SOTSIOLOGIYANING FAN SIFATIDA VUJUDGA KELISHI VA TARAQQIYOTINI ASOSIY BOSQICHLARI Sotsiologiya (lotincha societas – jamiyat va yunoncha Logos – ta’limot) – so‘zlaridan kelib chiqqan bo‘lib, jamiyat haqidagi fan ma’nosini anglatadi. YAxlit tizim sifatidagi jamiyat va alohida institutlar, ijtimoiy guruhlar, jamiyat tuzilmalari va ularda yuz beradigan ijtimoiy jarayonlarni o‘rganuvchi fan. Jamiyatni tushunish, anglash, unga nisbatan so‘z munosabatini bildirishga teng bo‘lib insoniyatning hamma tarixi uchun xos bo‘lgan. «Sotsiologiya» haqidagi tushuncha birinchi marotaba XIX asrning 30 - yillarida fransuz faylasufi Ogyust Kont tomonidan ilmiy qo‘llanishga kiritilggan. Uning tushunishicha sotsiologiya jamiyatga taalluqli bo‘lgan hamma narsalarni o‘z ichiga olgan jamiyatshunoslik bilan bir qatorda turgan. Sotsiologiya – insoniyatning bir necha yillik tarixiy taraqqi,t davomida yaratilgan madaniyatning ajralmas tarkibiy qismidir. XVIII asrda kishilik jamiyati uning qonuniyatlarini o‘rganuvchi mustaqil fan sifatida tarix falsafasida shakllandi. Ijtimoiy hayotning murakkablashuvchi va ilmiy bilimlarning tabaqalanishi sotsiologiyaning falsafasidan ajralib, mustaqil fanga aylanishini muqarrar qilib qo‘ydi. XIX asrgacha sotsiologiya falsafaning tarkibiy bir qismi bo‘lib keldi. Aslida falsafiy bilimlar doirasi juda keng bo‘lib, ularning tarkibiga qo‘yidagilar kiradi: 1) Ontologiya – borliq haqidagi qarashlar. 2) Sotsiologiya – jamiyat haqidagi qarashlar. 3) Gnoseologiya – borliqni bilish muammolari. 4) Logika – inson tafakkuri qonunlari haqidagi qarashlar tizimlaridir. 5) Etika – axloqiylik haqidagi qarashlar. 6) Estetika – go‘zallik haqidagi qarashlar. Demak, biz falsafiy bilimlar doirasidan kelib chiqib, sotsiologiya fani va uning o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganamiz. XIX asr boshlaridan esa o‘ziga xos ilmiy metodlarga ega bo‘lib, falsafadan ajralib chiqish imkoniga ega bo‘la boshladi. Sotsial sistemaning taraqqi,ti va faoliyat ko‘rsatish qonuniyatlari haqidagi mustaqil fan sifatida XIX asr 30-yillarida ilmiy muomalaga «Sotsiologiya» atamasi kiritilgandan so‘ng shakllandi. Jamiyat haqidagi «pozitiv fan» (haqiqiy fan) yaratishga urinish X1X asr o‘rtalarida yuzaga keldi. Sotsiologiyaning asoschisi fransuz mutafakkiri O. Kont sotsiologiyani jamiyat haqidagi tajribaga asoslangan fan deb hisoblaydi. E. Dyurkgeym sotsiologiyaning predmetini sotsial dalillar haqidagi fan deb ataydi. Marksizmda sotsiologiya predmeti ijtimoiy tizim sifatida jamiyatda va uning tuzilmaviy elementlarini tashkil etgan shaxslar, ijtimoiy birliklar, ijtimoiy institutlarni ilmiy asosda o‘rganish hisoblanadi. Hozirgi bizning adabi,tlarda sotsiologiyaga quyidagicha ta’rif berilgan: Sotsiologiya - yaxlit ijtimoiy tuzum sifatida jamiyat haqidagi va uning ayrim tarkibiy elementlari (shaxslar, ijtimoiy birliklar, institutlar) orqali bu tuzumning amal qilishi va rivojlanishi to‘g‘risida fandir. Sotsiologiya ob’ekti jamiyat hisoblansada, sotsiologiya predmetining dastlabki bosqichi sifatida jamiyat tushunchasini ajratib ko‘rsatish etarli emas. Sotsiologiyaning ilmiy maqomini asoslashning mohiyati uning ob’ekti va predmeti o‘rtasidagi farqdan kelib chiqadi. Ob’ektni bilish – tadqiqot ob’ekti nimaga yo‘naltirilganligini, ob’ektiv voqelik sifatida unga nima qarama-qarshi turganligini anglatadi. Har qanday voqelik, jarayon ,ki ob’ektiv voqelikning munosabati turli fanlarning (fizika, ximiya, biologiya, psixologiya, iqtisodi,t, sotsiologiya va hokazolar) ob’ekti bo‘lishi mumkin.Predmet ob’ekt kabi ob’ektiv voqelikning bir qismi ,ki uning elementlari yig‘indisi bo‘lib, umumiy ¸,ki o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Har bir fan o‘z navbatida predmeti nuqtai nazaridan farq qiladi. Ijtimoiy xususiyatlarga ega bo‘lgan kishilararo aloqalar, o‘zaro bog‘liqliklar majmuasi - sotsiologiya fanining ob’ekti vazifasini o‘taydi. Ob’ekt va predmet hamma vaqt bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. CHunki, ob’ekt mohiyatni to‘g‘ri tushunish,ilmiy tadqiqot yo‘nalishini xolis belgilay olish imkonini beradi. Demak, sotsiologiyaning ob’ekti jamiyatning boshqaruvchi tafakkur qonuniyatlari, ratsional vositalaridir. Sotsiologiya jamiyat haqidagi umumiy fan bo‘libgina qolmay, balki maxsus sohalararo fan hamdir. U boshqa fanlar o‘rganmaydigan o‘z ob’ektiga ega. Uning o‘ziga xos sohasi sotsial reallik bo‘lib, u inson va jamiyat munosabatining ijtimoiy- madaniy muayyanligidir. SHu boisdan ham jamiyatdagi ijtimoiy aloqalar, ijtimoiy hamkorliklar, ijtimoiy munosabatlar va ularning o‘zaro tashkil etilish usullari sotsiologiyaning ob’ekti bo‘ladi. Insonlarning o‘zaro aloqalarga, hamkorlik munosabatlariga kirishishlari orqaligina muayyan ijtimoiy xususiyatlarni namo,n etish imkoniyatlariga ega bo‘ladilar. Sotsiologiya ijtimoiy muhitni tadqiq etganda umummilliy tushuncha va kategoriyalardan kelib chiqadi. Xususan, ob’ektiv va sub’ektiv, erkinlik va zaruriyat, borliq va ong kabi falsafiy kategoriyalardan foydalanib sotsiologik ob’ekt mohiyatni talqin etadi. Sotsiologiya sotsial ob’ektni sotsial sub’ektlar orqali(shaxs, guruh, jamiyat, sotsial sohalar, munosabatlar, odamlarning sotsial faoliyati va tafakkur tarzi) tahlil qiladi. Sotsiologiya turli sotsial sohalarni tadqiq etish asosida ularning o‘ziga xos ijtimoiy rivojlanish tendensiyalarini aniqlaydi. Muayyan sotsial guruhlar tahlili va tasnifi orqali u jamiyat va inson to‘g‘risidagi umuiy qarashlar, qonunlar va tendensiyalarni yaratadi, rivojlanish qonuniyatlarini ochib beradi. Sotsiologiya o‘z ob’ekti doirasida sotsial hayotning turli, alohida tomonlari bilan ham shug‘ullanadi va buning natijasida fanda integral sohalar vujudga keladi. Jumladan, huquq sotsiologiyasi, siyosat sotsiologiyasi, iqtisodiyot sotsiologiyasi, industrial sotsiologiyalar. Sotsiologiya bu sohalarda o‘z obekti inson va uning si¸siy, iqtisodiy va boshqa sohalardagi o‘rni va rivojlanishi, hayot tarzi va fikrlash uslubi kabi masalalarni hal qiladi. Sotsiologiya o‘zining maxsus obekti asosida yakka shaxs faoliyati konkret namoyon bo‘lishini empirik darajada o‘rganishni ham o‘z ichiga oladi. O.Kont fikricha, ob’ekt va predmet qarama-qarshiliklardan iborat. Sotsiologiya ijtimoiy hayot jarayonlarini 3 bosqichda o‘rganadi: 1. Aniq- empirik 2. Xususiy (maxsus) 3. Umumiy. SHunga muvofiq ravishda sotsiologiya empirik, maxsus va umum- sotsiologik tadqiqot jarayonlarini o‘z ichiga oladi. Sotsial degan tushuncha, sotsial aloqalar, hamda munosabatlar va ularni tashkil etish usullari, sotsiologiya bilish ob’ektining o‘ziga xosligini ochib bersa, sotsial qonuniyatlar esa sotsiologiya fani predmetini aniqlash uchun boshlang‘ich nuqta hisoblanadi. Sotsiologiyaning predmeti: Agar fanning obekti uning nimani o‘rganish kerak degan savolga javob bersa, predmet esa o‘sha ob’ektning qaysi jihatlarini o‘rganadi? degan savolga javob beradi. Sotsiologiya – insonlarning sotsial jamoalar va sotsial jarayonlarda tutgan o‘rni, ular o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganadigan fandir. Sotsiologiya – ayni vaqtda jamiyat va shaxsning iqtisodiy, siyosiy, mafkuraviy, ma’naviy hayotdagi faoliyati va ijtimoiy mazmunini o‘rganadigan fan hamdir. Sotsiologiya – jamiyat tuzilishini, uning elementlari va ularning yashash sharoitlarini va shu tuzumda sodir bo‘layotgan ijtimoiy jarayonlarni o‘rganadigan fandir. Sotsiologiya – shaxsga ijtimoiy hayot qonuniyatlari orqali ijtimoiy muhitga ko‘nikma hosil qilishga (adaptatsiya) ko‘maklashadigan, shular bilan bir qatorda insonlar jamiyatini rivojlantirishda sotsial tashkilot-larning insonlarga mos, eng qulay variantini topishda va uni amalga oshirishdagi jismoniy, emotsional-psixologik va ma’naviy imkoniyat-larini ishga soladi. Sotsiologiyaning vazifasi jamiyat taraqqiyotini taminlaydigan eng qulay variantlarini, ijtimoiy-madaniy modellarini topishdan iboratdir. Bular jamiyat va insonning o‘z-o‘zini takomillashtirishga qaratilgan qonuniyatlardir. Sotsiologiyaning vazifasi murakkab sotsial dunyoni tashkil etuvchi o‘zaro birikuvchi va harakat qiluvchi tuzilma va mexanizmlar mohiyatini aniqlashdan hamda ularning rivojlanish tendensiyalarini belgilashdan iboratdir. Bugungi kunda sotsiologiya predmetining mazmun doirasidan: 1. Falsafiy germenevtika – yangicha tus berilayotgan naturalizmdan foydalanib, ularni yangicha talqin qilish (tendensiyasi) hamda, 2. Gumanistik oqimni rivojlantirish tendensiyasi tobora zalvarroq mavqe kasb eta boshladi. SHunday qilib, sotsiologiya tarixiy aniq ijtimoiy tizimlar amal qilishining sotsial umumiy qonun va qonuniyatlari haqidagi, ushbu qonun va qonuniyatlarning shaxslar, ijtimoiy guruhlar, birliklar, sinflar, xalqlar faoliyatida namoyon bo‘lishi va ta’sir ko‘rsatish dastagi haqidagi fandir.Sotsiologiya uchun sotsial degan tushuncha asosiy hisoblanadi. «Cotsial» tushunchasi birinchi marta Karl Marks tomonidan foydalanilgan. Ular odamlarning bir-biriga bo‘lgan munosabati, hayot tarzi sharoitlari va dalillarini va insonning jamiyatda tutgan roli va holatini tahlil etganlarida «Sotsial» munosabatlar tushunchasini qo‘llagan.Sotsial u ¸yoki bu xususiyatning va sotsial munosabatlarning o‘ziga xos yig‘indisidir. Har qanday sotsial munosabatlar tizimi (iqtisodiy, siyosiy va boshqa) odamlarning bir-biriga va jamiyatga bo‘lgan munosabatiga taalluqli. Sotsial degan tushunchaning o‘ziga xosligini harakterlovchi quyidagi asosiy jihatlarini ajratib ko‘rsatish mumkin. Birinchidan, bu xususiyat turli guruh, individlar uchun taalluqli va ular tomonidan sotsial munosabatlarning u ¸ki bu xususiyatini integratsiyalash natijasi hisoblanadi. Ikkinchidan, hozirgi sotsial munosabatlar (iqtisodiy, siyosiy va boshqa) bilan bog‘langan individlarning va ularning guruhlari o‘rtasidagi turli munosabatlarning mazmuni va harakterini anglatadi. Uchinchidan, sotsial jihat turli individ va guruh individlarining bir-biriga, jamiyatdagi tutgan o‘rniga, ijtimoiy hayot voqelik va jara¸nlariga munosabatida nomo¸n bo‘ladi. To‘rtinchidan, individlar o‘rtasidagi aloqa va o‘zaro ta’sirning namoyon bo‘lishi birgalikdagi faoliyat natijasi demakdir. Sotsiologiya ijtimoiy hayotni u ¸yoki bu formada va sohada o‘rganar ekan, u avvalo sotsial voqelik haqidagi bilimlarni shakllantirish, sotsial rivojlanish jarayonlarini tasvirlash, tushuntirish, sotsiologiyaning asosiy metodologiyasini va sotsiologik tadqiqot metodlarini ishlab chiqish kabi ilmiy muammolarni hal etadi. Sotsiologiyaning jamiyat hayoti bilan xilma-xil aloqasi, uning ijtimoiy burchi birinchi navbatda u bajara¸tgan funksiyalar bilan aniqlanadi. Har qanday fanlar kabi sotsiologiyaning eng asosiy funksiyalaridan biri nazariya va amaliyotning birligidir. Sotsiologik tadqiqotlarning ko‘pchilik qismi amaliy muammolarni hal etishga yo‘naltirilgan. Sotsiologiyaning amaliy yo‘naltirilganligi shunda namoyon bo‘ladi- ki, u ijtimoiy jarayonlarning rivojlanish mayllari haqidagi ilmiy asoslangan ma’lumotni ishlab chiqishga qodir. Mana shunda sotsiologiyaning oldindan aytib berish funksiyasi namoyon bo‘ladi.Jamiyat hayotida sotsiologik tadqiqotlardan ijtimoiy hayotning turli sohalarini rivojlantirishni rejalashtirishda foydalanish katta ahamiyatga ega. Sotsial rejalashtirish ijtimoiy tizim qanday bo‘lishidan qat’iy nazar hamma mamlakatlarda rivojlangan. Sotsiologiya mafkuraviy funksiyani ham bajaradi. U birinchidan, tabiiy-tarixiy jarayonlarni anglash, jamiyat taraqqiyotining yaqin oradagi maqsadlarini va istiqbollarini ishlab chiqishga qaratilgan. Ikkinchidan, ilmiy va mafkuraviy munozarani boshqa qarashlar tizimi orqali olib borish. Uchinchidan, aholi o‘rtasida ilmiy va milliy mafkurani tarqatish. To‘rtinchidan, malakali mutaxassislarni tayyorlash, ular tomonidan ilmiy mafkurani har tomonlama o‘zlashtirish. Sotsiologiya odamlar o‘rtasida munosabatlarni shakllantirishga, uyg‘un hissiyotlarni ijtimoiy munosabatlarga xizmat qildirib yaxshilashga ham ¸yordam berishi mumkin. SHu tufayli sotsiologiya insonparvarlik funksiyasini ham bajaradi. Sotsiologiya ob’ektini turlicha tushunish natijasida metodologiyaning 3 asosiy turi shakllangan: 1. Tushuntiruvchi (umumiy qonuniyatlarning, ob’ekt xislatini belgilaydi, aloqa, munosabat o‘rnatishni nazarda tutadi). 