonunlar.
Bu qonunga binoan «A» voqelik mavjud bo‘lsa u holda, albatta «B» voqelik ham
bo‘lishi shart. Ikkinchi, rivojlanish tendensiyasini aks ettiruvchi qonunlar. Unda
ijtimoiy ob’ektning tuzilish dinamikasi bir turdagi o‘zaro munosabatlardan
ikkinchisiga o‘tishi bilan bog‘liq. Uchinchi, sotsial voqelik o‘rtasidagi funksiyaga
oid bog‘langanlikni qaror toptiruvchi qonunlar. Bu qonunlar u ¸yoki bu ijtimoiy
tizimni barqaror holatda saqlab turishlikni ta’minlaydi. To‘rtinchi, sotsial voqelik
o‘rtasidagi sababiy bog‘lanishni aks ettiruvchi qonunlar. Masalan, sotsial
integratsiyaning eng muhim va zaruriy sharti bu ijtimoiy va shaxsiy manfaatlarni
oqilona birga qo‘shib olib borish hisoblanadi.
Beshinchi, sotsial voqelik o‘rtasidagi aloqalarni o‘rnatish mumkinligini
anglatuvchi qonunlar. Sotsial qonunlar odamlar aniq faoliyati davomida ro‘¸bga
chiqariladi.
1.3. Sotsiologiya fanining ijtimoiy fanlar tizimida tutgan o‘rni
Ijtimoiy va gumanitar fanlar tizimida sotsiologiya alohida o‘rinni egallaydi. Bu
bir nechta holatlar bilan belgilanadi:
1.
U jamiyat haqidagi, uning hodisalari va jarayonlari haqidagi fan
hisoblanadi.
2.
U o‘z ichiga umumiy sotsiologik nazariyalarni ¸yoki hamma
ijtimoiy- gumanitar fanlarning nazariya va metodologiyasi hisoblangan
jamiyat nazariyasini oladi.
3.
U jamiyat va inson hayotiy faoliyatining turli tomonlarini
o‘rganuvchi ijtimoiy-gumanitar va sotsial sohani o‘z ichiga oladi. YA’ni,
sotsiologiya - hayotning u yoki bu sohasini tadqiq etuvchi qonuniyatlardir.
4.
Inson va uning faoliyati, texnik va uslubiy jihatdan ishlab
chiqilgan sotsiologik tadqiqotlar, gumanitar va ijtimoiy fanlar tomonidan
zaruriy jihatdan o‘rganiladi va hisobga olinadi.
Falsafa,
iqtisodiyot,
tarix,
siyosatshunoslik,
psixologiya
fanlari
sotsiologiyaning shakllanishiga sayoarali ta’sir ko‘rsatadi. Sotsiologiyaning falsafa
bilan uzviy aloqasi shunda ko‘rinadi-ki, umumsotsiologik nazariyalar va amaliy
sotsiologik tadqiqotlar ma’lum metodologik asosga tayanadilar. SHunday asosni
esa falsafa fani yaratadi. Sotsiologiya falsafaga nisbatan mustaqillikni shunga
asoslanib e’lon qiladi-ki, u o‘z oldiga ijtimoiy muammolarni, voqelikni ilmiy,
anglash usuli asosida hal etish vazifasini qo‘yadi. Sotsiologiya statistika fani bilan
ham mustahkam aloqada rivojlanadi. Bu ikki fanning o‘zaro aloqalari shu qadar
yaqinki, sotsiologiyaning rivojlanishini statistik ¸ndashuvlarsiz tasavvur qilish qiyin.
Sotsiologiya shuningdek, iqtisodiy nazariya, boshqaruv nazariyasi, tarix,
pedagogika, huquqshunoslik, si¸satshunoslik kabi fanlar bilan ham mustahkam
aloqada rivojlanadi.
Eng avvalo shuni unutmasligimiz kerakki, sotsiologiya bu jamiyat haqidagi
fan. Sotsiologiyani fan sifatida tasavvur etish uchun eng avvalo, uning vujudga
kelishi va tarixiy rivojlanish bosqichlarini o‘rganish muhim ahamiyatga egadir.
Ijtimoiy hayot qonuniyatlarini o‘rganishga qaratilgan ta’limotlar, qarashlar,
miloddan avvalgi 4 asrdayoq yunon faylasuflari Suqrot, Aflotun, Arastu asarlarida
keng yoritilgan.
Antik dunyo sotsiologiyasini yuzaga kelishi hamda taraqqiyot tendensiyalari
xususiyatlaridan kelib chiqqan holda uni shartli ravishda quyidagicha guruhlash
mumkin:
1.
eng qadimgi grek sotsiologiya maktab. Bu guruhga eramizdan oldingi
XII asrda yashab ijod etgan Gmerdan boshlab eramizdan oldingi VI asrgacha amal
qigan Milet (kichik Osiyoda eng yirik shahar) maktabi vakillarri (Fales,
Anaksimandr, Anaksimen) hamda Gretsiyaning turli shaharlarida yashab faoliyat
yuritgan Ksenofan Pifagorning sotsiologik qarashlarini kiritish mumkin.
Eng qadigi grek sotsiologiyasii mustaqil ijtimoiy-nazariy tadqiqot predmeti
sifatida emas, balki aniq tabiiy fanlar, ya’ni matematika va tabiatshunoslik bergan
ilk tadqiqot natijalari bilan ijtimoiy fanlar, xususan mifologiya va san’at borasida
erishilgan dastlabki tafakkur mahsullarining uyg‘unlashuvi oqibatida yuzaga kelgan.
Milet filosoflarning to‘ng‘ich vakili Filesning fikricha, jamiyat va tabiatning
asosini dastlabki tarkibiy modda hisoblangan suv omili tashkil etadi. Uning
ta’kidlashicha, tabiatdagi ja’mi o‘zgarishlar suv va suyuqliklar tufayli ro‘y beradi.
Suv tufayli tarkib topgan hamma narsada joy mavjuddir. Tabiatdagi ja’miki narsalar
esa suv ishtirokida yuzaga kelganligi sababli ularning hammasida jon bor. Fales
fikrining isboti uchun yantar toshini misol qilib keltiradi. Fales xamma narsada jon
borligini g‘oyasi tabiat va jamiyatga insoniy yondoshuvning ilk kurtaklari
shakillanshiga turtki bo‘ldi.
Milet maktabining yana bir yirik namoyondasi Anaksiment olamning asosini
tashkil etuvchi dastlabki modda sifatida havoni ilohiylashtiradi, havoning tabiatda
yig‘ilishi va siqilishi natijasida suv, tuproq, tosh va olovdan iborat zaruriy qismlar
yuzaga keladi. havo Anaksimen nazarida dunyoni o‘rab turgan nafas bo‘lib, bu narsa
tabiatda ja’miki narsalarga o‘z ta’sirini o‘tkazib turadi. Havo insonning amal qilish
makoni hisoblanadi va havosiz qolgan paytda har qanday jism tarkibiy va mazmuniy
o‘zgarishga yuz tutadi.
Qadimgi grek sotsiologlari orasida Samon shahrida tug‘ilib faoliyat yuritgan
Pifagor alohida o‘rin tutadi. Pifagor yashagan davrda turli-tuman primitiv arxaik
diniy mutaassiblik o‘rniga nisbatan umimiyroq mohiyat kasb etuvchi xudolarga
sig‘inish taomilga kira boshladi. Pifagor nuqtai nazariga kura, olam abadiy bo‘lib,
insondagi ruh ma’lum muddatdan so‘ng boshqa narsalarga ko‘chadi. Pifagor ana shu
ta’limot asosida olamdagi hamma narsaning jisman va ruhan qarindosh ekanligini
isbotlashga uringan. Pifagorning tabiat va jamiyatdagi “jon” ning ko‘chib yurishi
g‘oyasi hamda atrof-muhitdagi ja’miki narsarning birligi va qarindoshligi dunyoni
o‘zaro murosa muvozanatida saqlashga dav’at etuvchi sotsiologik qarashlar sifatida
insoniyat tarixida muayyan rol’ o‘ynaydi.