2. Ta’riflovchi (ya’ni, tavsiflash, klassifikatsiyalash, guruhlash, taqqoslash, turlash, sistemalashtirish). 3. Tushunuvchi (ya’ni, inson faoliyatini o‘rganishda tabiiy hamda ijtimoiy fanlar qonuniyatlaridan uyg‘unlashtirib foydalanishni taqozo etuvchi) metodologiya. 1.2. Sotsial qonunlar va odamlarning sotsial faoliyati Qonun deganda, odatda, aniq vaziyatda umumiy, zaruriy va takrorlanishga xos bo‘lgan jiddiy aloqa ¸yoki munosabatlar tushuniladi.Sotsial qonuniyat – sotsial voqelik va jara¸nlarning jiddiy zaruriy aloqasini aks ettiradi. Sotsial qonunlar munosabatlarni aks ettiradi. Bu xalqlar, millatlar, sinflar, sotsial-kasbkorlik guruhlari, shahar va qishloq, shuningdek, jamiyat va oila, jamiyat bilan shaxs o‘rtasidagi munosabatlarni belgilaydi. Sotsial qonunlarga asoslangan holda odamlar, o‘z hayotiy faoliyatlari uchun zaruriy bo‘lgan sharoit ta’siri ostida uni qo‘llaydilar. Tabiat qonunlari kabi sotsial qonunlar voqealarning tabiiy harakati davomida paydo bo‘ladi. Ular ko‘pchilik individlarning ijtimoiy vaziyatda va ob’ektiv aloqalarda maqsadga muvofiq ta’sir ko‘rsatishi natijasi hisoblanadi, ya’ni odamlar yashaydilar, moddiy va ma’naviy ne’matlarni yaratishda qatnashadilar. Mahsulotni ayirboshlaydilar, taqsimlaydilar va iste’mol qiladilar, bolalarni dunyoga keltiradilar va tarbiyalaydilar, ularning irodasi va ongi bilan bog‘liq bo‘lmagan holda qonuniy voqealar zanjiri yuzaga keladi. Sotsial qonun va qonuniyatlarni tadqiq etish, demak sotsial soha turli elementlari o‘rtasidagi zaruriy aloqalarni o‘rnatishdir. Sotsiologik qonunlar sotsial sistemaning turli bosqichlarida namo¸n bo‘luvchi turli xil sotsial birliklar, tashkilotlar va institutlarga birlashgan odamlar o‘rtasidagi mavjud o‘ziga xos, muhim takrorlanib turuvchi aloqalaridir. Sotsiologik qonunlar 2 turga bo‘linadi: umumiy vaxususiy qonunlar. Umumiy sotsiologik qonunlar: a) barcha sotsial sistemalarning rivojlanishi davomida amal qiladi. b) sotsial tizimlarning sotsial muhitda amal qiluvchi boshqa qonunlarining mohiyatini aniqlab berib, fundamental asoslarini aks ettiradi. Sotsial munosabatlarning ishlab chiqarish usullariga tobeligini ifodalovchisi ham umumsotsiologik qonunlardir. Sotsial munosabatlarning ishlab chiqarish iqtisodiy munosabatlariga nisbatan faol roli ham muhim sotsial qonuniyatdir. Masalan, sotsial birliklarda odamlar munosabatlarining yaxlitlanishi, jamoada shunga mos muhitning yaratilishi ishlab chiqarish rivojiga, umumiy holda jamiyatga ham bevosita ta’sir qiladi. Ehtiyoj va qiziqishlarning sotsial shartlanganligi ham umum- sotsiologik qonuniyatga kiradi. SHaxs shakllanishi sotsial mohiyatining rolini ham umumsotsiologik qonunlar orqali o‘rganiladi. Umumiy qonunlar hamma ijtimoiy tizimlarda amal qiladi. Masalan, qiymat qonuni va tovar pul munosabatlari. O‘ziga xos qonunlarning amal qilishi bitta ¸kyoi bir nechta sotsial tizimlar bilan cheklangan, masalan, bir jamiyat turidan ikkinchisiga o‘tish). 2. Xususiy (maxsus) qonunlar. Sotsial tizimning alohida tuzilish sohalarida amal qiladi. Masalan, sotsial birliklar o‘ziga xos hayot va faoliyat tarziga ega: sinfiy, milliy, oilaviy-kundalik va boshqalar. Sotsial rivojlanish qonunlari ob’ektiv bo‘lib inson ongi, irodasiga bog‘liq bo‘lmagan holda amal qiladi. Lekin ijtimoiy hayotda hech narsa insonsiz amal qilmaydi. SHuning uchun sotsial qonunlar inson faoliyati qonunlaridir, ularning xatti-harakatlari mexanizmi esa - omma va insonlarning, sotsial sub’ektlarning determinatsion mexanizmidir. Bu jihatdan qaraganda sotsiologiyaning umumiy qonuniyatlari: ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy sohalarda amal qiladi. qonunlarni ularning namoyon bo‘lishiga qarab dinamikaga oid (jo‘shqin) va statikaga (turg‘un) oid deb ajratib o‘rganish mumkin. Dinamikaga oid qonunlar ijtimoiy o‘zgarishlarning omillari va formalari, yo‘nalishlarini belgilaydi hamda aniq vaziyatda voqealarning davomiyligini anglatadi. Statikaga doir qonunlar dinamik qonunlardan farq qilib, ijtimoiy voqelik bog‘lanishini qat’iy belgilamasdan o‘zgarishlarning yo‘nalishini aks ettiradi. Sotsiologik tadqiqot amali¸tida guruhlarga bo‘lish katta ahamiyatga ega bo‘lib, uning ¸rdamida sotsiologik qonunlar aloqa formalariga qarab ajratiladi. Sotsial qonunlar umumiylik darajasi nuqtai nazaridan farq qiladi. Sotsial sohani yaxlit holda rivojlantirishni harakterlovchi qonunlar mavjud. Bu qonunlar sotsial sohaning alohida bo‘laklarining rivojlanishini belgilaydi (sinflar, guruhlar, millatlar). Sotsial qonunlarning beshta kategoriyasini ajratib ko‘rsatish mumkin. Birinchi, o‘zgarmas harakter kasb etuvchi, ¸ki unga bog‘liq bo‘lgan qonunlar. Bu qonunga binoan «A» voqelik mavjud bo‘lsa u holda, albatta «B» voqelik ham bo‘lishi shart. Ikkinchi, rivojlanish tendensiyasini aks ettiruvchi qonunlar. Unda ijtimoiy ob’ektning tuzilish dinamikasi bir turdagi o‘zaro munosabatlardan ikkinchisiga o‘tishi bilan bog‘liq. Uchinchi, sotsial voqelik o‘rtasidagi funksiyaga oid bog‘langanlikni qaror toptiruvchi qonunlar. Bu qonunlar u ¸yoki bu ijtimoiy tizimni barqaror holatda saqlab turishlikni ta’minlaydi. To‘rtinchi, sotsial voqelik o‘rtasidagi sababiy bog‘lanishni aks ettiruvchi qonunlar. Masalan, sotsial integratsiyaning eng muhim va zaruriy sharti bu ijtimoiy va shaxsiy manfaatlarni oqilona birga qo‘shib olib borish hisoblanadi. Beshinchi, sotsial voqelik o‘rtasidagi aloqalarni o‘rnatish mumkinligini anglatuvchi qonunlar. Sotsial qonunlar odamlar aniq faoliyati davomida ro‘¸bga chiqariladi. 1.3. Sotsiologiya fanining ijtimoiy fanlar tizimida tutgan o‘rni Ijtimoiy va gumanitar fanlar tizimida sotsiologiya alohida o‘rinni egallaydi. Bu bir nechta holatlar bilan belgilanadi: 1. U jamiyat haqidagi, uning hodisalari va jarayonlari haqidagi fan hisoblanadi. 2. U o‘z ichiga umumiy sotsiologik nazariyalarni ¸yoki hamma ijtimoiy- gumanitar fanlarning nazariya va metodologiyasi hisoblangan jamiyat nazariyasini oladi. 3. U jamiyat va inson hayotiy faoliyatining turli tomonlarini o‘rganuvchi ijtimoiy-gumanitar va sotsial sohani o‘z ichiga oladi. YA’ni, sotsiologiya - hayotning u yoki bu sohasini tadqiq etuvchi qonuniyatlardir. 4. Inson va uning faoliyati, texnik va uslubiy jihatdan ishlab chiqilgan sotsiologik tadqiqotlar, gumanitar va ijtimoiy fanlar tomonidan zaruriy jihatdan o‘rganiladi va hisobga olinadi. Falsafa, iqtisodiyot, tarix, siyosatshunoslik, psixologiya fanlari sotsiologiyaning shakllanishiga sayoarali ta’sir ko‘rsatadi. Sotsiologiyaning falsafa bilan uzviy aloqasi shunda ko‘rinadi-ki, umumsotsiologik nazariyalar va amaliy sotsiologik tadqiqotlar ma’lum metodologik asosga tayanadilar. SHunday asosni esa falsafa fani yaratadi. Sotsiologiya falsafaga nisbatan mustaqillikni shunga asoslanib e’lon qiladi-ki, u o‘z oldiga ijtimoiy muammolarni, voqelikni ilmiy, anglash usuli asosida hal etish vazifasini qo‘yadi. Sotsiologiya statistika fani bilan ham mustahkam aloqada rivojlanadi. Bu ikki fanning o‘zaro aloqalari shu qadar yaqinki, sotsiologiyaning rivojlanishini statistik ¸ndashuvlarsiz tasavvur qilish qiyin. Sotsiologiya shuningdek, iqtisodiy nazariya, boshqaruv nazariyasi, tarix, pedagogika, huquqshunoslik, si¸satshunoslik kabi fanlar bilan ham mustahkam aloqada rivojlanadi. Eng avvalo shuni unutmasligimiz kerakki, sotsiologiya bu jamiyat haqidagi fan. Sotsiologiyani fan sifatida tasavvur etish uchun eng avvalo, uning vujudga kelishi va tarixiy rivojlanish bosqichlarini o‘rganish muhim ahamiyatga egadir. Ijtimoiy hayot qonuniyatlarini o‘rganishga qaratilgan ta’limotlar, qarashlar, miloddan avvalgi 4 asrdayoq yunon faylasuflari Suqrot, Aflotun, Arastu asarlarida keng yoritilgan. Antik dunyo sotsiologiyasini yuzaga kelishi hamda taraqqiyot tendensiyalari xususiyatlaridan kelib chiqqan holda uni shartli ravishda quyidagicha guruhlash mumkin: 1. eng qadimgi grek sotsiologiya maktab. Bu guruhga eramizdan oldingi XII asrda yashab ijod etgan Gmerdan boshlab eramizdan oldingi VI asrgacha amal qigan Milet (kichik Osiyoda eng yirik shahar) maktabi vakillarri (Fales, Anaksimandr, Anaksimen) hamda Gretsiyaning turli shaharlarida yashab faoliyat yuritgan Ksenofan Pifagorning sotsiologik qarashlarini kiritish mumkin. Eng qadigi grek sotsiologiyasii mustaqil ijtimoiy-nazariy tadqiqot predmeti sifatida emas, balki aniq tabiiy fanlar, ya’ni matematika va tabiatshunoslik bergan ilk tadqiqot natijalari bilan ijtimoiy fanlar, xususan mifologiya va san’at borasida erishilgan dastlabki tafakkur mahsullarining uyg‘unlashuvi oqibatida yuzaga kelgan. Milet filosoflarning to‘ng‘ich vakili Filesning fikricha, jamiyat va tabiatning asosini dastlabki tarkibiy modda hisoblangan suv omili tashkil etadi. Uning ta’kidlashicha, tabiatdagi ja’mi o‘zgarishlar suv va suyuqliklar tufayli ro‘y beradi. Suv tufayli tarkib topgan hamma narsada joy mavjuddir. Tabiatdagi ja’miki narsalar esa suv ishtirokida yuzaga kelganligi sababli ularning hammasida jon bor. Fales fikrining isboti uchun yantar toshini misol qilib keltiradi. Fales xamma narsada jon borligini g‘oyasi tabiat va jamiyatga insoniy yondoshuvning ilk kurtaklari shakillanshiga turtki bo‘ldi. Milet maktabining yana bir yirik namoyondasi Anaksiment olamning asosini tashkil etuvchi dastlabki modda sifatida havoni ilohiylashtiradi, havoning tabiatda yig‘ilishi va siqilishi natijasida suv, tuproq, tosh va olovdan iborat zaruriy qismlar yuzaga keladi. havo Anaksimen nazarida dunyoni o‘rab turgan nafas bo‘lib, bu narsa tabiatda ja’miki narsalarga o‘z ta’sirini o‘tkazib turadi. Havo insonning amal qilish makoni hisoblanadi va havosiz qolgan paytda har qanday jism tarkibiy va mazmuniy o‘zgarishga yuz tutadi. Qadimgi grek sotsiologlari orasida Samon shahrida tug‘ilib faoliyat yuritgan Pifagor alohida o‘rin tutadi. Pifagor yashagan davrda turli-tuman primitiv arxaik diniy mutaassiblik o‘rniga nisbatan umimiyroq mohiyat kasb etuvchi xudolarga sig‘inish taomilga kira boshladi. Pifagor nuqtai nazariga kura, olam abadiy bo‘lib, insondagi ruh ma’lum muddatdan so‘ng boshqa narsalarga ko‘chadi. Pifagor ana shu ta’limot asosida olamdagi hamma narsaning jisman va ruhan qarindosh ekanligini isbotlashga uringan. Pifagorning tabiat va jamiyatdagi “jon” ning ko‘chib yurishi g‘oyasi hamda atrof-muhitdagi ja’miki narsarning birligi va qarindoshligi dunyoni o‘zaro murosa muvozanatida saqlashga dav’at etuvchi sotsiologik qarashlar sifatida insoniyat tarixida muayyan rol’ o‘ynaydi. 