2. Grek demokratiyasi ravnaqi davri sotsiologiyasi. Bu bosqich
jamiyatshunolar safiga Geraklit, Parmenit, Zenon, Empedokl, Anaksagor, Protagor,
Gorgiy va boshqalarni kiritish mumkin. Atoqli grek mutafakkiri Geraklit fikriga
ko‘ra, hamma narsalar tabiatda faqat bir narsadan yaralgan va shu birlamchi narsaga
albatta
qaytadi. Bu birlamchi asos esa “olov”dir. Zero, olov tabiatdagi eng faol
o‘zgaruvchan xodisadir. Geraklit tabiatda va jamiyatda qarama-qarshiliklar
shunchalik o‘zaro raqobat xolida bir-biriga aylanib turadi. Ular mohiyattan yagona
asos (olov) dan iborat bo‘lganligi sababli, bu modda va xodisalar o‘rtasida qarama-
qarshiliklar o‘zgaruvchandir va doimiy xususiyatga ega emasdir. Geraklit ilk daf’a
donishmandlik va aqlni va bilimdan farqlay bildi. Ko‘p bilimlilik kishini aqlli,
donishmand qilavermaydi. Agar ko‘p bilim olish kishini oqil qilganida Gesiod va
Pifagor ham aqlli, donishmand bo‘lishar”1, deb yozadi. Geraklitning ijtimoiy
qaralari Parmenid va uning shogirti Zenon tomonidan tanqid ostiga olinib, dunyo
1 Г.Ф.Асмус.Агнтичная философия. М., Высшая школа, 1999.Стр.22.
o‘zgaruvchan emas, aksincha, o‘zgarmas mohiyatga ega ekanligini asoslashga
urindilar. Grek madaniyatining yirik namoyondasi Empedokl ilm va ma’rifatning
ijtimoiy foydalilik funksiyasini asoslab berdi. U ilm qilish bu befoyda mohiyatlar
xususida bahs yuritish emas, balki uni inson ongiga xizmat qildirishdan iborat, deb
bildi.
Empedokl fikriga ko‘ra, jamiyat xodisalarini o‘zaro bilashtiruvchi va ajratib
yuboruvchi ikki kuch boshqarib turadi. Kishilarni o‘zao birlashtiruvchi, ularni eng
insoniy faoliga boshlovchi kuch-muhabbat (Empedokl bu kuchni ayni vaqtda mehr,
hurmat, garmoniya va hatto Afrodita ham deb atagan ) bo‘lib, odamlarni ajratib
yuboruvchi kuch bu- nafrat, hasad, johillikdir.
Empedokldan farq qilib, Anaksagor insonning ilm-ma’rifatga intilishidan
ko‘zlangan bosh maqsad-atrof muhitni o‘rab turgan borliq hamda kosmos
mohiyatini anglashdan iborat, deb bildi. U “ilm ilm uchun” degan aqida asosida ish
tutdi.
3. Antik dunyo olamining “oltin davri”. Bu davrdagi sotsiologik qarashlarni
ilgari surgan mutafakkirlar qatoriga insoniyatning buyuk daholari Sokrat, Levkipp,
Demokrit, Platon, Aristotel va boshqalarni kiritish mumkin. Sokrat (Suqrot) ning
sotsiologik qarashlarida tabiat va jamiyat jarayonlarida shunchalik ishtirok etish
emas, balki unda qanday qilib yaxshi yashash, kamolotga erishish uchun san’at
sirlarini bilish zarurligi g‘oyasi etakchidir. Bilim muayyan turdagi predmetlar va
hodisalarning umumiylik xususiyatlarini aniqlashdan iboratdir. Bilim predmet
haqidagi tushuncha bo‘lib, bilish tushunchani aniqlashdan boshlanadi.
Sokratning nuqtai nazaiga ko‘ra, inson faoliyati uning yaxshilik, savob, oriyat,
insof haqidagi tushunchalari mazmunidan iborat bo‘lib, bu tushunchalirni shaxs
qanday tushunishi katta ahamiyatga ega. SHunday ekan, inson faoliyatini yaxshilash
uchun uning fe’l-atvori va tarbiya to‘g‘risidagi qarashlari, tushunchalarini tartibga
solish zarurdir.
Sokratning bo‘yuk shogirdi Platon ijtimoiy taraqqiyot va inson mavqei
xususida bebaho fikrlar bayon etgan. Platon o‘zining “Fileb” deb nomlangan asarida
insonning ezgulikdan iborat faoliyat quyidagi talablarni bajarish asnosida ro‘y
berishi aytiladi: 1) ilohiy g‘oya mohiyatini anglash; 2) ilohiy g‘oya talablarini
hayotga sindirish; 3) tafakku va bilimlarga ega bo‘lish; 4) ilm va san’atning biror
turini egallash, to‘g‘ri fikr qilish masalasiga ega bo‘lish; 5) toza, halol hissiyot
vositalardan, masalan, musiqa tovushi, tasviriy san’atdan zavq-rohat ola bilish.
Platonning o‘qtirishiga ko‘ra, to‘g‘ri fikr qilish malakasiga ega bo‘lish deganda biror
bir hayotiy voqea tahlili chog‘ida masalaning avval yaxshilik tomonida ro‘y
berganligini tushuntirishga intilish, agar bunday tushunishga imkon bo‘lmasa,
mazkur hodisaning yuz berganligi mohiyatini anglashga intilish, demakdir.
Platon ezgulikni anglash-xudoni anglash, ezgulik tabiatiga ega bo‘lish esa xudo
mohiyatiga tegishli bo‘lish, uning uzviy bir qismiga aylanish, deb o‘rgatadi.
Platon insonning ijtimoiy urnini belgilashda har bir kishi dastavval o‘z
davlatining fuqarosi bo‘lishi lozim, deb ta’kidlaydi.
Platon murakkab ijtimoiy-siyosiy muhitda yashaganligi sababli ideal davlat
qurilishi orzusida yashagan. Uning ezgulik asosiga qurilgan ideal davlat tuzumi
quyidagi fazilatlarga ega bo‘lish lozim: 1) donishmandlik; 2) jasorat; 3) har ishni
oqilona me’yorni saqlay bilish; 4) adolat.
Davlat tizimi uch xil strata-ijtimoiy tabaqa hukmdorlar, harbiylar va ishlab
chiqarishda band bo‘lgan mehnatkashlar donishmand boshqaruvchi guruh
rahbarligida gormonik tuzumni tashkil etadilar. Platon akademiyasining etuk tolibi,
jahon ijtimoiy tafakkur olamiga hissa qo‘shgan mutafakkir Aristotel hisoblanadi.
Aristotel o‘z davridagi mavjud stratifikatsion, ya’ni ijtimoiy tabaqalashuv
tartiblarini qo‘llab-quvvatlaydi. Aristotel komil inson, komil fuqaro, adolat davlat
xususidagi qarashlarini ilmiy asoslashga intildi. Komil inson tarbiyasi shaxsning o‘z
davlatiga bo‘lgan yuksak vatanparvarligini, o‘z ijtimoiy-siyosiy tuzumi sadaqatni
shakllantirishdan boshlanadi. Komil fuqaro tarbiyasiga esa har tomonlama
mukammal davlat tartibotini yuzaga keltirishdan boshlanadi.
Demak, komillik tizimidagi “davlat-fuqaro-inson” tartiboti Aristotelning davlat
va jamiyatni mukammallashdan iborat sotsiologik konsepsiyasini tashkil etadi. U
jamiyat a’zolarining ma’naviy-mafkuraviy tarbiyasi masalasida umumdavlat nuqtai
nazaridan turdi. Jamiyatning tarbiyaviy vazifasi xususiy shaxslar yoki alohida
guruhlar qo‘liga topshirib qo‘yilmasligi lozim. Aristotel davlat va jamiyatning ideal
maqsadlari mushtarak, umumiy bo‘lganligi sababli ham mazmuniy asosi bir xil
bo‘lgan tarbiyaviy tizim ishga tushmog‘i zarur, deb hisoblaydi.
Ijtimoiy jarayon, Aristotel ta’biriga ko‘ra imkoniyatlardan natijalarga o‘tishga
bo‘lgan intilishdir. Odamlar ijtimoiy jarayonda qancha ko‘p ishtirok etsalar davlat
va jamiyatning ijtimoiy-siyosiy asoslari shunchalik mustahkamlanib boradi.
Kishilarning ijtimoiy jarayonlarda yakdil va ommaviy ishtiroki adolat, insof,
sadoqat singari tushunchalarga ega bo‘lgan umumiy qarashlarni tarkib toptiradi.