2. Grek demokratiyasi ravnaqi davri sotsiologiyasi. Bu bosqich jamiyatshunolar safiga Geraklit, Parmenit, Zenon, Empedokl, Anaksagor, Protagor, Gorgiy va boshqalarni kiritish mumkin. Atoqli grek mutafakkiri Geraklit fikriga ko‘ra, hamma narsalar tabiatda faqat bir narsadan yaralgan va shu birlamchi narsaga albatta qaytadi. Bu birlamchi asos esa “olov”dir. Zero, olov tabiatdagi eng faol o‘zgaruvchan xodisadir. Geraklit tabiatda va jamiyatda qarama-qarshiliklar shunchalik o‘zaro raqobat xolida bir-biriga aylanib turadi. Ular mohiyattan yagona asos (olov) dan iborat bo‘lganligi sababli, bu modda va xodisalar o‘rtasida qarama- qarshiliklar o‘zgaruvchandir va doimiy xususiyatga ega emasdir. Geraklit ilk daf’a donishmandlik va aqlni va bilimdan farqlay bildi. Ko‘p bilimlilik kishini aqlli, donishmand qilavermaydi. Agar ko‘p bilim olish kishini oqil qilganida Gesiod va Pifagor ham aqlli, donishmand bo‘lishar”1, deb yozadi. Geraklitning ijtimoiy qaralari Parmenid va uning shogirti Zenon tomonidan tanqid ostiga olinib, dunyo 1 Г.Ф.Асмус.Агнтичная философия. М., Высшая школа, 1999.Стр.22. o‘zgaruvchan emas, aksincha, o‘zgarmas mohiyatga ega ekanligini asoslashga urindilar. Grek madaniyatining yirik namoyondasi Empedokl ilm va ma’rifatning ijtimoiy foydalilik funksiyasini asoslab berdi. U ilm qilish bu befoyda mohiyatlar xususida bahs yuritish emas, balki uni inson ongiga xizmat qildirishdan iborat, deb bildi. Empedokl fikriga ko‘ra, jamiyat xodisalarini o‘zaro bilashtiruvchi va ajratib yuboruvchi ikki kuch boshqarib turadi. Kishilarni o‘zao birlashtiruvchi, ularni eng insoniy faoliga boshlovchi kuch-muhabbat (Empedokl bu kuchni ayni vaqtda mehr, hurmat, garmoniya va hatto Afrodita ham deb atagan ) bo‘lib, odamlarni ajratib yuboruvchi kuch bu- nafrat, hasad, johillikdir. Empedokldan farq qilib, Anaksagor insonning ilm-ma’rifatga intilishidan ko‘zlangan bosh maqsad-atrof muhitni o‘rab turgan borliq hamda kosmos mohiyatini anglashdan iborat, deb bildi. U “ilm ilm uchun” degan aqida asosida ish tutdi. 3. Antik dunyo olamining “oltin davri”. Bu davrdagi sotsiologik qarashlarni ilgari surgan mutafakkirlar qatoriga insoniyatning buyuk daholari Sokrat, Levkipp, Demokrit, Platon, Aristotel va boshqalarni kiritish mumkin. Sokrat (Suqrot) ning sotsiologik qarashlarida tabiat va jamiyat jarayonlarida shunchalik ishtirok etish emas, balki unda qanday qilib yaxshi yashash, kamolotga erishish uchun san’at sirlarini bilish zarurligi g‘oyasi etakchidir. Bilim muayyan turdagi predmetlar va hodisalarning umumiylik xususiyatlarini aniqlashdan iboratdir. Bilim predmet haqidagi tushuncha bo‘lib, bilish tushunchani aniqlashdan boshlanadi. Sokratning nuqtai nazaiga ko‘ra, inson faoliyati uning yaxshilik, savob, oriyat, insof haqidagi tushunchalari mazmunidan iborat bo‘lib, bu tushunchalirni shaxs qanday tushunishi katta ahamiyatga ega. SHunday ekan, inson faoliyatini yaxshilash uchun uning fe’l-atvori va tarbiya to‘g‘risidagi qarashlari, tushunchalarini tartibga solish zarurdir. Sokratning bo‘yuk shogirdi Platon ijtimoiy taraqqiyot va inson mavqei xususida bebaho fikrlar bayon etgan. Platon o‘zining “Fileb” deb nomlangan asarida insonning ezgulikdan iborat faoliyat quyidagi talablarni bajarish asnosida ro‘y berishi aytiladi: 1) ilohiy g‘oya mohiyatini anglash; 2) ilohiy g‘oya talablarini hayotga sindirish; 3) tafakku va bilimlarga ega bo‘lish; 4) ilm va san’atning biror turini egallash, to‘g‘ri fikr qilish masalasiga ega bo‘lish; 5) toza, halol hissiyot vositalardan, masalan, musiqa tovushi, tasviriy san’atdan zavq-rohat ola bilish. Platonning o‘qtirishiga ko‘ra, to‘g‘ri fikr qilish malakasiga ega bo‘lish deganda biror bir hayotiy voqea tahlili chog‘ida masalaning avval yaxshilik tomonida ro‘y berganligini tushuntirishga intilish, agar bunday tushunishga imkon bo‘lmasa, mazkur hodisaning yuz berganligi mohiyatini anglashga intilish, demakdir. Platon ezgulikni anglash-xudoni anglash, ezgulik tabiatiga ega bo‘lish esa xudo mohiyatiga tegishli bo‘lish, uning uzviy bir qismiga aylanish, deb o‘rgatadi. Platon insonning ijtimoiy urnini belgilashda har bir kishi dastavval o‘z davlatining fuqarosi bo‘lishi lozim, deb ta’kidlaydi. Platon murakkab ijtimoiy-siyosiy muhitda yashaganligi sababli ideal davlat qurilishi orzusida yashagan. Uning ezgulik asosiga qurilgan ideal davlat tuzumi quyidagi fazilatlarga ega bo‘lish lozim: 1) donishmandlik; 2) jasorat; 3) har ishni oqilona me’yorni saqlay bilish; 4) adolat. Davlat tizimi uch xil strata-ijtimoiy tabaqa hukmdorlar, harbiylar va ishlab chiqarishda band bo‘lgan mehnatkashlar donishmand boshqaruvchi guruh rahbarligida gormonik tuzumni tashkil etadilar. Platon akademiyasining etuk tolibi, jahon ijtimoiy tafakkur olamiga hissa qo‘shgan mutafakkir Aristotel hisoblanadi. Aristotel o‘z davridagi mavjud stratifikatsion, ya’ni ijtimoiy tabaqalashuv tartiblarini qo‘llab-quvvatlaydi. Aristotel komil inson, komil fuqaro, adolat davlat xususidagi qarashlarini ilmiy asoslashga intildi. Komil inson tarbiyasi shaxsning o‘z davlatiga bo‘lgan yuksak vatanparvarligini, o‘z ijtimoiy-siyosiy tuzumi sadaqatni shakllantirishdan boshlanadi. Komil fuqaro tarbiyasiga esa har tomonlama mukammal davlat tartibotini yuzaga keltirishdan boshlanadi. Demak, komillik tizimidagi “davlat-fuqaro-inson” tartiboti Aristotelning davlat va jamiyatni mukammallashdan iborat sotsiologik konsepsiyasini tashkil etadi. U jamiyat a’zolarining ma’naviy-mafkuraviy tarbiyasi masalasida umumdavlat nuqtai nazaridan turdi. Jamiyatning tarbiyaviy vazifasi xususiy shaxslar yoki alohida guruhlar qo‘liga topshirib qo‘yilmasligi lozim. Aristotel davlat va jamiyatning ideal maqsadlari mushtarak, umumiy bo‘lganligi sababli ham mazmuniy asosi bir xil bo‘lgan tarbiyaviy tizim ishga tushmog‘i zarur, deb hisoblaydi. Ijtimoiy jarayon, Aristotel ta’biriga ko‘ra imkoniyatlardan natijalarga o‘tishga bo‘lgan intilishdir. Odamlar ijtimoiy jarayonda qancha ko‘p ishtirok etsalar davlat va jamiyatning ijtimoiy-siyosiy asoslari shunchalik mustahkamlanib boradi. Kishilarning ijtimoiy jarayonlarda yakdil va ommaviy ishtiroki adolat, insof, sadoqat singari tushunchalarga ega bo‘lgan umumiy qarashlarni tarkib toptiradi. Davlat tuzumi hamda jamiyatning barqarorligini saqlash uchun kishilarga mavjud ijtimoiy tuzumga nisbatan tug‘ilishi mumkin bo‘lgan siyosiy-axloqiy va iqtisodiyq ma’naviy havflar xususida ma’lumotlar berib borish hamda ularda xavotirlik kayfiyatini shakllantirib bormoq zarur. SHundagina ular davlat va jamiyat mustahkamligi ustida qayg‘ura boshlaydilar.Davlat boshqaruvida ishtirok etishga ishtiyoqmand va amaldorlik da’vosida bo‘lganlar quyidagi sifatlarga ega bo‘lishlari lozim: “ Mavjud davlat tuzumini chin dildan sevmog‘i, katta kuch va energiyaga ega bo‘mog‘i,..., odamlarga xayrixoh va adolatli bo‘lmog‘i, asosiy faoiyat mezoni deb odamlar manfatini davlat mafatlari bilan uyg‘un xolda xal etish malakasiga ega bo‘lmog‘i lozim”1 Har qanday mamlakatdagi ijtimoiy tartibsizliklar, inqirozlar va davlat to‘ntarishlari ijtimoiy tenglikning buzilishidan kelib chiqadi. Ammo tenglik tushunchasi o‘z mazmuniga ko‘ra ham miqdor jihatdan, ham mavqe-martabaga ko‘ra farqlanadi. Mavqega ko‘ra tenglik jamiyatdagi o‘nta obro‘li shaxs mavqei 100-200ta oddiy fuqarolarning mavqeiga mos bo‘lishi mumkin. SHu boisdan mavqeni hisobga olib ijtimoiy tenglikni amalga oshirish jamiyatda barqaror muhitni saqlash inkonini beradi. Miqdoriy tenglikni ta’minlash uchun esa davlat boshqaruvini amalga oshirishda u yoki bu xudud vakillaridan teng miqdordagi amaldorlarni vazifalarga tayinlashni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish zarurdir. Demokratik asoslardagi davlatlarda hokimiyatni egallash uchun qilinadigan to‘ntarishlar odatda 1 Аристотель сочинение, Т.4, С.53. demagoglar tomonidan amalga oshiriladi.2Aristotel jamiyatni ijtimoiy stratifikatsiya tizimida barqarorlik, turg‘unlik mezoniga amal qilishi zarurligini ta’kidlaydi. Har bir shaxs nafaqat mavjud davlat tuzumiga, balki o‘z ijtimoiy tabaqasiga ham sodiq qolishi hamda o‘z kasbi-kori, xizmat sohasi doirasida kamolotga intilish lozim. Kishilarning bir sohadan boshqa sohalarga, bir ijtimoiy mavqe doirasidan boshqasiga o‘tishi davlat tartibotlariga umumiy ishonchi pasaytiradi. Aristotel davlat tuzumini olti xil ko‘rinishga tasniflab, ulardan uchtasi (monarxiya, aristokrat va politiya) to‘g‘ri va uchtasi (traniya, oligarxiya va demokratiya) noto‘g‘ri davlat tuzumlari, deb hisoblaydi. Aristotel traniya, oligarxiya va demokratiya asosidagi davlat tuzumlarini noto‘g‘ri deb tasniflanishiga asosiy sabab, bunday davlat tuzumlarida hokimiyat tepasiga zolim shaxslar (tiraniya), boylikka hirs qo‘ygan nomunosib shaxslar (oligarxiya) va demokratiya tuzumida garchi ko‘pchilik ozchilik ustidan xukmron bo‘lsa-da, ba’zan ijtimoiy-genetik kelib chiqishi betayin bo‘lgan ayrim fuqarolar ham kelib qolishi mumkin, deb xavotirlanadi. Natijada uzoq davr mobaynida umumiy erishilgan jamiyat farovonligi ham tanazzulga yuz tutadi. Xullas, Aristotel antik dunyo sotsiologiyasi tarixini eng mazmundor davri bo‘lmish grek sotsiologiya maktabiga mantiqiy yakun yasagan. Uning sotsiologik qarashlari dastlab qadimgi Rimning sotsiologiya maktabi namoyondalari (Sitseron, Lukretsiy, Vergiliy, Goratsiy, Ovidiy) ga hayotbaxsh ilxom bag‘ishladi, so‘ngra esa o‘rta asrlar sharqining buyuk Mutafakkirlar Farobiy, Beruniy, Ibn Sino, Ibn Rushdlar dunyoqarashlar o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. SHarq mutafakkirlarining sotsiologik qarashlari o‘sha davr allomalari ijtimoiy hayotning turli sohalarini ilmiy asosda tadqiq qilganlar va o‘zlarining ijtimoiy qarashlarini o‘z asarlarida yozib qoldirganlar.1.). Milod. av 6-asrdan to milodning 3-asrigacha bo‘lgan dualistik dunyoqarash . Zaratushtra (Zardo‘sht markazida zardo‘shtiylik ta’limoti yotadi. Zardushtlik faqat din bo‘lib qolmay, balki o‘sha davrning hukmron mafkurasi, ijtimoiy-siyo,siy, axloqiy-falsafiy qarashlari ifodasi hamdir. Zardo‘shtiylikning nazariy asosi «Avesto» adabiy yodgorligi hisoblanadi. 