Davlat tuzumi hamda jamiyatning barqarorligini saqlash uchun kishilarga mavjud
ijtimoiy tuzumga nisbatan tug‘ilishi mumkin bo‘lgan siyosiy-axloqiy va iqtisodiyq
ma’naviy havflar xususida ma’lumotlar berib borish hamda ularda xavotirlik
kayfiyatini shakllantirib bormoq zarur. SHundagina ular davlat va jamiyat
mustahkamligi ustida qayg‘ura boshlaydilar.Davlat boshqaruvida ishtirok etishga
ishtiyoqmand va amaldorlik da’vosida bo‘lganlar quyidagi sifatlarga ega bo‘lishlari
lozim: “ Mavjud davlat tuzumini chin dildan sevmog‘i, katta kuch va energiyaga ega
bo‘mog‘i,..., odamlarga xayrixoh va adolatli bo‘lmog‘i, asosiy faoiyat mezoni deb
odamlar manfatini davlat mafatlari bilan uyg‘un xolda xal etish malakasiga ega
bo‘lmog‘i lozim”1
Har qanday mamlakatdagi ijtimoiy tartibsizliklar, inqirozlar va davlat
to‘ntarishlari ijtimoiy tenglikning buzilishidan kelib chiqadi. Ammo tenglik
tushunchasi o‘z mazmuniga ko‘ra ham miqdor jihatdan, ham mavqe-martabaga
ko‘ra farqlanadi. Mavqega ko‘ra tenglik jamiyatdagi o‘nta obro‘li shaxs mavqei
100-200ta oddiy fuqarolarning mavqeiga mos bo‘lishi mumkin. SHu boisdan
mavqeni hisobga olib ijtimoiy tenglikni amalga oshirish jamiyatda barqaror muhitni
saqlash inkonini beradi. Miqdoriy tenglikni ta’minlash uchun esa davlat
boshqaruvini amalga oshirishda u yoki bu xudud vakillaridan teng miqdordagi
amaldorlarni vazifalarga tayinlashni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish zarurdir. Demokratik
asoslardagi davlatlarda hokimiyatni egallash uchun qilinadigan to‘ntarishlar odatda
1 Аристотель сочинение, Т.4, С.53.
demagoglar tomonidan amalga oshiriladi.2Aristotel jamiyatni ijtimoiy stratifikatsiya
tizimida barqarorlik, turg‘unlik mezoniga amal qilishi zarurligini ta’kidlaydi. Har
bir shaxs nafaqat mavjud davlat tuzumiga, balki o‘z ijtimoiy tabaqasiga ham sodiq
qolishi hamda o‘z kasbi-kori, xizmat sohasi doirasida kamolotga intilish lozim.
Kishilarning bir sohadan boshqa sohalarga, bir ijtimoiy mavqe doirasidan
boshqasiga o‘tishi davlat tartibotlariga umumiy ishonchi pasaytiradi.
Aristotel davlat tuzumini olti xil ko‘rinishga tasniflab, ulardan uchtasi
(monarxiya, aristokrat va politiya) to‘g‘ri va uchtasi (traniya, oligarxiya va
demokratiya) noto‘g‘ri davlat tuzumlari, deb hisoblaydi.
Aristotel traniya, oligarxiya va demokratiya asosidagi davlat tuzumlarini
noto‘g‘ri deb tasniflanishiga asosiy sabab, bunday davlat tuzumlarida hokimiyat
tepasiga zolim shaxslar (tiraniya), boylikka hirs qo‘ygan nomunosib shaxslar
(oligarxiya) va demokratiya tuzumida garchi ko‘pchilik ozchilik ustidan xukmron
bo‘lsa-da, ba’zan ijtimoiy-genetik kelib chiqishi betayin bo‘lgan ayrim fuqarolar
ham kelib qolishi mumkin, deb xavotirlanadi. Natijada uzoq davr mobaynida
umumiy erishilgan jamiyat farovonligi ham tanazzulga yuz tutadi.
Xullas,
Aristotel antik dunyo sotsiologiyasi tarixini eng mazmundor davri bo‘lmish grek
sotsiologiya maktabiga mantiqiy yakun yasagan. Uning sotsiologik qarashlari
dastlab qadimgi Rimning sotsiologiya maktabi namoyondalari (Sitseron, Lukretsiy,
Vergiliy, Goratsiy, Ovidiy) ga hayotbaxsh ilxom bag‘ishladi, so‘ngra esa o‘rta asrlar
sharqining buyuk Mutafakkirlar Farobiy, Beruniy, Ibn Sino, Ibn Rushdlar
dunyoqarashlar o‘z ta’sirini ko‘rsatdi.
SHarq mutafakkirlarining sotsiologik qarashlari o‘sha davr allomalari ijtimoiy
hayotning turli sohalarini ilmiy asosda tadqiq qilganlar va o‘zlarining ijtimoiy
qarashlarini o‘z asarlarida yozib qoldirganlar.1.). Milod. av 6-asrdan to milodning
3-asrigacha bo‘lgan dualistik dunyoqarash . Zaratushtra (Zardo‘sht markazida
zardo‘shtiylik ta’limoti yotadi. Zardushtlik faqat din bo‘lib qolmay, balki o‘sha
davrning hukmron mafkurasi, ijtimoiy-siyo,siy, axloqiy-falsafiy qarashlari ifodasi
hamdir. Zardo‘shtiylikning nazariy asosi «Avesto» adabiy yodgorligi hisoblanadi.
2 Аристотель, Соч. Т.4,С.5
Zardo‘shtiylikning asosi bo‘lgan «Avesto» mil.av. VII asrda qadimgi Xorazmada
yaratilgan bo‘lib, uning ma’nosi qonun- qoidalar demakdir. Unda asosan yaxshilik
va yomonlik, ezgulik va yovuzlik o‘rtasidagi kurashlar aks ettirilgan Bu kuchlar
o‘rtasidagi kurash, ijtimoiy jarayonlarni yondashuv orqali hal etish uuchun turli
oqimlar vujudga kelgan. Xususan: mitraizm oqimidir. Mitrizm xudo Mitraga sajda
qilish bilan bog‘liq din. Bu oqim Evropa va Rim imperiyasidan tortib ahamoniylar,
kushonlar amal qilgan davrlarda ham o‘z ta’sirini ko‘rsatib kelgan.«Avesto»da
qadimgi kishilarninng tabiat va uni bilish yo‘llari haqidagi tasavvurlari umumiy
tarzda ifoda etilgan. «Avesto»da afsonaviy tasavvurlar bilan birga kishilarning
hayotiy tajribalari ham o‘z ifodasini topgan. Kitobda inson va jamiyat, ijtimoiy
munosabatlar haqida qiziqarli ma’lumotlar berilgan. «Avesto»dainson, mehnat
dehqonchilik kabi ezgu ishlar ulug‘lanadi. Zardo‘shtiylikning asosi bo‘lgan
«Avesto» mil.av. VII asrda qadimgi Xorazmada yaratilgan bo‘lib, uning ma’nosi
qonun- qoidalar demakdir. Unda asosan yaxshilik va yomonlik, ezgulik va yovuzlik
o‘rtasidagi kurashlar aks ettirilgan. «Avesto»da afsonaviy tasavvurlar bilan birga
kishilarning hayotiy tajribalari ham o‘z ifodasini topgan. Kitobda inson va jamiyat,
ijtimoiy munosabatlar haqida qiziqarli ma’lumotlar berilgan.
2. Sotsial qarashlar taraqqiyotida qadimgi Xitoy sotsial g‘oyalari ham muhim
ahamiyat kasb etadi 6. Konfutsiylik (551–479) - millodan av. V-III asrlarda vujudga
kelgan ta’limotdir. U qadimgi Xitoydagi ijtimoiy-falsafiy fikr rivojiga katta hissa
qo‘shgan. Bu ta’limot Xitoy, Bobil, Misr mamlakatlarida keng tarqalgan.
Konfutsiyning falsafiy va sotsiologik qarashlarida axloqiy masalalar markaziy
o‘rinda turadi. «Hamma odamlar bir-birlaridan farqlanadilar» -, yangini bilish
uchun - eskini o‘rganish kerak», «mulohazasiz ta’limot foydasizdir, ta’limotsiz
mulohaza bo‘lmaydi» - degan fikrlar shular jumlasidandir.
Konfutsiy kishilar o‘rtasidagi munosabatlarni besh tizimga ajratadi:
1.
Ota va farzand;
2.
Er va xotin;
3.
Aka va ukalar ;
4.
Turli oilalar;
5.
Hukmdor va fuqarolararo munosabatlar
Nima xayoliga kelsa shuni qilish emas, balki jamiyat tomonidan belgilab
qo‘yilgan, ijtimoiy tabaqa mohiyatidan kelib chiquvchi majburiyatlarni
bajarishga ma’suldir. U juda kup davlat boshqaruvi yuzasidan nazariyalar
yaratgan. Afsuski, o‘sha davrda hech bir hukmdor uning xizmatidan
foydalanmagan.4. Budda (buddizm) - jahon dinlaridan biri bo‘lib, asosan
Hindiston, Nepal, Birma, YAponiyada keng tarqalgan. Er.av 6-asrda SHimoliy
Hindistonda rivojlangan. Budda ta’limotida sotsiologik g‘oyalarga ko‘ra, inson
hayoti – ,vuzlik va azob-uqubatdan iborat, azob-uqubat chekishning sabablari
esa istak va ehtirosdadir, ana shulardan qutilmoq kerak. Budda taklif qilgan
«qutilish» yo‘li dindor kishi uchun «taqvodorlikka intilish» va «yaxshilik bilan
hayot kechirish»ga borib taqaladi.
Movarounnaxr hududida yashagan mutafakkirlarning ijtimoiy qarashlari ham
e’tiborga molikdir.