2 Аристотель, Соч. Т.4,С.5 Zardo‘shtiylikning asosi bo‘lgan «Avesto» mil.av. VII asrda qadimgi Xorazmada yaratilgan bo‘lib, uning ma’nosi qonun- qoidalar demakdir. Unda asosan yaxshilik va yomonlik, ezgulik va yovuzlik o‘rtasidagi kurashlar aks ettirilgan Bu kuchlar o‘rtasidagi kurash, ijtimoiy jarayonlarni yondashuv orqali hal etish uuchun turli oqimlar vujudga kelgan. Xususan: mitraizm oqimidir. Mitrizm xudo Mitraga sajda qilish bilan bog‘liq din. Bu oqim Evropa va Rim imperiyasidan tortib ahamoniylar, kushonlar amal qilgan davrlarda ham o‘z ta’sirini ko‘rsatib kelgan.«Avesto»da qadimgi kishilarninng tabiat va uni bilish yo‘llari haqidagi tasavvurlari umumiy tarzda ifoda etilgan. «Avesto»da afsonaviy tasavvurlar bilan birga kishilarning hayotiy tajribalari ham o‘z ifodasini topgan. Kitobda inson va jamiyat, ijtimoiy munosabatlar haqida qiziqarli ma’lumotlar berilgan. «Avesto»dainson, mehnat dehqonchilik kabi ezgu ishlar ulug‘lanadi. Zardo‘shtiylikning asosi bo‘lgan «Avesto» mil.av. VII asrda qadimgi Xorazmada yaratilgan bo‘lib, uning ma’nosi qonun- qoidalar demakdir. Unda asosan yaxshilik va yomonlik, ezgulik va yovuzlik o‘rtasidagi kurashlar aks ettirilgan. «Avesto»da afsonaviy tasavvurlar bilan birga kishilarning hayotiy tajribalari ham o‘z ifodasini topgan. Kitobda inson va jamiyat, ijtimoiy munosabatlar haqida qiziqarli ma’lumotlar berilgan. 2. Sotsial qarashlar taraqqiyotida qadimgi Xitoy sotsial g‘oyalari ham muhim ahamiyat kasb etadi 6. Konfutsiylik (551–479) - millodan av. V-III asrlarda vujudga kelgan ta’limotdir. U qadimgi Xitoydagi ijtimoiy-falsafiy fikr rivojiga katta hissa qo‘shgan. Bu ta’limot Xitoy, Bobil, Misr mamlakatlarida keng tarqalgan. Konfutsiyning falsafiy va sotsiologik qarashlarida axloqiy masalalar markaziy o‘rinda turadi. «Hamma odamlar bir-birlaridan farqlanadilar» -, yangini bilish uchun - eskini o‘rganish kerak», «mulohazasiz ta’limot foydasizdir, ta’limotsiz mulohaza bo‘lmaydi» - degan fikrlar shular jumlasidandir. Konfutsiy kishilar o‘rtasidagi munosabatlarni besh tizimga ajratadi: 1. Ota va farzand; 2. Er va xotin; 3. Aka va ukalar ; 4. Turli oilalar; 5. Hukmdor va fuqarolararo munosabatlar Nima xayoliga kelsa shuni qilish emas, balki jamiyat tomonidan belgilab qo‘yilgan, ijtimoiy tabaqa mohiyatidan kelib chiquvchi majburiyatlarni bajarishga ma’suldir. U juda kup davlat boshqaruvi yuzasidan nazariyalar yaratgan. Afsuski, o‘sha davrda hech bir hukmdor uning xizmatidan foydalanmagan.4. Budda (buddizm) - jahon dinlaridan biri bo‘lib, asosan Hindiston, Nepal, Birma, YAponiyada keng tarqalgan. Er.av 6-asrda SHimoliy Hindistonda rivojlangan. Budda ta’limotida sotsiologik g‘oyalarga ko‘ra, inson hayoti – ,vuzlik va azob-uqubatdan iborat, azob-uqubat chekishning sabablari esa istak va ehtirosdadir, ana shulardan qutilmoq kerak. Budda taklif qilgan «qutilish» yo‘li dindor kishi uchun «taqvodorlikka intilish» va «yaxshilik bilan hayot kechirish»ga borib taqaladi. Movarounnaxr hududida yashagan mutafakkirlarning ijtimoiy qarashlari ham e’tiborga molikdir. 1. Ayniqa Abu Mansur al Moturidiyning xizmatlari beqiyos. Keyinchalik Motrudiya maktabining asosochisi Abu Mansur al Moturidiy o‘z asarlarida din, jamiyat, jamoa, ijtimoiy munosabatlar va shaxs haqida ta’limotlar yaratgan. Inson shaxsi va mavqei masalasi, uni turli ijtimoiy si,siy, diniy taz’yiqlardan himoya qiluvchi konsepsiyasi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu konsepsiya murosaviy muovzanat konsepsiyasi atalib, unda islomni anglash, ijtimoiy si,siy muhit, xalq turmushi, mentalitet, va insoniy ,ndashuvlar sintezi deb baxolashimiz mumkin. U jamiyat va jamoani mohiyatan asoslab berishga harakat qiladi.Al Moturidiy axloqiy tanlov, ixti,r erkinligi xaqida fikr yuritib, ularni jamoaga, guruhga qarshi bo‘lmasligi va shaxs davlatning va aksincha shaxs oldidagi ma’suliyatni alohida e’tirof etadi. U jamoatchilik fikri bilan jiddiy shug‘ullangan. Umumiy fikrga kishilarni ongli ravishda ,ndashishlarini da’vat etadi. Jamoatchilik fikri yuzasidan fikr bildirib, islomiy e’tiqodi ham, hayoti axloqiy sohalarda ham , mafkuraviy si,satda ham insonlarning yakdillikka erishlarida namo,n bo‘lishini ta’kidlaydi. U murosaviy muvozanat konsepsiyasini ishlab chiqqan. Bu konsepsiyada asosan jamiyatdagi ijtimoiy fikr barqarorligi ham tazyiq va kuch vositasida emas, balki o‘zaro hamjihatlik, hamkorlik negizida amal qilish g‘oyasi ilgari surgan. Ana shu konsepsiya Al Moturidiyning sunniylik mazxabining Movarounnaxrda keng ,yilishiga hissa qo‘shdi. 2. Abu Nasr Forobiy (873–950). U o‘zining ko‘plab ijtimoiy fikrlari bilan sotsiologik bilimlar rivojiga katta hissa qo‘shdi. Uning «Fozil shahar aholisi qarashlari haqida kitob», «Si,sat al-Madaniya» kabi asarlarida olijanob jamiyat, adolatli tuzum, odil hukmdorlar haqida o‘z fikr-mulohazalarini ba¸n qilgan. U o‘zi yashagan davrning ijtimoiy tizimini, uning ziddiyatlari va bu zidddyatlarning kelib chiqishidagi muammolarni nazariy jihatdan tahlil qilishga uringan. Forobiy sotsiologiyaga doir quyidagi o‘gitlarni ¸,zib qoldirgan: 1) Turli masalalar xususida fikr yuritish, ularning tarkibi, farqi, ehtimolli va mutloq mulohazalarni tinik, puxta tahlil etish. 2) Keskin va mutlaq (ya’ni e’tirozga o‘rin qoldirmaydigan) mulohaza xususida fikr yuritish. 3) Bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan va bo‘lmagan farqli muloha-zalar xususida fikrlash ularning qanday holatlarda qarama-qarshi kuchga aylanib qolishini o‘rganish. 4) Bir-biriga qarama-qarshi bulgan fikrlar, mulohazalarning qanday ko‘rinishlarga ega ekanligini qayd etish. 5) Haqiqiy mezon asosida har bir mulohazaning to‘g‘ri ,ki noto‘g‘ri ekanligini tekshirib ko‘rish va ularning qanday ahvoldaligini o‘ylab ko‘rish. 6) O‘zgaruvchan, o‘zgarmas va o‘zgaruvchi mulohozalarning o‘zgarish ma’no va sabablarini bilib olish. 7) Ma’lum bo‘lgan umumiy fikrdan kelib chiqmaydigan mulohaza ko‘rinishlari xususida fikrga ega bo‘lish. 8) Fikr-qarashlar ta’rifi, ularning nimalar asosida turishi, tarkib topganligini, ehtimolli va mutlaq fikr-qarashlar haqida ilmiy tasavvurlarga ega bo‘lish lozim. Demak, har qanday sotsiolog a) ijtimoiy fikr va b) har bir individ fikrini tahlil va sintezdan o‘tkazishi kerak. 3) Abu Rayhon Beruniy (973-1048). Beruniy Markaziy Osi,dagina emas, balki umuman SHarqda, jahon fani va madaniyati tarixida ham eng ulug‘ va buyuk mutafakkirlardan hisoblanadi. U o‘zining «Qadimgi xalqlardan qolgan tarixiy yodgorliklar», «Minerologiya», «Hindiston» kabi asarlarida ijtimoiy hayot masalalarini yoritgan. «Minerologiya» asarining muqaddimasida inson va uning ijtimoiy ahvoli, erdagi burchi, olijanobligi, jamiyat hayoti, ijtimoiy adolat to‘g‘risidagi qimmatli fikrlarni ba,n etgan. Beruniy tom ma’noda o‘z davri etnosotsiologi ham edi. «Qadimgi xalqlardan qolgan tarixiy yodgorliklar» asarida turli xalqlar: forslar, yunonlar, yahudiylar, xristian - molikiylar va xristian – nasturiylar, majusiylar, sobitlar, budparast arablar, musulmon arablar, turklar to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlar yozib qoldirgan. «Hindiston» kitobida esa hind jamiyatining ichki tuzilishi to‘g‘risida, bu xalqlarning urf-odatlari, yil, oy va tarixiy sanalari, oilaviy munosabatlar, marosimlar, nikoh masalalarini o‘rgangan. Beruniy tabiat, unda cheksiz ravishda ro‘y berib turadigan tabiiy hodisalar, jarayonlar xususida muhim ilmiy-falsafiy g‘oyalarni ilgari suradi va isbotlab berdi. Olamda bo‘lib turadigan o‘zgarishlar, ya’ni tuzilish va buzilishlarning paydo bo‘lish va yo‘qolishlarning o‘ziga xos sabablari borligi haqida tabiiy-ilmiy va sotsiologik mulohazalarini o‘rtaga tashlaydi. Mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimov 1998 yili tarixchi olimlar bilan uchrashuvda shunday degan edi: «Abu Rayhon Beruniy bobomizning bundan o‘n asr burun aytgan fikrlarini eslatib o‘tmoqchiman: «Ilm-fan kishilarning hayotiy ehti,jlarini qondirish zaruratidan paydo bo‘ladi»1. 4. Ibn Sino (980-1037) - Uyg‘onish davri madaniyatining yirik arboblaridan biri. U 400 dan ortiq asar muallifi edi. Uning ¸zgan asarlari ilm-fanning barcha sohalariga taalluqlidir. SHundan 242 tasi bizga etib kelgan. Alloma asarlaridan 80 tasi falsafa, ilohi,t, tasavvuf, 43 tasi tabobat, 19 tasi mantiq, 26 tasi esa ruhshunoslikka bag‘ishlangan. U SHarqda «SHayxur-rais» - «Olimlar boshlig‘i» deb nom olgan. «Kitob ash shifo» («Davolash kitobi»), «Donishnoma», «Najoat», «Kitob ul insof» («Adolat kitobi»),“Kitob al-qonun fit tib» («Tib qonunlari kitobi») 1 Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т.7. – Т.: «Ўзбекистон», 1999, 150-бет. va boshqa asarlari bor. Ibn Sino o‘zining tabiatga doir kitobida harakat sabablarining 3 asosiy turini eslatib o‘tadi: 1) «Tabiiy harakatlar. Bu jismlarning o‘z tabiiy o‘rinlariga intilishidir. Masalan, qizigan gazlarning yuqoriga ko‘tarilishi va sovigach tushishi. 2) Majburiy harakat. Bu o‘z-o‘zidan emas, balki tashqi kuch ta’sirida vujudga keladigan harakatlar. 3) Nisbiy aksidensiyali harakat. Bu bir jismning ikkinchi bir harakat qilib turgan jism ichidagi o‘ziga bog‘liq bo‘lmagan harakatini ko‘zda tutadi2«. 5. Ibn Xoldun (Ibn Xoldun Abdurahmon Abu Zayd: 1332-1406) arab tarixchisi va mutafakkiri. U o‘zining «Sotsiologiya» (arab.ilm al-ijtimo’) faniga oid dadil fikrlarni o‘rtaga tashlagan va SHarqda haqli ravishda shu fan asoschilaridan biri hisoblanadi. Uning «Kitob ul-Ibar» (1370)ning muqaddima qismida uning tarixiy sotsiologik nazariyasi ba,n etilgan. Ibn Xaldun bashariyat tarixida ilk bor asotir tafakkuri bilan emas, balki ilmiy, ob’ektiv nazar bilan qaragan eng zabardast tarixchidir»3. Insoniyat ijtimoiy fikri tarixida birinchi bo‘lib, jamiyat, uning ichki rivojlanish qonuniyatlari va taraqqi,t an’analari haqidagi fanni yaratdi. SHarqning etuk sotsiologi bo‘lgan Ibn Xaldun «Muqaddima» (1381) asarning «Kirish» qismidagi dastlabki bo‘limni «Kishilarning umumiy ijtimoiy hayoti to‘g‘risida» deb nomlangan. Ibn Xaldun sotsiologik ta’limotining qarashlari quyidagilaridan iborat: 1) «Insoniyat jamiyati vujudga kelishining mohiyati sabablari, mavjudligi va mazmunli hayot kechirishning asosiy shart-sharoitlari, avvalo ularning o‘zaro munosabatlaridan ibora bo‘ladi. 2) Tabiiy fizik-jug‘rofiy muhitning hayotga ta’siri jismoniy qi,fa va kishilarning ruhiyatida ko‘rinib, bu jarayonda ikki - tabiiy jug‘rofik va ijtimoiy muhit bir-biri bilan bevosita munosabat va ta’sirda bo‘ladi. 3) Tabiylikdan, yuqori bo‘lgan kuchning jamiyat hayotiga ta’siri va bu ta’sirdan qutilish imkoniyatlari. 2 "Сирли олам". 1947, №3, 13-бет "Мулоқот". 