1. Ayniqa Abu Mansur al Moturidiyning xizmatlari beqiyos. Keyinchalik
Motrudiya maktabining asosochisi Abu Mansur al Moturidiy o‘z asarlarida din,
jamiyat, jamoa, ijtimoiy munosabatlar va shaxs haqida ta’limotlar yaratgan. Inson
shaxsi va mavqei masalasi, uni turli ijtimoiy si,siy, diniy taz’yiqlardan himoya
qiluvchi konsepsiyasi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu konsepsiya murosaviy
muovzanat konsepsiyasi atalib, unda islomni anglash, ijtimoiy si,siy muhit, xalq
turmushi, mentalitet, va insoniy ,ndashuvlar sintezi deb baxolashimiz mumkin. U
jamiyat va jamoani mohiyatan asoslab berishga harakat qiladi.Al Moturidiy axloqiy
tanlov, ixti,r erkinligi xaqida fikr yuritib, ularni jamoaga, guruhga qarshi bo‘lmasligi
va shaxs davlatning va aksincha shaxs oldidagi ma’suliyatni alohida e’tirof etadi. U
jamoatchilik fikri bilan jiddiy shug‘ullangan. Umumiy fikrga kishilarni ongli
ravishda ,ndashishlarini da’vat etadi. Jamoatchilik fikri yuzasidan fikr bildirib,
islomiy e’tiqodi ham, hayoti axloqiy sohalarda ham , mafkuraviy si,satda ham
insonlarning yakdillikka erishlarida namo,n bo‘lishini ta’kidlaydi. U murosaviy
muvozanat konsepsiyasini ishlab chiqqan. Bu konsepsiyada asosan jamiyatdagi
ijtimoiy fikr barqarorligi ham tazyiq va kuch vositasida emas, balki o‘zaro
hamjihatlik, hamkorlik negizida amal qilish g‘oyasi ilgari surgan. Ana shu
konsepsiya Al Moturidiyning sunniylik mazxabining Movarounnaxrda keng
,yilishiga hissa qo‘shdi.
2. Abu Nasr Forobiy (873–950). U o‘zining ko‘plab ijtimoiy fikrlari bilan
sotsiologik bilimlar rivojiga katta hissa qo‘shdi. Uning «Fozil shahar aholisi
qarashlari haqida kitob», «Si,sat al-Madaniya» kabi asarlarida olijanob jamiyat,
adolatli tuzum, odil hukmdorlar haqida o‘z fikr-mulohazalarini ba¸n qilgan. U o‘zi
yashagan davrning ijtimoiy tizimini, uning ziddiyatlari va bu zidddyatlarning kelib
chiqishidagi muammolarni nazariy jihatdan tahlil qilishga uringan. Forobiy
sotsiologiyaga doir quyidagi o‘gitlarni ¸,zib qoldirgan:
1) Turli masalalar xususida fikr yuritish, ularning tarkibi, farqi, ehtimolli va
mutloq mulohazalarni tinik, puxta tahlil etish.
2) Keskin va mutlaq (ya’ni e’tirozga o‘rin qoldirmaydigan) mulohaza xususida
fikr yuritish.
3) Bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan va bo‘lmagan farqli muloha-zalar xususida
fikrlash ularning qanday holatlarda qarama-qarshi kuchga aylanib qolishini
o‘rganish.
4) Bir-biriga qarama-qarshi bulgan fikrlar, mulohazalarning qanday
ko‘rinishlarga ega ekanligini qayd etish.
5) Haqiqiy mezon asosida har bir mulohazaning to‘g‘ri ,ki noto‘g‘ri ekanligini
tekshirib ko‘rish va ularning qanday ahvoldaligini o‘ylab ko‘rish.
6) O‘zgaruvchan, o‘zgarmas va o‘zgaruvchi mulohozalarning o‘zgarish ma’no
va sabablarini bilib olish.
7) Ma’lum bo‘lgan umumiy fikrdan kelib chiqmaydigan mulohaza
ko‘rinishlari xususida fikrga ega bo‘lish.
8) Fikr-qarashlar ta’rifi, ularning nimalar asosida turishi, tarkib topganligini,
ehtimolli va mutlaq fikr-qarashlar haqida ilmiy tasavvurlarga ega bo‘lish lozim.
Demak, har qanday sotsiolog
a) ijtimoiy fikr va
b) har bir individ fikrini tahlil va sintezdan o‘tkazishi kerak.
3) Abu Rayhon Beruniy (973-1048). Beruniy Markaziy Osi,dagina emas, balki
umuman SHarqda, jahon fani va madaniyati tarixida ham eng ulug‘ va buyuk
mutafakkirlardan hisoblanadi. U o‘zining «Qadimgi xalqlardan qolgan tarixiy
yodgorliklar», «Minerologiya», «Hindiston» kabi asarlarida ijtimoiy hayot
masalalarini yoritgan. «Minerologiya» asarining muqaddimasida inson va uning
ijtimoiy ahvoli, erdagi burchi, olijanobligi, jamiyat hayoti, ijtimoiy adolat
to‘g‘risidagi qimmatli fikrlarni ba,n etgan. Beruniy tom ma’noda o‘z davri
etnosotsiologi ham edi. «Qadimgi xalqlardan qolgan tarixiy yodgorliklar» asarida
turli xalqlar: forslar, yunonlar, yahudiylar, xristian - molikiylar va xristian –
nasturiylar, majusiylar, sobitlar, budparast arablar, musulmon arablar, turklar
to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlar yozib qoldirgan. «Hindiston» kitobida esa hind
jamiyatining ichki tuzilishi to‘g‘risida, bu xalqlarning urf-odatlari, yil, oy va tarixiy
sanalari, oilaviy munosabatlar, marosimlar, nikoh masalalarini o‘rgangan.
Beruniy tabiat, unda cheksiz ravishda ro‘y berib turadigan tabiiy hodisalar,
jarayonlar xususida muhim ilmiy-falsafiy g‘oyalarni ilgari suradi va isbotlab berdi.
Olamda bo‘lib turadigan o‘zgarishlar, ya’ni tuzilish va buzilishlarning paydo bo‘lish
va yo‘qolishlarning o‘ziga xos sabablari borligi haqida tabiiy-ilmiy va sotsiologik
mulohazalarini o‘rtaga tashlaydi.
Mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimov 1998 yili tarixchi olimlar bilan
uchrashuvda shunday degan edi: «Abu Rayhon Beruniy bobomizning bundan o‘n
asr burun aytgan fikrlarini eslatib o‘tmoqchiman: «Ilm-fan kishilarning hayotiy
ehti,jlarini qondirish zaruratidan paydo bo‘ladi»1.
4. Ibn Sino (980-1037) - Uyg‘onish davri madaniyatining yirik arboblaridan
biri. U 400 dan ortiq asar muallifi edi. Uning ¸zgan asarlari ilm-fanning barcha
sohalariga taalluqlidir. SHundan 242 tasi bizga etib kelgan. Alloma asarlaridan 80
tasi falsafa, ilohi,t, tasavvuf, 43 tasi tabobat, 19 tasi mantiq, 26 tasi esa
ruhshunoslikka bag‘ishlangan. U SHarqda «SHayxur-rais» - «Olimlar boshlig‘i»
deb nom olgan. «Kitob ash shifo» («Davolash kitobi»), «Donishnoma», «Najoat»,
«Kitob ul insof» («Adolat kitobi»),“Kitob al-qonun fit tib» («Tib qonunlari kitobi»)
1 Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т.7. – Т.: «Ўзбекистон», 1999, 150-бет.
va boshqa asarlari bor. Ibn Sino o‘zining tabiatga doir kitobida harakat sabablarining
3 asosiy turini eslatib o‘tadi:
1) «Tabiiy harakatlar. Bu jismlarning o‘z tabiiy o‘rinlariga intilishidir.
Masalan, qizigan gazlarning yuqoriga ko‘tarilishi va sovigach tushishi.
2) Majburiy harakat. Bu o‘z-o‘zidan emas, balki tashqi kuch ta’sirida vujudga
keladigan harakatlar.
3) Nisbiy aksidensiyali harakat. Bu bir jismning ikkinchi bir harakat qilib
turgan jism ichidagi o‘ziga bog‘liq bo‘lmagan harakatini ko‘zda tutadi2«.
5. Ibn Xoldun (Ibn Xoldun Abdurahmon Abu Zayd: 1332-1406) arab tarixchisi
va mutafakkiri. U o‘zining «Sotsiologiya» (arab.ilm al-ijtimo’) faniga oid dadil
fikrlarni o‘rtaga tashlagan va SHarqda haqli ravishda shu fan asoschilaridan biri
hisoblanadi. Uning «Kitob ul-Ibar» (1370)ning muqaddima qismida uning tarixiy
sotsiologik nazariyasi ba,n etilgan. Ibn Xaldun bashariyat tarixida ilk bor asotir
tafakkuri bilan emas, balki ilmiy, ob’ektiv nazar bilan qaragan eng zabardast
tarixchidir»3. Insoniyat ijtimoiy fikri tarixida birinchi bo‘lib, jamiyat, uning ichki
rivojlanish qonuniyatlari va taraqqi,t an’analari haqidagi fanni yaratdi. SHarqning
etuk sotsiologi bo‘lgan Ibn Xaldun «Muqaddima» (1381) asarning «Kirish»
qismidagi dastlabki bo‘limni «Kishilarning umumiy ijtimoiy hayoti to‘g‘risida» deb
nomlangan. Ibn Xaldun sotsiologik ta’limotining qarashlari quyidagilaridan iborat:
1) «Insoniyat jamiyati vujudga kelishining mohiyati sabablari, mavjudligi va
mazmunli hayot kechirishning asosiy shart-sharoitlari, avvalo ularning o‘zaro
munosabatlaridan ibora bo‘ladi.
2) Tabiiy fizik-jug‘rofiy muhitning hayotga ta’siri jismoniy qi,fa va
kishilarning ruhiyatida ko‘rinib, bu jarayonda ikki - tabiiy jug‘rofik va ijtimoiy
muhit bir-biri bilan bevosita munosabat va ta’sirda bo‘ladi.
3) Tabiylikdan, yuqori bo‘lgan kuchning jamiyat hayotiga ta’siri va bu
ta’sirdan qutilish imkoniyatlari.
2 "Сирли олам". 1947, №3, 13-бет "Мулоқот". 1998. №3, 10-бет.
3 Каримов С. Темурнинг назари тушган муаррих (Ибн Халдун ҳақида). "Сирли олам". 1997, №2, 9-бет.
4) Insoniyat jamiyati kishilarning ana shu birikmasi birlashmasining
natijasidir»4.
5) Bunday insoniyat uyushmalarini boshliqlar boshqaradi va uning tanlanishi
Alloh tomonidan emas, balki insonning hayot vositalariga bo‘lgan intilish va tabiiy
ehti,jlari tufayli sodir bo‘ladi.
Ibn Xaldunning bu qarashining yunon faylasuflaridan Arastu va boshqalarning
«inson si,siy majudotdir» degan g‘oyasidan farqi ham shundadir.
6) Insonning ijtimoiy mavjudligi uning faqat ma’naviy tabiati-dan emas, balki
tabiiy ehtiyojlari keltirib chiqaradi.
Kishilar mavjud ekan, ularning ehtiyo,j va intilishlari o‘rtasida farq bo‘lishi
tabiiy va ayrim aholi guruhlari va shaxslar o‘rtasida kelishmovchilik, qarama-
qarashliklar sodir bo‘ladi. Bu esa tartib o‘rnatish va tashkil qilish ishlarini o‘rtaga
qo‘yadiki, buni «hokimiyat» amalga oshiradi. Bu g‘oya ham Ibn Xaldun
qarashlarining
muhim
xulosalaridandir.Ibn
Xaldun
mulkni
va
mulkiy
munosabatlarni tartibga soluvchi va himoya qiluvchi kuch esa davlatdir, deb ,zadi.
Noroziliklarning bosh sababchisi hukmron sinf vakillarining adolatsizlik va
zo‘ravonlikka asoslangan si,sati natijasidir. Uning nazarida shoh 2 toifaga: adolatli
va adolatsiz shohga bo‘linadi. YAxshi hukmdor shunday hukmdorki, uning si,sati
kuchini xalqi zo‘r-bazo‘r sezadi va u o‘z fuqarolari bilan yumshoq, adolatli
muomalada bo‘ladi. CHunki o‘z si,satini adolat asosiga qurgan shohning fuqarolari
kuchli va erkin bo‘ladi, buning oqibatida ular qudratli yaratuvchi kuchgga
aylanadilar.
SHu bois mutafakkir shohlarga maslahat berib, xalq erkinligini haddan ortiq
bo‘g‘maslikka va erkinlik berishga chaqiradi: «Agar tarbiya kuch ishlatish,
qo‘rqitish yo‘li bilan bo‘lar ekan, u xoh o‘quvchi, xoh qul, xoh xizmatkor bo‘lsin,
ularga qo‘rqinch tahdid qilib turadi, natijada fuqaro ruhining o‘sishiga xalaqit
beradi, harakatchanlikni so‘ndiradi va uning o‘rniga yalqovlik, aldash, ,lg‘onchilikni
kuchaytiradi. Bu sifatlar aynan shu zo‘ravonlik ta’sirida sodir bo‘ladi. Ular qalbi
4 Халқ сўзи. 1996йил 17 май.
befarqlik bilan to‘ladi, yaxshi va fazilatli sifatlar o‘rnini ahmoqona, ¸yomon
sifatlarni qabul qilib, pastlarning eng pastiga aylanadi».
6. Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1529) temuriylar sulolasining eng
buyuk vakillaridan biri, turkiy, arab-musulmon, fors-tojik, hind madaniyati, badiiy-
falsafiy, ijtimoiy-siyosiy, axloqiy va diniy-tasavvufiy fikriga katta hissa qo‘shgan
mutafakkirdir.Bobur o‘zining «Boburnoma» asarida o‘z davri ijtimoiy hayoti
voqeligini, inson shaxsi xususiyatlarining yaxshi va ,mon tomonlari Andijondan -
Hindistonga qadar bo‘lgan ulkan hududda yashagan xalqlarning ijtimoiy jihatlarini
shaxsiy kuzatishlar,, ilmiy tadqiqotlari asosida o‘rgangan va ¸yozib qoldirgan.
Xullas, temuriylar davri madaniyat, san’at, adabiyot singari ijtimoiy, siyosiy,
falsafiy fikrlar taraqqiyotida ham o‘ziga xos bir bosqich bo‘ldi. Bu davrda ko‘plab
qomusiy olimlar,shoirlar v sagn’atkorlar etishib chiqdi. Ular orasida ulug‘ o‘zbek
shoiri Alisher Navoiy alohida ajralib turadi. Navoiy o‘z asarlarida inson qadr
qimmati, nomus, oriyat, insoniy g‘urur tushunchalari, inson erki, tafakkur tarzi
kabildarga ahamiyat berib o‘tadi. SHuningdek, jamiyatdagi zi,lilarga juda ko‘p
narsalar bog‘liq ekanligini, uning “Agar mamlakat xarob bo‘lsa, shoxdan xafa
bo‘lma, bu zi,lilarning, ilm ahlining gunohidir” degan fikri ahamiyatlidir. U
asarlarida adolat, ijtimoiy adolat prinsiplari haqida to‘xtalib, adolt mezonlarining
buzilishi, jamiyat ijtimoiy hayotiga katta salbiy ta’sir ko‘rsatishini uqtirib o‘tadi.
Navoiy ijtimoiy guruh va tabaqalarga tasnif beradi va ularning qaysi biri yaxshi
,yoki yomon, qaysi biri insoniylikka, xalqqa, mamlakatga foydali yoki zarar
ekanligini bayon etadi. Ulug‘ mutafakkir jamiyatdagi yuzdan ortiq ijtimoiy tabaqa
xususiyatlarini aniqlab, ularning mamlakat ijtimoiy tizimdagi o‘rni va faoliyat
imkoniyatlarini ravshan ifodalab beradi. Bu sotsiologik tavsiflashdan maqsad,
ularning ijtimoiy foydalilik darajalarini oshirish ekanligini sezib olish qiyin emas.
Navoiy jamiyatning miqdor va sifat jihatidan bo‘linganligini ijobiy hodisa ekanligini
asoslab beradi.
Sotsiologiyani «kuzatishga asoslangan fan darajasiga» kutarish talabini fransuz
utopisti Sen-Simon, SHarl Fure va Robert Ouenlar ilgari surgan. Ular XVIII asr 2-
yarmida va XIX asr birinchi yarmida bu fanning ba’zi masalalari xususida o‘z fikr-
mulohozalarini bildirganlar.
Sotsiologiyaning fan sifatidagi asosiy rivojlanish boskichlari: klassik,
noklassik, marksistik va XX asr Amerika sotsiologiyasi kabi sohdlarga bo‘linadi.
quyida ana shu sohalarga qisqacha to‘xtalamiz:
1) Klassik sotsiologik, falsafiy qarashlar:
Nemis klassik fasafasida ijtimoiy taraqqi¸t nazariyasi ilgari surildi. Nemis
klassik falsafasining asoschilaridan biri sifatida tan olingan I. Kant (1724–1804)
dialektika g‘oyalarini qayta tiklagan mutafakkir. Kant o‘zining tabiiy-ilmiy
qarashlari bilan tabiatni metofizik tarzda tushinishga chek kuydi. Falsafaning borliq,
axloq va din kabi muammolari bilan shug‘ulanishdan avval insonning bilish
imkoniyatlarini aniqlab olish lozim, deydi. Kant kishini o‘rab turgan tashqi
dunyodagi narsalarni 2 ga buladi: a) o‘z-o‘zida mavjud bo‘lgan narsalar dun¸si; b)
sezgilarimiz aks ettirgan narsalar, hodisalardir. Inson bilish jarayonida hodisalar
dunyosiga tartib kiritadi, uni ma’lum vaqt makon bilan bog‘lab o‘rganadi.