1998. №3, 10-бет. 3 Каримов С. Темурнинг назари тушган муаррих (Ибн Халдун ҳақида). "Сирли олам". 1997, №2, 9-бет. 4) Insoniyat jamiyati kishilarning ana shu birikmasi birlashmasining natijasidir»4. 5) Bunday insoniyat uyushmalarini boshliqlar boshqaradi va uning tanlanishi Alloh tomonidan emas, balki insonning hayot vositalariga bo‘lgan intilish va tabiiy ehti,jlari tufayli sodir bo‘ladi. Ibn Xaldunning bu qarashining yunon faylasuflaridan Arastu va boshqalarning «inson si,siy majudotdir» degan g‘oyasidan farqi ham shundadir. 6) Insonning ijtimoiy mavjudligi uning faqat ma’naviy tabiati-dan emas, balki tabiiy ehtiyojlari keltirib chiqaradi. Kishilar mavjud ekan, ularning ehtiyo,j va intilishlari o‘rtasida farq bo‘lishi tabiiy va ayrim aholi guruhlari va shaxslar o‘rtasida kelishmovchilik, qarama- qarashliklar sodir bo‘ladi. Bu esa tartib o‘rnatish va tashkil qilish ishlarini o‘rtaga qo‘yadiki, buni «hokimiyat» amalga oshiradi. Bu g‘oya ham Ibn Xaldun qarashlarining muhim xulosalaridandir.Ibn Xaldun mulkni va mulkiy munosabatlarni tartibga soluvchi va himoya qiluvchi kuch esa davlatdir, deb ,zadi. Noroziliklarning bosh sababchisi hukmron sinf vakillarining adolatsizlik va zo‘ravonlikka asoslangan si,sati natijasidir. Uning nazarida shoh 2 toifaga: adolatli va adolatsiz shohga bo‘linadi. YAxshi hukmdor shunday hukmdorki, uning si,sati kuchini xalqi zo‘r-bazo‘r sezadi va u o‘z fuqarolari bilan yumshoq, adolatli muomalada bo‘ladi. CHunki o‘z si,satini adolat asosiga qurgan shohning fuqarolari kuchli va erkin bo‘ladi, buning oqibatida ular qudratli yaratuvchi kuchgga aylanadilar. SHu bois mutafakkir shohlarga maslahat berib, xalq erkinligini haddan ortiq bo‘g‘maslikka va erkinlik berishga chaqiradi: «Agar tarbiya kuch ishlatish, qo‘rqitish yo‘li bilan bo‘lar ekan, u xoh o‘quvchi, xoh qul, xoh xizmatkor bo‘lsin, ularga qo‘rqinch tahdid qilib turadi, natijada fuqaro ruhining o‘sishiga xalaqit beradi, harakatchanlikni so‘ndiradi va uning o‘rniga yalqovlik, aldash, ,lg‘onchilikni kuchaytiradi. Bu sifatlar aynan shu zo‘ravonlik ta’sirida sodir bo‘ladi. Ular qalbi 4 Халқ сўзи. 1996йил 17 май. befarqlik bilan to‘ladi, yaxshi va fazilatli sifatlar o‘rnini ahmoqona, ¸yomon sifatlarni qabul qilib, pastlarning eng pastiga aylanadi». 6. Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1529) temuriylar sulolasining eng buyuk vakillaridan biri, turkiy, arab-musulmon, fors-tojik, hind madaniyati, badiiy- falsafiy, ijtimoiy-siyosiy, axloqiy va diniy-tasavvufiy fikriga katta hissa qo‘shgan mutafakkirdir.Bobur o‘zining «Boburnoma» asarida o‘z davri ijtimoiy hayoti voqeligini, inson shaxsi xususiyatlarining yaxshi va ,mon tomonlari Andijondan - Hindistonga qadar bo‘lgan ulkan hududda yashagan xalqlarning ijtimoiy jihatlarini shaxsiy kuzatishlar,, ilmiy tadqiqotlari asosida o‘rgangan va ¸yozib qoldirgan. Xullas, temuriylar davri madaniyat, san’at, adabiyot singari ijtimoiy, siyosiy, falsafiy fikrlar taraqqiyotida ham o‘ziga xos bir bosqich bo‘ldi. Bu davrda ko‘plab qomusiy olimlar,shoirlar v sagn’atkorlar etishib chiqdi. Ular orasida ulug‘ o‘zbek shoiri Alisher Navoiy alohida ajralib turadi. Navoiy o‘z asarlarida inson qadr qimmati, nomus, oriyat, insoniy g‘urur tushunchalari, inson erki, tafakkur tarzi kabildarga ahamiyat berib o‘tadi. SHuningdek, jamiyatdagi zi,lilarga juda ko‘p narsalar bog‘liq ekanligini, uning “Agar mamlakat xarob bo‘lsa, shoxdan xafa bo‘lma, bu zi,lilarning, ilm ahlining gunohidir” degan fikri ahamiyatlidir. U asarlarida adolat, ijtimoiy adolat prinsiplari haqida to‘xtalib, adolt mezonlarining buzilishi, jamiyat ijtimoiy hayotiga katta salbiy ta’sir ko‘rsatishini uqtirib o‘tadi. Navoiy ijtimoiy guruh va tabaqalarga tasnif beradi va ularning qaysi biri yaxshi ,yoki yomon, qaysi biri insoniylikka, xalqqa, mamlakatga foydali yoki zarar ekanligini bayon etadi. Ulug‘ mutafakkir jamiyatdagi yuzdan ortiq ijtimoiy tabaqa xususiyatlarini aniqlab, ularning mamlakat ijtimoiy tizimdagi o‘rni va faoliyat imkoniyatlarini ravshan ifodalab beradi. Bu sotsiologik tavsiflashdan maqsad, ularning ijtimoiy foydalilik darajalarini oshirish ekanligini sezib olish qiyin emas. Navoiy jamiyatning miqdor va sifat jihatidan bo‘linganligini ijobiy hodisa ekanligini asoslab beradi. Sotsiologiyani «kuzatishga asoslangan fan darajasiga» kutarish talabini fransuz utopisti Sen-Simon, SHarl Fure va Robert Ouenlar ilgari surgan. Ular XVIII asr 2- yarmida va XIX asr birinchi yarmida bu fanning ba’zi masalalari xususida o‘z fikr- mulohozalarini bildirganlar. Sotsiologiyaning fan sifatidagi asosiy rivojlanish boskichlari: klassik, noklassik, marksistik va XX asr Amerika sotsiologiyasi kabi sohdlarga bo‘linadi. quyida ana shu sohalarga qisqacha to‘xtalamiz: 1) Klassik sotsiologik, falsafiy qarashlar: Nemis klassik fasafasida ijtimoiy taraqqi¸t nazariyasi ilgari surildi. Nemis klassik falsafasining asoschilaridan biri sifatida tan olingan I. Kant (1724–1804) dialektika g‘oyalarini qayta tiklagan mutafakkir. Kant o‘zining tabiiy-ilmiy qarashlari bilan tabiatni metofizik tarzda tushinishga chek kuydi. Falsafaning borliq, axloq va din kabi muammolari bilan shug‘ulanishdan avval insonning bilish imkoniyatlarini aniqlab olish lozim, deydi. Kant kishini o‘rab turgan tashqi dunyodagi narsalarni 2 ga buladi: a) o‘z-o‘zida mavjud bo‘lgan narsalar dun¸si; b) sezgilarimiz aks ettirgan narsalar, hodisalardir. Inson bilish jarayonida hodisalar dunyosiga tartib kiritadi, uni ma’lum vaqt makon bilan bog‘lab o‘rganadi. 2) G.F.Gegel (1770–1831). Nemis klassik falsafaning vakili, uning ta’limoticha, barcha mavjud narsalarniig asosida «mutloq g‘oya» (ruh)ning rivoji yotadi. Oldin mutloq g‘oya «sof borliq« sifatida mavjud bo‘ladi. Keyinchalik u rivojlanib mazmun jihatdan biridan biri boy bo‘lgan tushunchalarni vujudga keltiradi. Inson ongi rivojlangan sari g‘oya moddiylikdan qutilib boradi. Oxiri mutloq g‘oya oldingi holatiga qaytadi. 3) L.Feyerbax (1804-1872). Nemis klassik falsafasining so‘nggi vakili bo‘lib, falsafada materialistik yo‘nalishga mansubdir. U Gegelning mutloq g‘oyasiga qarshi chiqadi. Feyerbax fikricha tafakkur insondan tashqarida, unga bog‘lik bulmagan holda mavjud bo‘lishi mumkin. Feyerbax: tafakkur, ong ikkilamchidir, materiyaning, tabiatning mahsulidir, deydi. Ijtimoiy taraqkiyotning murakkablashuvi va ilmiy bilimlarning tabaqalanishi sotsiologiyaning falsafadan ajralib, mustaqil fanga aylanishini muqarrar qilib qo‘ydi. XIX acpgacha sotsiologiya falsafaning tarkibiy qismi bo‘lib keldi. Jamiyat haqida «pozitiv fan» (haqiqiy fan) yaratishga urinish XIX asr o‘rtalarida yuzaga keldi. XIX asr boshlarida esa sotsiologiya o‘ziga xos ilmiy metodlarga ega bo‘lib, falsafadan to‘la ajralib chiqa boshladi. Lekin u mustaqil fan sifatida XIX asr 30- yillarida ilmiy muomalaga «sotsiologiya» atamasi, so‘zi kiritilgandan so‘ng shakllandi. YAngi fanga fransuz faylasufi Ogyust Kont nom berdi. 4) Ogyust Kont (1798-1857). Fransuz faylasufi, yangi fanga «sotsiologiya» deb nom berdi. Kont nuqtai nazariga ko‘ra, sotsiologiya pozitiv mohiyatga ega fandir. «Pozitiv usul» ilmiy kuzatishlar, eksperiment va taqqoslash usuli ¸rdamida to‘plangan empirik ma’lymotlapni nazariy tahlil qilishni ifodalaydi. O. Kont tomonidan 1839 yilda «Pozitiv falsafa kursi» asarining uchinchi tomi nashr etilganligi natijasida birinchi marotaba u jamiyatni ilmiy asosda o‘rganish sifatida sotsiologiya terminini qo‘lladi va bu sotsiologiyaning shakllanishi va rivojlanishiga olib keldi. Keyinchalik sotsiologiya ijtimoiy munosabatlarni nazariy analiz qilishni sotsial faktlarni empirik tadqiq qilish bilan qo‘shib olib boruvchi mustaqil fanga aylandi. O.Kont sotsiologiyani 2 qismga ajratadi: a) sotsial statika va b) sotsial dinamika. Sotsial statikada ijtimoiy tizimlarning shart-sharoiti va funksional qonuniyatlari o‘rganilishini ko‘rsatadi. Unda ijtimoiy institutlar: oila, davlat, din kabilar tadqiq etiladi. Sotsial dinamikada esa O.Kont ijtimoiy progress rivojlanishini nazarda tutib, u jamiyatning ma’naviy va aqliy rivoji insoniyat taraqqi¸tining hal qiluvchi omili deb qaraydi. Bu tamoyil hozir ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. O.Kont: «Har qanday bilim tafakkur mahsulidir va u insoniyat manfaatlariga xizmat qilishi kerak, aks holda bu bilimlardan g‘arazli maqsadlarda foydalanilsa, jamiyatga katta zarar keltiriladi», degan edi. O.Kontning ta’biricha, sotsiologiya inson aqlini va psixikasini ijtimoiy hayot ta’sirida takomillashib borishini o‘rganib boradigan yagona fandir. Bu fikrni Kont butun bir ta’limotga aylantiradi va unga muvofiq individ abstraksiyadir, jamiyat esa voqelik bo‘lib u tabiiy qonunlarga bo‘ysunadi. Umuman, sotsiologiyada O.Kont yana quyidagi metodlarni asoslab berdi: a) kuzatish metodi; b) eksperimental qi¸siy; v) tarixiy metod; g) qi¸siy metod - bu metodlar sotsiologiyada pozitiv fanlarning metodlari ham deyiladi. Kontning fikricha, tarixiylik metodi ¸rdamida olingan har bir induktiv xulosalar insonni biologik nazariya tushunchalari ¸rdamida qi¸slanib tekshirilishi lozim. O.Kont tomonidan ta’riflangan insonning intellektual rivojlanishining uchta izchillik bosqichi: teologiyaga oid, metafizik va pozitivik haqidagi qonuni ushbu savolga javob berish uchun imkon beradi. Birinchi, teologik bosqichda insonning g‘ayritabiiy tushunchasi diniy tasavvurlar asosiga qurilgan. Ikkinchi, metafizik bosqichda inson g‘ayritabiiy kuchdan voz kechib, mavhum mohiyat, sabab va boshqa falsafiy me’¸rlar ¸rdamida voqelikni tushuntirishga harakat qiladi. Ikkinchi bosqichning vazifasi - tanqidiy, avvalgi tasavvurlarni vayron etib, u uchinchi - pozitiv ¸ki ilmiy bosqichni tay¸rlaydi. Bu bosqichda inson mavhumiy mohiyatni ifodalashdan voz kechib, ular ustidan kuzatish bilan kifoyalanadi. Bir bosqichdan ikkinchisiga o‘tish hamma fanlarda bir vaqtlarda bo‘lmasada izchillik bilan amalga oshiriladi. Bu jara¸n oddiydan murakkabga (yuqoridan quyiga) tamoyili asosida yuzaga chiqariladi. O‘rganila¸tgan ob’ekt qanchalar oddiy bo‘lsa, u erda pozitiv bilimlar shuncha tez qaror topadi. SHuning uchun pozitiv bilimlar, avvalo matematika, fizika, astronomiya, ximiyada, so‘ng esa biologiyada tarqaladi. Sotsiologiya esa bu pozitiv bilimlar cho‘qqisidir. U o‘z tadqiqotlarida pozitiv uslubga suyanadi. Pozitiv uslub kuzatishlardan to‘plangan tajriba va tadqiqotlarni taqqoslash, ishonchli, tekshirilgan, e’tirozni tug‘dirmaydigan empirik ma’lumotlar majmuini nazariy tahlil etishga suyangan. O.Kont tomonidan jamiyat haqidagi fanni shakllantirishda mehnat taqsimoti va kooperatsiyalashning zarurligi haqidagi qonunning ochib berilishi navbatdagi muhim yakun bo‘ldi. Bu omillar jamiyat tarixida judda katta ijobiy ahamiyatga ega. SHu tufayli sotsial va kasbkorlik guruhlari yuzaga keladi, jamiyatning xilma-xilligi o‘sadi va odamlarning moddiy farovonligi ko‘tariladi. O. Kont o‘z qarashlaridan kelib chiqib, sotsiologiyani ikki qismga: sotsial turg‘unlik va sotsial jo‘shqinlikka bo‘ladi. Sotsial turg‘unlik ijtimoiy tuzumlarning amal qilish sharoitlari va qonuniyatlarini o‘rgatadi. O. Kont sotsiologiyasining ushbu bo‘limida asosiy ijtimoiy institutlar: oila, davlat, din, ijtimoiy guruhlarning ijtimoiy funksiyalari va ularning birdamlik va hamkorlikni o‘rnatishdagi rollari ko‘rib chiqilgan. Sotsial jo‘shqinlikda O. Kont insonni ma’naviy, aqliy rivojlantirishning muhim omili bo‘lgan ijtimoiy taraqqi¸t nazariyasini rivojlantiradi. O. Kontning ko‘pgina g‘oyalari, avvalo tabiat va jamiyat haqidagi fanlarning ijobiy ko‘rsatmalaridan sotsiologiyada foydalanish, shuningdek yaxlit sotsial organizm bo‘lgan jamiyat haqidagi tasavvurlarini qabul qilib, uni rivojlantirgan mutafakkirlardan biri Gerbert Spenserdir. 