2) G.F.Gegel (1770–1831). Nemis klassik falsafaning vakili, uning
ta’limoticha, barcha mavjud narsalarniig asosida «mutloq g‘oya» (ruh)ning rivoji
yotadi. Oldin mutloq g‘oya «sof borliq« sifatida mavjud bo‘ladi. Keyinchalik u
rivojlanib mazmun jihatdan biridan biri boy bo‘lgan tushunchalarni vujudga
keltiradi. Inson ongi rivojlangan sari g‘oya moddiylikdan qutilib boradi. Oxiri
mutloq g‘oya oldingi holatiga qaytadi.
3) L.Feyerbax (1804-1872). Nemis klassik falsafasining so‘nggi vakili bo‘lib,
falsafada materialistik yo‘nalishga mansubdir. U Gegelning mutloq g‘oyasiga qarshi
chiqadi. Feyerbax fikricha tafakkur insondan tashqarida, unga bog‘lik bulmagan
holda mavjud bo‘lishi mumkin. Feyerbax: tafakkur, ong ikkilamchidir,
materiyaning, tabiatning mahsulidir, deydi.
Ijtimoiy taraqkiyotning murakkablashuvi va ilmiy bilimlarning tabaqalanishi
sotsiologiyaning falsafadan ajralib, mustaqil fanga aylanishini muqarrar qilib
qo‘ydi. XIX acpgacha sotsiologiya falsafaning tarkibiy qismi bo‘lib keldi. Jamiyat
haqida «pozitiv fan» (haqiqiy fan) yaratishga urinish XIX asr o‘rtalarida yuzaga
keldi. XIX asr boshlarida esa sotsiologiya o‘ziga xos ilmiy metodlarga ega bo‘lib,
falsafadan to‘la ajralib chiqa boshladi. Lekin u mustaqil fan sifatida XIX asr 30-
yillarida ilmiy muomalaga «sotsiologiya» atamasi, so‘zi kiritilgandan so‘ng
shakllandi. YAngi fanga fransuz faylasufi Ogyust Kont nom berdi.
4) Ogyust Kont (1798-1857). Fransuz faylasufi, yangi fanga «sotsiologiya»
deb nom berdi. Kont nuqtai nazariga ko‘ra, sotsiologiya pozitiv mohiyatga ega
fandir. «Pozitiv usul» ilmiy kuzatishlar, eksperiment va taqqoslash usuli ¸rdamida
to‘plangan empirik ma’lymotlapni nazariy tahlil qilishni ifodalaydi.
O. Kont tomonidan 1839 yilda «Pozitiv falsafa kursi» asarining uchinchi tomi
nashr etilganligi natijasida birinchi marotaba u jamiyatni ilmiy asosda o‘rganish
sifatida sotsiologiya terminini qo‘lladi va bu sotsiologiyaning shakllanishi va
rivojlanishiga olib keldi.
Keyinchalik sotsiologiya ijtimoiy munosabatlarni nazariy analiz qilishni
sotsial faktlarni empirik tadqiq qilish bilan qo‘shib olib boruvchi mustaqil fanga
aylandi. O.Kont sotsiologiyani 2 qismga ajratadi: a) sotsial statika va b) sotsial
dinamika. Sotsial statikada ijtimoiy tizimlarning shart-sharoiti va funksional
qonuniyatlari o‘rganilishini ko‘rsatadi. Unda ijtimoiy institutlar: oila, davlat,
din kabilar tadqiq etiladi. Sotsial dinamikada esa O.Kont ijtimoiy progress
rivojlanishini nazarda tutib, u jamiyatning ma’naviy va aqliy rivoji insoniyat
taraqqi¸tining hal qiluvchi omili deb qaraydi. Bu tamoyil hozir ham o‘z ahamiyatini
yo‘qotgani yo‘q. O.Kont: «Har qanday bilim tafakkur mahsulidir va u insoniyat
manfaatlariga xizmat qilishi kerak, aks holda bu bilimlardan g‘arazli
maqsadlarda foydalanilsa, jamiyatga katta zarar keltiriladi», degan edi.
O.Kontning ta’biricha, sotsiologiya inson aqlini va psixikasini ijtimoiy hayot
ta’sirida takomillashib borishini o‘rganib boradigan yagona fandir. Bu fikrni Kont
butun bir ta’limotga aylantiradi va unga muvofiq individ abstraksiyadir, jamiyat esa
voqelik bo‘lib u tabiiy qonunlarga bo‘ysunadi. Umuman, sotsiologiyada O.Kont
yana quyidagi metodlarni asoslab berdi: a) kuzatish metodi; b) eksperimental qi¸siy;
v) tarixiy metod; g) qi¸siy metod - bu metodlar sotsiologiyada pozitiv fanlarning
metodlari ham deyiladi. Kontning fikricha, tarixiylik metodi ¸rdamida olingan har
bir induktiv xulosalar insonni biologik nazariya tushunchalari ¸rdamida qi¸slanib
tekshirilishi lozim.
O.Kont tomonidan ta’riflangan insonning intellektual rivojlanishining uchta
izchillik bosqichi: teologiyaga oid, metafizik va pozitivik haqidagi qonuni ushbu
savolga javob berish uchun imkon beradi.
Birinchi, teologik bosqichda insonning g‘ayritabiiy tushunchasi diniy
tasavvurlar asosiga qurilgan.
Ikkinchi, metafizik bosqichda inson g‘ayritabiiy kuchdan voz kechib, mavhum
mohiyat, sabab va boshqa falsafiy me’¸rlar ¸rdamida voqelikni tushuntirishga
harakat qiladi. Ikkinchi bosqichning vazifasi - tanqidiy, avvalgi tasavvurlarni
vayron etib, u uchinchi - pozitiv ¸ki ilmiy bosqichni tay¸rlaydi. Bu bosqichda inson
mavhumiy mohiyatni ifodalashdan voz kechib, ular ustidan kuzatish bilan
kifoyalanadi. Bir bosqichdan ikkinchisiga o‘tish hamma fanlarda bir vaqtlarda
bo‘lmasada izchillik bilan amalga oshiriladi. Bu jara¸n oddiydan murakkabga
(yuqoridan quyiga) tamoyili asosida yuzaga chiqariladi.
O‘rganila¸tgan ob’ekt qanchalar oddiy bo‘lsa, u erda pozitiv bilimlar shuncha
tez qaror topadi. SHuning uchun pozitiv bilimlar, avvalo matematika, fizika,
astronomiya, ximiyada, so‘ng esa biologiyada tarqaladi.
Sotsiologiya esa bu pozitiv bilimlar cho‘qqisidir. U o‘z tadqiqotlarida pozitiv
uslubga suyanadi. Pozitiv uslub kuzatishlardan to‘plangan tajriba va tadqiqotlarni
taqqoslash, ishonchli, tekshirilgan, e’tirozni tug‘dirmaydigan empirik ma’lumotlar
majmuini nazariy tahlil etishga suyangan. O.Kont tomonidan jamiyat haqidagi fanni
shakllantirishda mehnat taqsimoti va kooperatsiyalashning zarurligi haqidagi
qonunning ochib berilishi navbatdagi muhim yakun bo‘ldi. Bu omillar jamiyat
tarixida judda katta ijobiy ahamiyatga ega. SHu tufayli sotsial va kasbkorlik
guruhlari yuzaga keladi, jamiyatning xilma-xilligi o‘sadi va odamlarning moddiy
farovonligi ko‘tariladi.
O. Kont o‘z qarashlaridan kelib chiqib, sotsiologiyani ikki qismga: sotsial
turg‘unlik va sotsial jo‘shqinlikka bo‘ladi.
Sotsial turg‘unlik ijtimoiy tuzumlarning amal qilish sharoitlari va
qonuniyatlarini o‘rgatadi. O. Kont sotsiologiyasining ushbu bo‘limida asosiy
ijtimoiy institutlar: oila, davlat, din, ijtimoiy guruhlarning ijtimoiy funksiyalari va
ularning birdamlik va hamkorlikni o‘rnatishdagi rollari ko‘rib chiqilgan. Sotsial
jo‘shqinlikda O. Kont insonni ma’naviy, aqliy rivojlantirishning muhim omili
bo‘lgan ijtimoiy taraqqi¸t nazariyasini rivojlantiradi.
O. Kontning ko‘pgina g‘oyalari, avvalo tabiat va jamiyat haqidagi fanlarning
ijobiy ko‘rsatmalaridan sotsiologiyada foydalanish, shuningdek yaxlit sotsial
organizm bo‘lgan jamiyat haqidagi tasavvurlarini qabul qilib, uni rivojlantirgan
mutafakkirlardan biri Gerbert Spenserdir.
5) G. Spenser (1820-1903) ham O. Kont kabi ham keng ma’lumotga ega
bo‘lgan olim, o‘z davrining buyuk aql egalaridan biri hisoblanadi. U falsafa,
sotsiologiya, psixologiya va boshqa fanlar bo‘yicha qator ilmiy asarlar muallifidir.
G. Spenserning asosiy asari «Sintetik falsafa tizimi» bo‘lib, unda tabiiy va sotsial
voqealarning tarixiy rivojlanishi haqidagi chuqur qarashlarini ba¸n etgan. G. Spenser
sotsiologiyadagi organizmga oid maktabning asoschisi hisoblanadi. U o‘zining
organizmga oid nazariyasini va sotsial evolyusiya tushunchasini «Ilmiy si¸siy va
falsafiy tajribalar» asarida atroflicha ba¸n etgan.
G. Spenser jamiyatni tabiiy, eng avvalo biologik qonunlar asosida
rivojlanuvchi organizm sifatida qaragan. U jamiyatni jonli biologik organizmga
o‘xshatadi. Ushbu fikrni asoslash maqsadida u quyidagi dalillarni keltiradi:
1. Jonli organizm sifatida har qanday jamiyat ham o‘sish va rivojlanish
jara¸nida o‘z massasida ortib boradi.
2. U va boshqalari murakkablashadi.
3. Uning qismlarining tobora bir - biriga bog‘liqligi kuchayib boradi.
4. Uni tashkil etgan birliklar goho paydo bo‘lib va yo‘q bo‘lib turishiga
qaramay, bir butun holda yashashni davom ettiradi.
G. Spenserning sotsial, shuningdek evolyusiya nazariyasi katta qiziqish
uyg‘otadi. Evolyusiyada u quyidagi asosiy jihatlarni ajratib ko‘rsatadi: Oddiydan
murakkabga o‘tish (integratsiya); bir turdan xilma-xillikka o‘tish (differensiatsiya,
noaniqlikdan aniqlikka o‘tish tartibining o‘sishi). Sotsial evolyusiya bu -
jamiyatning murakkablashuvi yo‘lidagi progressiv rivojlanish va sotsial, avvalo,
si¸siy institutlarni takomillashtirish sohasidagi faoliyatdir. U sotsial evolyusiyaning
odamlar ehti¸jlari bilan ob’ektiv bog‘langanligini ko‘rsatadi.
«Davlat evolyusiyasi sotsial ehti¸jlar natijasi hisoblanadi»,- deb ta’kidlaydi
Spenser.
G. Spenserning nuqtai nazaricha sotsial evolyusiya jara¸nida odamlarning va
turli sotsial institutlar jamoaviy faoliyatining ahamiyati ortadi. Turli avlod
odamlarning birgalikdagi intilishlari orqali amalga oshirila¸tgan sotsial evolyusiya
davomida jamiyatning ko‘p funksiyalari o‘zgaradi.
Spenser jamiyatning parchalanish muammosini - muvozanat, uyg‘unlik va
barqaror qarama - qarshi bo‘lgan jara¸n deb hisoblab, o‘z qarashlarini ba¸n etgan.
Jamiyatning parchalanishi uning fikricha inqirozga uchrashi orqali yuz beradi. Bu
jara¸n ichki, shuningdek tashqi sabablar ta’siri natijasida sodir bo‘ladi. Jamiyatning
parchalanishi
si¸siy
hokimiyatni,
armiya,
o‘tmishda
progressiv
bo‘lgan
tashkilotlarni
o‘z
ichiga
olgan
davlat
institutlarining
samarali
faoliyat
ko‘rsatishining kuchsizlanishi natijasida boshlanadi. Jamiyatning parchalanishi
jara¸nida deb davom etadi Spenser, integratsiyalashgan harakatlarning kamayishi va
markazdan qochuvchi harakatlarning kuchayishi yuz beradi. Tartibsizlik kuchayadi,
hukumat o‘zining qobiliyatsizligini namoyish etadi. Spenser aytgan ushbu fikrlar
dolzarb, mazmunan chuqur va aniq ekanligi nuqtai nazaridan katta ahamiyat kasb
etadi. Ishonch bilan aytish mumkinki, Spenserning fikr va qarashlari bizning
zamondoshlarimizga hozirgi hayotning mazmunini chuqur tushunib olishlariga
¸rdam beradi.
6) XIX asrning oxiri va XX asr boshlaridagi sotsiologik poziti-vizmning ko‘zga
ko‘ringan vakillaridan biri, bu fransuz sotsiologi Emil Dyurkgeymdir (1858-1917).
U bir necha marotaba O. Kont va G. Spenserlar sotsiologik qarashining ahamiyatini
ta’kidlagan, ularni tanqidiy anglagan va yanada rivojlantirgan. U bir butun sotsial
organizm bo‘lgan jamiyat haqidagi nazariyani ishlab chiqib, rivojlantirgan. U sotsial
realizm nazariyasida sotsial voqelik tabiatini sotsial voqealar orqali tushuntirish
lozimligi, odamlarning fe’l-atvorini tahlil etishning boshlang‘ichi bo‘lib individlar,
ijtimoiy guruhlar va tegishli sotsial institutlarning o‘zaro munosabat tizimini tashkil
etgan jamiyat hisoblanishini ¸ritadi.
Dyurkgeym «Sotsiologiya uslubi» nomli asarida sotsiologiya sohasidagi
jamiyat rivojlanishi nazariyalarini ishlab chiqishga e’tiborini qaratib, sotsial
omillarni ilmiy tahlil etishga qaratilgan tavsilotlarni yaratish ustida shug‘ullangan.
Sotsiologiya,- deb ¸zadi u, – sotsial dalillar haqidagi fan bo‘lib, uning ostida
si¸siy, huquqiy, axloqiy, diniy va boshqa g‘oyalar, qoida va qadriyatlar ¸tadi.
Dyurkgeym fikricha, sotsial voqelikning yakuniy sabablari bo‘lib, amali¸tda ro‘¸bga
oshiriladigan odamlarning g‘oya va madaniy qadriyatlari hisoblanadi. Aynan ana
shunda, u har qanday sotsial evolyusiyaning manbai mavjudligini ko‘radi. Bunda
so‘z jamoaviy ongning nomo¸n bo‘lishi sifatidagi g‘oyalar va ma’naviy qadriyatlar
ustida boradi.
Ayrim shaxslarda nisbatan sotsial qoidalar, qadriyatlar va boshqa ijtimoiy
ongning nomo¸n bo‘lishi ob’ektiv amal qiladi. Sotsial nazariya va uslub
muammolarini ishlab chiqishda, Dyurkgeym sotsiologiya va falsafaning o‘zaro
ta’siri muammolariga ham e’tiborni qaratgan.
U sotsiologiya buyuk falsafiy ta’limotlardan yuzaga kelganligini e’tirof etadi
va doimo qandaydir falsafiy ¸ndashuvlarga suyanganligini ta’kidlaydi. Sotsiologiya
-deb ¸zadi Dyurkgeym, - allaqachon mustaqil fan bo‘lib shakllangan, o‘z predmetiga
ega va shu tufayli o‘z ishi bilan shug‘ullanishi kerak. Dyurkgeym asarlari
sotsiologiyaning mustaqil fan sifatida qaror topishida muhim rolni o‘ynaydi.
2. Noklassik sotsiologik qarashlar tipi:
Sotsiologiyaning noklassik tipi nemis faylasuf, sotsiologi G.Zimmel (1858-
1918) va M.Vrber (1864-1920)lar tomonidan ishlab chiqilgan. Ushbu metodologiya
asosida jamiyat va tabiat qonunlarining butunlay qarama-qarshi ekanligi tushunchasi
¸tadi.
1) G.Zimmel (1858-1918 - nemis faylsufi va sotsiologining hozirgi kunda 14
tomlik asari chop etilgan. Asosiy asarlaridan «Darvinizm va bilish nazariyasi»,
«Sotsial differensiatsiya:
sotsiologik va psixologik tadqiqotlar» asarlari bor. U Marks g‘oyalariga ta’sir
o‘tkazdi. Zimmel fikricha, sotsial fanlar uchun a’anaviy xususiyat - boshqa fanlar
shug‘ullanadigan fanlar predmetini tanlash uchun emas, balki metod sifatida kerak.