5) G. Spenser (1820-1903) ham O. Kont kabi ham keng ma’lumotga ega bo‘lgan olim, o‘z davrining buyuk aql egalaridan biri hisoblanadi. U falsafa, sotsiologiya, psixologiya va boshqa fanlar bo‘yicha qator ilmiy asarlar muallifidir. G. Spenserning asosiy asari «Sintetik falsafa tizimi» bo‘lib, unda tabiiy va sotsial voqealarning tarixiy rivojlanishi haqidagi chuqur qarashlarini ba¸n etgan. G. Spenser sotsiologiyadagi organizmga oid maktabning asoschisi hisoblanadi. U o‘zining organizmga oid nazariyasini va sotsial evolyusiya tushunchasini «Ilmiy si¸siy va falsafiy tajribalar» asarida atroflicha ba¸n etgan. G. Spenser jamiyatni tabiiy, eng avvalo biologik qonunlar asosida rivojlanuvchi organizm sifatida qaragan. U jamiyatni jonli biologik organizmga o‘xshatadi. Ushbu fikrni asoslash maqsadida u quyidagi dalillarni keltiradi: 1. Jonli organizm sifatida har qanday jamiyat ham o‘sish va rivojlanish jara¸nida o‘z massasida ortib boradi. 2. U va boshqalari murakkablashadi. 3. Uning qismlarining tobora bir - biriga bog‘liqligi kuchayib boradi. 4. Uni tashkil etgan birliklar goho paydo bo‘lib va yo‘q bo‘lib turishiga qaramay, bir butun holda yashashni davom ettiradi. G. Spenserning sotsial, shuningdek evolyusiya nazariyasi katta qiziqish uyg‘otadi. Evolyusiyada u quyidagi asosiy jihatlarni ajratib ko‘rsatadi: Oddiydan murakkabga o‘tish (integratsiya); bir turdan xilma-xillikka o‘tish (differensiatsiya, noaniqlikdan aniqlikka o‘tish tartibining o‘sishi). Sotsial evolyusiya bu - jamiyatning murakkablashuvi yo‘lidagi progressiv rivojlanish va sotsial, avvalo, si¸siy institutlarni takomillashtirish sohasidagi faoliyatdir. U sotsial evolyusiyaning odamlar ehti¸jlari bilan ob’ektiv bog‘langanligini ko‘rsatadi. «Davlat evolyusiyasi sotsial ehti¸jlar natijasi hisoblanadi»,- deb ta’kidlaydi Spenser. G. Spenserning nuqtai nazaricha sotsial evolyusiya jara¸nida odamlarning va turli sotsial institutlar jamoaviy faoliyatining ahamiyati ortadi. Turli avlod odamlarning birgalikdagi intilishlari orqali amalga oshirila¸tgan sotsial evolyusiya davomida jamiyatning ko‘p funksiyalari o‘zgaradi. Spenser jamiyatning parchalanish muammosini - muvozanat, uyg‘unlik va barqaror qarama - qarshi bo‘lgan jara¸n deb hisoblab, o‘z qarashlarini ba¸n etgan. Jamiyatning parchalanishi uning fikricha inqirozga uchrashi orqali yuz beradi. Bu jara¸n ichki, shuningdek tashqi sabablar ta’siri natijasida sodir bo‘ladi. Jamiyatning parchalanishi si¸siy hokimiyatni, armiya, o‘tmishda progressiv bo‘lgan tashkilotlarni o‘z ichiga olgan davlat institutlarining samarali faoliyat ko‘rsatishining kuchsizlanishi natijasida boshlanadi. Jamiyatning parchalanishi jara¸nida deb davom etadi Spenser, integratsiyalashgan harakatlarning kamayishi va markazdan qochuvchi harakatlarning kuchayishi yuz beradi. Tartibsizlik kuchayadi, hukumat o‘zining qobiliyatsizligini namoyish etadi. Spenser aytgan ushbu fikrlar dolzarb, mazmunan chuqur va aniq ekanligi nuqtai nazaridan katta ahamiyat kasb etadi. Ishonch bilan aytish mumkinki, Spenserning fikr va qarashlari bizning zamondoshlarimizga hozirgi hayotning mazmunini chuqur tushunib olishlariga ¸rdam beradi. 6) XIX asrning oxiri va XX asr boshlaridagi sotsiologik poziti-vizmning ko‘zga ko‘ringan vakillaridan biri, bu fransuz sotsiologi Emil Dyurkgeymdir (1858-1917). U bir necha marotaba O. Kont va G. Spenserlar sotsiologik qarashining ahamiyatini ta’kidlagan, ularni tanqidiy anglagan va yanada rivojlantirgan. U bir butun sotsial organizm bo‘lgan jamiyat haqidagi nazariyani ishlab chiqib, rivojlantirgan. U sotsial realizm nazariyasida sotsial voqelik tabiatini sotsial voqealar orqali tushuntirish lozimligi, odamlarning fe’l-atvorini tahlil etishning boshlang‘ichi bo‘lib individlar, ijtimoiy guruhlar va tegishli sotsial institutlarning o‘zaro munosabat tizimini tashkil etgan jamiyat hisoblanishini ¸ritadi. Dyurkgeym «Sotsiologiya uslubi» nomli asarida sotsiologiya sohasidagi jamiyat rivojlanishi nazariyalarini ishlab chiqishga e’tiborini qaratib, sotsial omillarni ilmiy tahlil etishga qaratilgan tavsilotlarni yaratish ustida shug‘ullangan. Sotsiologiya,- deb ¸zadi u, – sotsial dalillar haqidagi fan bo‘lib, uning ostida si¸siy, huquqiy, axloqiy, diniy va boshqa g‘oyalar, qoida va qadriyatlar ¸tadi. Dyurkgeym fikricha, sotsial voqelikning yakuniy sabablari bo‘lib, amali¸tda ro‘¸bga oshiriladigan odamlarning g‘oya va madaniy qadriyatlari hisoblanadi. Aynan ana shunda, u har qanday sotsial evolyusiyaning manbai mavjudligini ko‘radi. Bunda so‘z jamoaviy ongning nomo¸n bo‘lishi sifatidagi g‘oyalar va ma’naviy qadriyatlar ustida boradi. Ayrim shaxslarda nisbatan sotsial qoidalar, qadriyatlar va boshqa ijtimoiy ongning nomo¸n bo‘lishi ob’ektiv amal qiladi. Sotsial nazariya va uslub muammolarini ishlab chiqishda, Dyurkgeym sotsiologiya va falsafaning o‘zaro ta’siri muammolariga ham e’tiborni qaratgan. U sotsiologiya buyuk falsafiy ta’limotlardan yuzaga kelganligini e’tirof etadi va doimo qandaydir falsafiy ¸ndashuvlarga suyanganligini ta’kidlaydi. Sotsiologiya -deb ¸zadi Dyurkgeym, - allaqachon mustaqil fan bo‘lib shakllangan, o‘z predmetiga ega va shu tufayli o‘z ishi bilan shug‘ullanishi kerak. Dyurkgeym asarlari sotsiologiyaning mustaqil fan sifatida qaror topishida muhim rolni o‘ynaydi. 2. Noklassik sotsiologik qarashlar tipi: Sotsiologiyaning noklassik tipi nemis faylasuf, sotsiologi G.Zimmel (1858- 1918) va M.Vrber (1864-1920)lar tomonidan ishlab chiqilgan. Ushbu metodologiya asosida jamiyat va tabiat qonunlarining butunlay qarama-qarshi ekanligi tushunchasi ¸tadi. 1) G.Zimmel (1858-1918 - nemis faylsufi va sotsiologining hozirgi kunda 14 tomlik asari chop etilgan. Asosiy asarlaridan «Darvinizm va bilish nazariyasi», «Sotsial differensiatsiya: sotsiologik va psixologik tadqiqotlar» asarlari bor. U Marks g‘oyalariga ta’sir o‘tkazdi. Zimmel fikricha, sotsial fanlar uchun a’anaviy xususiyat - boshqa fanlar shug‘ullanadigan fanlar predmetini tanlash uchun emas, balki metod sifatida kerak. Zimmel qarashicha: a) umumiy sotsiologiya - turli ijtimoiy fanlarda a’ananaviy predmetlar doirasini, qonuniyatlarini aniqlaydi; b) sotsiatsiya (muloqot)ning shakllarini tasvirlash; v) sistemalashtirish - toza haqiqiy ¸ky formal sotsiologiyadir. Asl sotsiologiya jamiyat haqidagi turli fanlarning tadqiqotchilariga o‘z predmetlariga sotsiologik ¸ndashishlarini ta’minlash uchun kerakli yo‘nalishlarni ishlab chiqish lozim. Asl sotsiologiya boshqa ijtimoiy fanlar uchun metodologiya bo‘lib xizmat qilsa, xususiy sotsial fanlar uchun nazariya bo‘lib xizmat qiladi. Sotsial bilish sistemasi o‘zida 2 ta falsafiy fanlarni birlashtiradi: 1) Bilishning sotsiologik nazariyasi va 2) Sotsial metofizika. Sotsial bilimning uch darajali konsepsiyasi - umumiy - formal - falsafiy sotsiologiya vujudga keladi. Zimmel fikricha, «Sotsiologiya xususiy ijtimoiy fanlarning bilish nazariyasidir». U jamiyatning umumsotsiologik qonuniyatlarini rad etib, shunday fikrlarni ¸zadi: «Ijtimoiy rivojlanish qonunlari to‘g‘risida so‘z bo‘lishi mumkin emas. Albatta, har kanday ijtimoiy unsur harakati tabiiy qonunlarga boysunadi; ammo umumiy jamiyat qonuni yo‘q: bunda barcha tabiatdagidek, qonunlar ustidan hukmronlik qiladigan qonun yuq. SHuning uchun, biz har qanday ikki bir xil ijtimoiy sharoitda mutlaqo boshqa-boshqa hodisalarni keltirib chiqaradigan kuchni bila olmaymiz»5. 2) Makc Veber (1864-1920). Buyuk nemis sotsiologi. Uning ijtimoiy-si¸siy qarashlari va nazariy pozitsiyalari ko‘p jihatdan XIX asrning oxirgi choragida Germaniyadagi ijtimoiy-si¸siy holat va vaziyatlar bilan bevosita bog‘liq. Uning asarlari: «O‘rta asrlardagi savdo jamiyatlari tarixiga oid» (1989), «Rim agrar tarixi va uni davlat xususiy xuquq uchun ahamiyati» (1891), «Protesgant etikasi va kapitalizm ruhi» (1905), «Dun¸ dinlarining xo‘jalik etikasi» (1919), «Xo‘jalik va jamiyat» (1920) kabi asarlarida sotsiologik ta’limotlarga bag‘ishlangan. M.Veber 5 Зиммель Г. Социальная дифференциация. Москва. 1909, 3-бет. Dilteyning antinaturalizmni ¸qlaydi. U insonning ongli mavjudod ekanligini» hech bir tarixchi ¸ sotsiolog, iqtisodchi inkor eta olmasligini ta’killaydi. M.Veber fikricha madaniyat, jamiyat va tarix haqidagi fanlar xuddi tabiiy fanlarga o‘xshab baholash fikrlaridan xoli bo‘lishi kerak. Lekin bu olimni o‘z baho berish va qiziqishlaridan voz kechishi kerak degan fikrni tug‘dirmasligi kerak. Faqatgina bu qiziqish va baho berish olimning ilmiy xulosalar doirasiga bostirib kirishi joiz emas. Bu doiradan tashqarida u qanchalik o‘z mulohazalarini ba¸n qilishini o‘zi belgilaydi, lekin endi olim sifatida emas, balki xususiy shaxs sifatida. M.Veber qadriyatni u ¸ki bu tarixiy davrning kursatmasi davrga xos bo‘lgan manfaatning yo‘nalishi deb talqin qiladi. SHunday qilib, qadriyatlar tarixdan yuqori xolilikdan tarixiylikka o‘tadilar. M.Veber qadriyatli hukmlar doim shaxsiy va sub’ektiv xususiyatga ega deb bilgan. Ular axloqiy, si¸siy ¸ki boshqa qarashlar bilan bog‘liq, deb hisoblaydi. M. Veberda sotsial bilishning asosiy quroli «ideal tip» hisoblanadi. Ideal tiplar - bu sotsial tarixiy reallikni taqqoslash orqali bilish to‘g‘risidagi tushuncha. Uningcha, barcha sotsial-ma’lumot sotsial tip bilan tushuntirilmog‘i lozim. Veber davlat tiplari va ratsionallik tiplari kabi sotsial faoliyat tipologiyasini ilgari suradi. «Kapitalizm», «byurokratizm», «din» va shu kabi ideal tiplarga asoslanadi. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, ideal tip tushunchasi ¸rdamida Veber tarix va sotsiologiyaning o‘rtasidagi masofani qat’iyan qisqartirib, ularning ikkovining rolini aniq belgilab beradi6. Umuman G. Zimmel va M Veberlar sotsiologik bilimlar predmeti sifatidagi «jamiyat», «xalq«, «insoniyat», «jamoatchilik» kabi tushunchalarni rad etadilar. Ular sotsiologik tadqiqot predmeti faqat individ bo‘lmog‘i kerak, deb hisoblaydilar. 