Zimmel qarashicha: a) umumiy sotsiologiya - turli ijtimoiy fanlarda a’ananaviy
predmetlar doirasini, qonuniyatlarini aniqlaydi; b) sotsiatsiya (muloqot)ning
shakllarini tasvirlash; v) sistemalashtirish - toza haqiqiy ¸ky formal sotsiologiyadir.
Asl sotsiologiya jamiyat haqidagi turli fanlarning tadqiqotchilariga o‘z
predmetlariga sotsiologik ¸ndashishlarini ta’minlash uchun kerakli yo‘nalishlarni
ishlab chiqish lozim. Asl sotsiologiya boshqa ijtimoiy fanlar uchun metodologiya
bo‘lib xizmat qilsa, xususiy sotsial fanlar uchun nazariya bo‘lib xizmat qiladi.
Sotsial bilish sistemasi o‘zida 2 ta falsafiy fanlarni birlashtiradi: 1) Bilishning
sotsiologik nazariyasi va 2) Sotsial metofizika.
Sotsial bilimning uch darajali konsepsiyasi - umumiy - formal - falsafiy
sotsiologiya vujudga keladi. Zimmel fikricha, «Sotsiologiya xususiy ijtimoiy
fanlarning bilish nazariyasidir». U jamiyatning umumsotsiologik qonuniyatlarini rad
etib, shunday fikrlarni ¸zadi: «Ijtimoiy rivojlanish qonunlari to‘g‘risida so‘z bo‘lishi
mumkin emas. Albatta, har kanday ijtimoiy unsur harakati tabiiy qonunlarga
boysunadi; ammo umumiy jamiyat qonuni yo‘q: bunda barcha tabiatdagidek,
qonunlar ustidan hukmronlik qiladigan qonun yuq. SHuning uchun, biz har qanday
ikki bir xil ijtimoiy sharoitda mutlaqo boshqa-boshqa hodisalarni keltirib
chiqaradigan kuchni bila olmaymiz»5.
2) Makc Veber (1864-1920). Buyuk nemis sotsiologi. Uning ijtimoiy-si¸siy
qarashlari va nazariy pozitsiyalari ko‘p jihatdan XIX asrning oxirgi choragida
Germaniyadagi ijtimoiy-si¸siy holat va vaziyatlar bilan bevosita bog‘liq. Uning
asarlari: «O‘rta asrlardagi savdo jamiyatlari tarixiga oid» (1989), «Rim agrar tarixi
va uni davlat xususiy xuquq uchun ahamiyati» (1891), «Protesgant etikasi va
kapitalizm ruhi» (1905), «Dun¸ dinlarining xo‘jalik etikasi» (1919), «Xo‘jalik va
jamiyat» (1920) kabi asarlarida sotsiologik ta’limotlarga bag‘ishlangan. M.Veber
5 Зиммель Г. Социальная дифференциация. Москва. 1909, 3-бет.
Dilteyning antinaturalizmni ¸qlaydi. U insonning ongli mavjudod ekanligini» hech
bir tarixchi ¸ sotsiolog, iqtisodchi inkor eta olmasligini ta’killaydi.
M.Veber fikricha madaniyat, jamiyat va tarix haqidagi fanlar xuddi tabiiy
fanlarga o‘xshab baholash fikrlaridan xoli bo‘lishi kerak. Lekin bu olimni o‘z baho
berish va qiziqishlaridan voz kechishi kerak degan fikrni tug‘dirmasligi kerak.
Faqatgina bu qiziqish va baho berish olimning ilmiy xulosalar doirasiga bostirib
kirishi joiz emas. Bu doiradan tashqarida u qanchalik o‘z mulohazalarini ba¸n
qilishini o‘zi belgilaydi, lekin endi olim sifatida emas, balki xususiy shaxs sifatida.
M.Veber qadriyatni u ¸ki bu tarixiy davrning kursatmasi davrga xos bo‘lgan
manfaatning yo‘nalishi deb talqin qiladi. SHunday qilib, qadriyatlar tarixdan yuqori
xolilikdan tarixiylikka o‘tadilar. M.Veber qadriyatli hukmlar doim shaxsiy va
sub’ektiv xususiyatga ega deb bilgan. Ular axloqiy, si¸siy ¸ki boshqa qarashlar bilan
bog‘liq, deb hisoblaydi.
M. Veberda sotsial bilishning asosiy quroli «ideal tip» hisoblanadi. Ideal tiplar
- bu sotsial tarixiy reallikni taqqoslash orqali bilish to‘g‘risidagi tushuncha.
Uningcha, barcha sotsial-ma’lumot sotsial tip bilan tushuntirilmog‘i lozim. Veber
davlat tiplari va ratsionallik tiplari kabi sotsial faoliyat tipologiyasini ilgari suradi.
«Kapitalizm», «byurokratizm», «din» va shu kabi ideal tiplarga asoslanadi. Xulosa
qilib aytadigan bo‘lsak, ideal tip tushunchasi ¸rdamida Veber tarix va
sotsiologiyaning o‘rtasidagi masofani qat’iyan qisqartirib, ularning ikkovining rolini
aniq belgilab beradi6.
Umuman G. Zimmel va M Veberlar sotsiologik bilimlar predmeti sifatidagi
«jamiyat», «xalq«, «insoniyat», «jamoatchilik» kabi tushunchalarni rad etadilar.
Ular sotsiologik tadqiqot predmeti faqat individ bo‘lmog‘i kerak, deb hisoblaydilar.
3. Marksistik sotsiologiya ta’limoti: K.Marks (1818-1883) va F.Engels (1820-
1895). K.Marks va F.Engelsning jamiyat tug‘risidagi materialistik ta’limoti
sotsiologiyaning klassik va noklassik tiplarning o‘ziga xos sintezi sifatida vujudga
keldi. Marksizmda sotsiologiya predmeti jamiyatning asosiy rivojlanish
6 Социология тарихи. Тошкент: ТошДУ, 1999. 29-33-бетлар.
qonuniyatlarini, uning ijtimoiy birliklari va institutlarini o‘z ichiga oladi. Jamiyat
taraqqi¸tini materialistik tushunishning asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat:
1) Tarixiy materializmning asosiy tamoyillaridan biri ijtimoiy rivojlanish
qonuniyatini e’tirof etish. Haqiqatan ham K.Marks jamiyat tarixi rivojlanishining
umumiy qonuniyatini kashf etdi
2) K.Marks va F.Engels jamiyat hayotida amal qiladigan xilma-xil, ko‘plab
ijtimoiy munosabatlarni, boshqalarning belgilovchisini aniqlash zarur deb bildilar.
Bu ijtimoiy munosabatlar - moddiy ne’matlarni ishlab chiqarish usuli bo‘lib, bu
ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlaridai iborat. «Kishilar o‘z
turmushini ijtimoiy ishlab chiqarishda ularning irodalariga bog‘lik, bo‘lmagan,
muayyan, zarur munosabatlarga ishlab chiqarish munosabatlariga kirishadilar, bu
munosabatlar ularning moddiy ishlab chiqaruvchi kuchlari rivojining muayyan
bosqichiga muvofiq bo‘ladi.
Moddiy hayotni ishlab chiqarish usuli umuman sotsial, si¸siy va ma’naviy
hayot jara¸nlarini belgilaydi. Kishilarning ongi ularning borlig‘ini belgilamaydi,
balki aksincha, ularning ijtimoiy borlig‘i ularning ongini belgilaydi.
3) Jamiyat to‘g‘risidagi materialistik ta’limotning yana bir muhim tamoyili
jamiyat hayotining progressiv rivojlanib borishi harakteriga ega ekanligi. SHu
tamoyil asosida Marks va Engels ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya to‘g‘risidagi
qonuniyatni ochdilar.
4) Tabiiy-tarixiy jara¸nlar tabiatda ro‘y beradigan jara¸nlar singari qonuniyatli,
zaruriyat orqali sodir bo‘lib, o‘z mohiyatiga ko‘ra ob’ektiv harakterga ega. Ammo
tabiat hodisalaridan farq qilib, jamiyat hodisalari stixiyali tarzda emas, balki unda
yashovchi kishilarning ongli faoliyati natijasidan iboratdir. Jamiyat hayotida hech
bir hodisa kishilar ongida aks etmay sodir bo‘lmaydi.
5) G.Zimmel va M.Veber sotsiologik qarashlaridan farq qilib, K.Marks va
F.Engels sotsiologik qarashlarida empirik sotsiologik ma’lumotlar va nazariy
xulosalar «tarixiy davr manfaatlari»ga - proletariat manfaatlariga qaratilgan edi.
V.I.Leninda bu ¸ndashuv partiyaviylik tomoyili sifatida yanada rivojlantirildi. Bu
esa, jamiyat tarakqi¸ti to‘g‘risidagi barcha «burjua» sotsiologik ta’limotlar noilmiy