3. Marksistik sotsiologiya ta’limoti: K.Marks (1818-1883) va F.Engels (1820- 1895). K.Marks va F.Engelsning jamiyat tug‘risidagi materialistik ta’limoti sotsiologiyaning klassik va noklassik tiplarning o‘ziga xos sintezi sifatida vujudga keldi. Marksizmda sotsiologiya predmeti jamiyatning asosiy rivojlanish 6 Социология тарихи. Тошкент: ТошДУ, 1999. 29-33-бетлар. qonuniyatlarini, uning ijtimoiy birliklari va institutlarini o‘z ichiga oladi. Jamiyat taraqqi¸tini materialistik tushunishning asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat: 1) Tarixiy materializmning asosiy tamoyillaridan biri ijtimoiy rivojlanish qonuniyatini e’tirof etish. Haqiqatan ham K.Marks jamiyat tarixi rivojlanishining umumiy qonuniyatini kashf etdi 2) K.Marks va F.Engels jamiyat hayotida amal qiladigan xilma-xil, ko‘plab ijtimoiy munosabatlarni, boshqalarning belgilovchisini aniqlash zarur deb bildilar. Bu ijtimoiy munosabatlar - moddiy ne’matlarni ishlab chiqarish usuli bo‘lib, bu ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlaridai iborat. «Kishilar o‘z turmushini ijtimoiy ishlab chiqarishda ularning irodalariga bog‘lik, bo‘lmagan, muayyan, zarur munosabatlarga ishlab chiqarish munosabatlariga kirishadilar, bu munosabatlar ularning moddiy ishlab chiqaruvchi kuchlari rivojining muayyan bosqichiga muvofiq bo‘ladi. Moddiy hayotni ishlab chiqarish usuli umuman sotsial, si¸siy va ma’naviy hayot jara¸nlarini belgilaydi. Kishilarning ongi ularning borlig‘ini belgilamaydi, balki aksincha, ularning ijtimoiy borlig‘i ularning ongini belgilaydi. 3) Jamiyat to‘g‘risidagi materialistik ta’limotning yana bir muhim tamoyili jamiyat hayotining progressiv rivojlanib borishi harakteriga ega ekanligi. SHu tamoyil asosida Marks va Engels ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya to‘g‘risidagi qonuniyatni ochdilar. 4) Tabiiy-tarixiy jara¸nlar tabiatda ro‘y beradigan jara¸nlar singari qonuniyatli, zaruriyat orqali sodir bo‘lib, o‘z mohiyatiga ko‘ra ob’ektiv harakterga ega. Ammo tabiat hodisalaridan farq qilib, jamiyat hodisalari stixiyali tarzda emas, balki unda yashovchi kishilarning ongli faoliyati natijasidan iboratdir. Jamiyat hayotida hech bir hodisa kishilar ongida aks etmay sodir bo‘lmaydi. 5) G.Zimmel va M.Veber sotsiologik qarashlaridan farq qilib, K.Marks va F.Engels sotsiologik qarashlarida empirik sotsiologik ma’lumotlar va nazariy xulosalar «tarixiy davr manfaatlari»ga - proletariat manfaatlariga qaratilgan edi. V.I.Leninda bu ¸ndashuv partiyaviylik tomoyili sifatida yanada rivojlantirildi. Bu esa, jamiyat tarakqi¸ti to‘g‘risidagi barcha «burjua» sotsiologik ta’limotlar noilmiy deb, inkor etilishiga olib keldi. Umuminsoniy qadriyatlar o‘rnini sinfiy, partiyaviy qadriyatlar egalladi. Marksizm klassiklari empirik harakterdagi ochiq sotsial tadqiqotlarni burjua ilmi ko‘rinishi deb qayd etadi K.Marksning «Kapital», F.Engelsning «Angliyada ishchilar sinfining ahvoli», «Turmush (turar-joy) masalasiga doir», V.I Leninning «Rossiyada - kapitalizmning taraqqi¸ti», ''Buyuk pochin» singari asarlari, nazariy tadqiqotlari ijtimoiy jara¸nlarni tahlil qilish asosida sinfiylik prinsipi bilan ¸zilgan. Bu borada K.Marks va F.Engels tomonidan 1848 yili «Kommunistik partiya manifesta» asarida ana shu sinfiylik va partiyaviylik tomoyilining nazariy cho‘qqisi bo‘ldi. K.Marks va F.Engels sotsiologik qarashlarining ayrim tomonlarini G.V.Plexanov, A.Bebel, R.Lyuksemburg va boshqalar ham rivojlantirib, konkretlashtirganlar. SHuningdek, ularni fikrlarini, ya’ni marksistik sotsiologiya qarashlarini V.J.Kelle, S.A.Kugel, P.Tamasha, K.Myuller, I.T.Frolov, V.A.Engelgardt kabi sotsiologlar fanning ishlab chiqarish va jamiyatning boshqa sohalari bilan aloqasini yanada takomillashtirish, fan axloqi kabi yo‘nalishlarda ilmiy tadkiqot ishlari olib borganlar. Nomarksistik sotsiologiya rivojlanishida AQSH sotsiologlaridan T.Parsons, R.Merton, P.Sorokin, F.3nanetskiy, A.CHayld, CH.R.Mills, V.Stark, P.Berger, T.Lukmansar, g‘arb sotsiologlaridan S.Latur, T.Kun, S.CHepin, P.Forman, E.M.Malkey, M.Polani, E.SHilz, M.SHeler, K.Manxeymlarning roli katta bo‘ldi. Epirik sotsiologiyaning vujudga kelishi «sotsial obrazlar» ¸ki «dalillarni tadqiq qilish» deb atalgan narsalarni e’lon qilishdan boshlangan edi. Bu o‘rinda gap muayyan sotsial dalil va hodisalarni batafsil ba¸n qilish va ishlab chiqarish to‘g‘risida boradi. Sotsiologik muammolarni hal qilishning bunday usuli tez orada birinchi bo‘lib AQSHda, ayniqsa, keng tarqaldi. Empirik sotsiologiya shakllanishining markazi CHikago universiteti bo‘ldi (uni CHikago «hayot markazi» deb ham atashgan). Bu erda 20–30-yillarda empirik sotsiologiyaning yaqqol rivojlanishini ifodalovchi ko‘p qirrali amaliy tadqiqotlar keng sur’atda amalga oshirildi. Bu yo‘nalishlar aniq holatlarda kishilar hayot faoliyatlarini mukammal tadqiq etishga qaratilgan edi. Masalan, empirik sotsiologiyaning asoschilari deb hisoblanuvchi U. Tomas va F. Znanetskiy besh tomli «Polyak dehqoni Evropada va Amerikada» (1918-1920) degan asarida AQSHga ko‘chib kelgan polyak dehqonlarining hayotini batafsil tahlil qildilar. Bunda ular ash¸viy dalillardan, shaxsiy hujjatlardan 28 polyak oilasining shaxsiy ¸zishmasi, ayrim kishilarning tarjimai holi, anketalar va shu kabi bir qancha materiallardan keng foydalandilar. Bu sotsiologiyada tadqiqotlar o‘tkazishning yangi turi bo‘lib, unda zamon va makon bilan cheklangan juda ko‘p dalillar o‘rganilar, ammo, odatda jamiyat hayotining muhim tomonlari qonuniyatlariga oid umumlashtiruvchi xulosalar chiqarilmas edi. SHunga ko‘ra, tadqiqotlar o‘tkazishda tekshirishning maxsus tartibi va texnikasi ham qo‘llanila boshlandi: kuzatish, intervyu anketa tarqatish, hujjatlarni o‘rganib chiqish, tajriba o‘tkazish va modellashtirish, to‘plangan materiallarni statistik jihatdan ishlash, diagramma, grafiklar tuzish kabilar. Ommoviy so‘rovlar usuli va texnikasi rivojiga J.G. Gellapning «Jamoatchilik fikrini o‘rganish Amerika instituti» faoliyati katta rol o‘ynaydi. U XX asr 30- yillarida 10 kunlab davom etadigan umummilliy so‘rovlarni o‘tkazdi. XX asrning 20-yillaridan boshlab Amerika shtatlari jahon sotsiologiyasi rivojida etakchi mavqeni egalladi. AQSHda sotsiologiyaning fan sifatida jadal rivolanishida quyidagi omil muhim rol o‘ynaydi. Kapitalizmning yuqori bosqichga ko‘tarilishi, Evropada sinfiy kurashning kuchayishi natijasida majud ijtimoiy- iqtisodiy va si¸siy ziddiyatlarni hal etishga qaratilgan empirik tadqiqotlarning katta hajmda to‘planganligi AQSHda sotsiologiyaning fan sifatida jadal rivojlanishiga sabab bo‘ldi. Bu erda sotsiologiya dastlab universitet fani sifatida shakllandi. 1892 yilda jahonda birinchi marta CHikago universitetida sotsiologiya kafedrasi va fakulteti ochildi. 1901 yilda sotsiologiya 169 universitet va kollejlarda fan sifatida o‘qitilgan bo‘lsa, XX asr 80-yillarining oxirlariga kelib bu raqam 250 ni tashkil qildi. AQSHda sotsiologiya o‘zining ilk davrida¸q amaliy-empirik fan sifatida shakllandi. 1910 yilda mamlakatda 3000 dan oshiq empirik tadqiqotlar o‘tkazilgan edi. Hozir bu ko‘rsatkich 2 baravardan oshib ketgan. Sotsiologik tadqiqotlar o‘zining juda katta moliyaviy asosiga ega. Sotsiologik tadqiqotlar o‘tkashish uchun yiliga 2 milliard dollar ajratiladi. Bu xarajatlarning yarmini AQSH hukumati, qolgan yarmini xususiy biznes o‘z zimmasiga olgan. AQSHda hozirga kelib 100 ming sotsiolog mutaxassislar faoliyat ko‘rsatmoqda. Hukumat va mulk egalari sotsiologiyaga sotsial ziddiyatlarni hal etish quroli sifatida, ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash vositasi, ijtimoiy nazorat va boshqaruv omili, mehnat unumdorligini oshiruvchi kishilarning moddiy va ma’naviy munosabatlarini tartibga solib turishning ilmiy asosi sifatida jiddiy e’tibor berib kelmoqdalar. Empirik tadqiqotlar muntazam ravishda olib borilishi fundamental metodologik va nazariy asosning ishlab chiqarilganligi, uning matematik statistik, kompyuter texnologiyasi yuqori darajadaligi, modellashtirish va sotsial eksperimentlarning yuqori saviyada olib borilishi oqibatida hozirga kelib AQSHda sotsiologiya aniq prognozlar beruvchi fanga aylangan. XX asrning 20-yillaridan boshlab, AQSH sotsiologiyasida mehnat munosabatlari, insoniy munosobatlarni o‘rganish yangi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarga o‘tish jara¸nlarini tezlashtirdi. Masalan, 1927 -1932 yillarda E. Meyo rahbarligida mehnat va boshqaruv munosabatlarini o‘rganishga qaratilgan va Xotorn eksperimentlari nomi bilan mashhur bo‘lgan sotsiologik tadqiqotlar (bu tadqiqotlar g‘arbiy Evropani larzaga solgan kuchli iqtisodiy tanazzul davrida o‘tkazilgan bo‘lib, uning o‘z oldiga qo‘ygan maqsadi - ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning qo‘shimcha omillarini qidirib topishdan iborat edi.). SHu asosda 1943 yilda Abraxaam Maslou tomonidan ishlab chiqarilgan «iste’molning ierarxik nazariyasi» yaratildi va amali¸tda qo‘llanildi. Keyinchalik, shu nazariya asosida, 1950 yili F. Xersberg tomonidan «motivatsiya nazariyasi» (mehnat sharoitlarining ichki va tashqi omillari haqidagi nazariya) va 1957-yili D. Makgregor tomonidan «boshqaruv usullari nazariyasi» yaratildi (Bunda boshqarishning 3 asosiy usullari – avtoritar, demokratik va aralash tip haqida fikr yuritiladi). F.Xersberg nazariyasiga ko‘ra, faqat ichki omillar mehnat mazmunini, mehnatdan qoniqishni oshiradi. Mehnat sharoitlari: ish haqi, shaxslararo munosabatlar, korxona rahbariyatining tutgan si¸sati, boshqaruv usuli va boshqa shu kabilarga u tashqi omillar sifatida qaraydi. Bu omillar mehnatdan qoniqmaslik darajasini pasaytirib, kadrlarni, mutaxasislarning korxonaga bog‘lanishini mustahkamlaydi. Ammo, bu omillar mehnat unumdorligining oshishiga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatmaydi, bu bilan F. Xersberg quyidagi o‘zaro bog‘liqlikni asoslaydi: mehnatdan qoniqish hosil qilish mehnat mazmunining funksiyasidir. qoniqmaslik esa mehnat sharoitining funksiyasidir. XX asr 60 yillarda AQSH nazariy sotsiologiyasi fenomenologik yo‘nalishning kuchayganligi bilan harakterlanadi. Fenomenologik sotsiologiyaning shakllanishi A. SHnets nomi bilan bog‘liq. O‘z mohiyatiga ko‘ra, fenomenologik sotsiologiya antipozitiv yo‘nalishda bo‘ldi. AQSHda yana bir antipozitiv sotsiologik yo‘nalish - simvolik interaksionizm bo‘lib, unga G. Blumer asos solgan. «YAngi sotsiologiya» nomi bilan atalgan uchinchi antipozitiv sotsiologik yo‘nalish CH.R. Mills nomi bilan bog‘liq. Simvolik interaksionizm, fenomenologik sotsiologiya, «yangi sotsiologiya», konflikt sotsiologiyasi, ijtimoiy ayirboshlash nazariyasi, neofunksionalizm va boshqa shu kabi nazariyalar – hozirgi zamon sotsiologiyasining asosiy yo‘nalishlari hisoblanadi. Amerika sotsiologiyasida XX asr 60-yillarga qadar marksistik g‘oyalar ta’siri yo‘q edi. 60-yillardan boshlab AQSHda marksistik sotsiologiyaga qiziqish orta bordi. 70-yillarda R.Fridrixs kabi sotsiologlar «dialektik sotsiologik» dasturini ishlab chiqish g‘oyasi bilan chiqdilar unga ko‘ra, marksistik va nomarksistik sotsiologik nazariyalar, konsepsiyalar o‘rtasidagi ziddiyatli ajralishni bartaraf qilish masalasi ilgari surilgan. AQSH sotsiologiyasida uzoq vaqt bixeviorizm metodologiya sifatida hukmron bo‘ldi. Bixeviorizm inglizcha so‘zdan kelib chiqib, xulq ma’nosini anglatadi. Bunga ko‘ra sotsiologiya inson xulqi to‘g‘risidagi fandir. Bixeviorizm asoschilari E.Torndayk, D.Uotson, B.Skinnerlar edi. Ularning fikriga ko‘ra, inson xulqi ko‘p jihatdan boshqariladigan ruhiy jara¸ndir. SHuning uchun, bixeviorizm nomo¸ndalari sotsiologiya, ijtimoiy psixologiya kabi fanlarning asosiy vazifasi inson xulqini boshqarishdan iborat bo‘lmog‘i lozim, deb hisoblaydilar. Bixeviorizm sotsiologiyaning noempirik usullariga katta ahamiyat beradi. Bu metodologiya asoschilari sotsiologiyada, ayniqsa kuzatish va eksperiment usullari muhim o‘rin tutishini ta’kidlaydilar. Empirik ma’lumotlarni qayta ishlashda esa miqdoriy, matematik va statistik usullar ko‘proq ahamiyatli ekanligini ko‘rsatadilar. Sotsiologiya fani rivojida bu yo‘nalish katta ahamiyat kasb etib, u inson xulqining chuqur ichki yashirin, botiniy du¸sini o‘rganishga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. AQSH sotsiologiyasida bixeviorizm metodologiyasidan tashqari yana Parsons va Mertonlarning tarkibiy-funksional tahlil maktabi metodo-logiyasi ham muhim ahamiyat kasb etdi. XX asr sotsiologiyasi rivojida «industrial jamiyat», konvergensiya, sotsial stratifikatsiya nazariyalari, «ommaviy jamiyat» doktrinasi, strukturali-funksional yo‘nalish, tanqidiy sotsiologiya kabi g‘oyalar ham sezilarli ahamiyatga ega bo‘ldi. Ularning ayrimlari haqida qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. YAgona industrial jamiyat - bu jamiyatning asosiy prinsiplari quyidagilardir: 1. Xususiy mulkchilik, iqtisodiy o‘sish, shaxs erkinligi va sotsial tartibni himoya qilish asosidir. 2. Biznes sotsial taraqqi¸tning harakatlantiruvchi kuchi (ishbilarmonlik markaziy figura). 3. Menejer-lik boshqarish shakli sifatida (ma’lumotli administrator markaziy figura). 4. Si¸siy yakdillikka olib boruvchi demokratiyaning xilma-xilligi. 5. Sotsial ziddiyatlar qarama-qarshiligini bartaraf etuvchi ijtimoiy hayotning hukmron g‘oyadan xoli bo‘lishi. 6. Korporatsiyaning rivojlanishi (masalan transnatsional korporatsiya ¸ki «umumevropa bozori» kabilar). 7. Industrial jamiyat inson faoliyati, ishlab chiqarishni tashkil etish, muomalani yo‘lga qo‘yish (masalan bozor xo‘jaligi bo‘yicha), si¸siy, demokratiya, davlatchilik, sotsial struktura, iste’mol, xalqlar va madaniyatlar munosabatlari sohalarida o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Sotsial stratifikatsiya - Sotsiologlar sotsial harakatchanlikni stratalarga (qatlamlarga) bo‘lingan jamiyatning o‘ziga xos xususiyati deb biladilar va uni gorizontal hamda vertikal harakatchanlikka ajratadilar. Kishilarning aynan bir tabaqa ichida harakati, masalan, ish joyini ¸ki turar joyini o‘zgartirish gorizontal harakatchanlikni anglatadi. Vertikal harakatchanlik esa quyi tabaqalardan yuqori tabaqalar tomon va aksincha qilingan harakatni bildiradi. Amerikalik sotsiolog Seymur Lipsetning fikricha, jamiyatda stratifikatsiya tizim sotsial zinaning quyi pog‘onasida turganlarga norozilik manbai sifatida ta’sir qiladi, shuning uchun ham stratifikatsiya tizimi ajralishning manbaidir, ammo shu bilan birga u kishilarni turli lavozimlarga tayinlashning va ularni o‘z vazifalarini ado etishga rag‘batlantirishning asosiy mexanizmidir. Amerka sotsiologiyasida U.Uortner Amerika jamiyatining sotsial tabaqalanish modelini ishlab chiqdi. Bu modelga oltita sotsial sinfning tabaqalanish tartibi berilgan. Uortnerga ergashgan holda K. Deyvs, U. Mur, V. Koleman, L. Reyuoter, E.SHoyx, T. Gayger, R. Darendorf kabi olimlar o‘zlarining stratifikatsiya sxemalarini ishlab chiqdilar. Elita nazariyasi - g‘arbiy Evropa va Amerika sotsiologlari orasida elitalar nazariyasi va jamiyatdagi elita munosabatlari nazariyasi keng tarqalgan. Bu sotsiologlar biron bir sohada - si¸siy, ma’muriy, harbiy, ilmiy, texnik, xo‘jalik va madaniyat sohalarida yuksak vazifalarni ado eta¸tgan kishilarni ijtimoiy elitaga kiritadilar. SHundan kelib chiqqan holda, ular si¸siy, harbiy, ilmiy va boshqa shunga o‘xshash elitalar haqida gapiradilar hamda elitani «jamiyatning qaymog‘i» deb ataydilar. Xulosa qilib aytganda Amerika qo‘shma shtatlari va g‘arbiy Evropadagi turli sotsiologik nazariyalar, ta’limotlar sotsiologiyani yuqori darajada taraqqiy etgan industrial jamiyat sharoitida rivojlantirib, uni jahon miq¸sida keng tarqalishida katta rol o‘ynaydi. 2.4 Turli xil yo‘nalishlardagi sotsiologik oqim va maktablar. XIX asrga kelib sotsiologlar boshqa maxsus fanlarga xos ayrim nazariya va g‘oyalardan foydalanib, ularni jamiyat hodisalariga ko‘r-ko‘rona tadbiq eta boshladilar. Masalan, Spenser biologik organizmlarning rivojlanish qonuniyatlarini jamiyat taraqki¸tiga, sotsial darvinistlar organik dun¸dagi hayot uchun kurash qonuniyatlarini jamiyatga tadbiq etdilar. SHu boisdan ham sotsiologiya fani yuzaga kelishida bir necha oqim va yo‘nalishlarni ko‘rish mumkin. Dastlab «pozitiv» harakterdagi g‘arb sotsiologiyasi bir necha oqimlarga bo‘linib ketdi. Umuman, turli xil yo‘nalishlardagi sotsiologik oqim va maktablar quyidagilardan iborat: Pozitivistik oqim. Pozitivist olimlar (O.Kont G.Spenser): sotsiologik tadqiqotlarni o‘rganish jara¸nida faqat tabiy fanlar metodologiyasining qo‘llanishini talab etadi. Bu olimlar ijtimoiy hodisalarga baho berishda faqat naturalistik ¸ndashuvgina yagona ilmiy xulosa qilish imkonini beradi, deb hisoblaydi. O.Kontning fikricha, ob’ekt va predmet o‘zaro ziddiyatli holatlardan iboratdir. Uningcha, sotsial reallik aqliy evolyusiyaning natijasi sifatida namo¸n bo‘ladi, demak ob’ektni naturalistik tushunish, predmetni sub’ektiv-idealistik talqin qilish asosida qarama-qarshilik yuz beradi. O.Kont tomonidan sotsiologiya ob’ekti va predmetini pozitiv-naturalistik talqin qilish asosida turli xil sotsial oqimlar paydo bo‘ldi (Sotsial darvinizm, irqiy-antropologik, biorganik yo‘nalishlar va boshqalar). O.Kont fanlarni klassifikatsiya qilish tamoyillarini ishlab chiqdi. Fanni metofizika va teologiyadan ajratib olish O.Kont pozitiv metodining asossiy g‘oyasi edi. Kont tomonidan Astronomiya–Fizika–Ximiya– Biologiya–Sotsiologiya ko‘rini-shida Kont fanlarning joylashishini oddiydan murakkabga qarab qurilgan tizim tarzida talqin etish mumkin. Kontning fikricha sotsial hodisalar tabiat hodisalariga nisbatan murakkabroq xususiyatga zga. Jamiyat haqidagi pozitiv fanni Kont avval «sotsial fizika», keyinroq esa «sotsiologiya» deb atadi. Sotsial fenomenni o‘rganish uchun maxsus fundamental fan zarurdir. Angliyalik Gerbert Spenser XIX asr 60-yillarida o‘sha davr barcha nazariy bilimlarni birlashtirish, sintetik falsafa sistemasini yaratish uchun kuch-g‘ayrat sarfladi. Spensirning harakat natijalari 5 ta asar bo‘lib, 10 jilddan iborat: «Biologiya asoslari», «Psixologiya asoslari», «Sotsiologiya asoslari», «Sotsiologiya tadqiqot predmeti sifatida». Umuman, sotsiologiyani Spenser o‘zida antropologiya, etnografiya va tarixiy taraqqi¸tning umumiy nazariyasini mujassamlashtirgan umumqamrovli fan deb hisoblaydi. O‘zining sotsiologik nazariyasini Spenser 2 ta muhim prinsip asosida yaratadi: 1. Jamiyatni organizm sifatida tushunish. 2. Sotsial evolyusiya g‘oyasi. Spenserning fikricha har qanday rivojlangan jamiyat organlarning 3 ta sistemasiga egadir: 1) qo‘llab-quvvatlab turuvchi sistema – jamiyatda esa zarur oziq-ovqatlar ishlab chiqarish ta’minotini tashkil qiladi. 2) Taqsimot sistemasi sotsial organizmning turli qismlari o‘rtasidagi ta’minlanishdir. 3) Regulyativ sistema davlat timsolida tarkibiy qismlarni yaxlitlikka buysunishini ta’minlaydi. «Jamiyatning xususiy qismlari» organizmlari - bu muassasa va institulardir Spenser 6 turdagi institutlarni sanab o‘tadi: oilaviy, urf-odatli, si¸siy, diniy (cherkov), kasbiy (professional) va sanoatli. Spenser fikricha rivojlanish jara¸ni 2 tomonlarni o‘z ichiga oladi – integratsiya va differensiatsiya. 2. Neopozitivizm oqim («mantiqiy pozitivizm», «mantiqiy empirizm» degan nomlari ham bor). XX asr 20-30-yillariga kelib mantiqiy pozitivizm negizida «neopozitivizm» oqimi sifatida vujudga kelgan falsafiy oqimdir. Dun¸qarash masalalarini nazariy bilish vositasi bo‘lgan falsafa imkoniyatlarini rad etib, fanni falsafaga qarshi qo‘yadi. Bilimni mantiqiy ¸ki lingvistik tahlil qilipt metodini ishlab chiqishni maqsad qilib olgan. Bu oqim fikricha: falsafa ilmiy bilishning o‘zini tadqiq etish bilan shug‘ullanmogi lozim. Uning vazifasi ilmiy nazariyalarning mantiqiy tuzilishni urganishdan, fanning qoidalari qanday tuzilishini, ular urtasidagi mantiqiy bog‘lanish qoidalarini oydinlashtirib berishdan, fan tilini analiz qilishdan iborat. Neopozitivistlar ijtimoiy taraqqi¸tning umumiy ob’ektiv qonunlarini inkor qiladilar, jamiyat haqidagi fanni ayrim voqealarni tasvirlab ko‘rsatishdan iborat qilib qo‘yadilar. Umuman, bu oqim tarafdorlari ijtimoiy hodisalar tabiat va sotsial tarixiy qonuniyatlar asosida yuz beradi, tadqiqotlar aniq, qadriyatlar va mafkuradan xoli bo‘lishi lozim deydi. Demak, pozitivizm va neopozitivizm oqimlari sotsioloiya fani imkoniyatlarini cheklab qo‘yadi, uni konkretfanlar qatoriga qo‘shadi. Uning asosiy qoidalari quyidiganlardan iborat: 1) Ijtimoiy hodisalar tabiat va sotsial-tarixiy qonuniyatlar asosida amalga oshadi. 2) Sotsiologik tadqiqot metodlari tabiiy fan metodlar kabi ob’ektiv, konkret va aniq bo‘lishi lozim. 3) Insonning kuzatish uchun qulay bo‘lgan tashqi xatti harakatlari, «sub’ektiv jihatlari» o‘rganilishi mumkin. 4) Tadqiqot natijalari empirik tekshiruvdan keyingina haqiqiy deb topilishi lozim. 5) Barcha ijtimoiy hodisalar miqdoriy ko‘rsatkichlarda ifodala-nishi lozim. 6) Sotsiologiya fan sifatida qadriyatlar va mafkuraviy ta’siri-dan xoli bo‘lishi zarur. Demak, pozitivistik va neopozitivistik oqim tarafdorlarining maqsadi sotsiologiya fan imkoniyatlarini chegaralab, uni tarix ¸ki antropologiya singari ijtimoiy konkret fanlar qatoriga qo‘shadi. Bu oqimlar orasida yana 40 dan ortik, tarmoq, maktab yo‘nalishlari yuzaga keldi. Ularning asosiylarini keltiramiz: 1) Geografik yunalishdagi irqiy-antropologik maktab (J.Gobino, X.CHemberlin, O.Ammon, J.Lanuj). 2) Sotsial darvinizm: bu bioorganik maktab (P.Lilienfeld, A.SHeffle, R.Vorms, A Fule va boshqalar). 3) Psixologik maktab. Bu oqim XIX asr oxiridan boshlab vujudga kelgan va uning o‘zi yana 3 ta yo‘nalishga bo‘linadi: a) instinktivizm (lat. organizmning tashqiy ¸ki ichki ta’sirlar natijasida paydo bo‘ladigan murakkab tug‘ma reaksiyalari majmui, murakkab shartsiz reflekslar – ovqatlanish, himoyalanish instinkti, jinsiy instinkti va h.k. Instinkt ong bilan nazorat qilib turiladi). b) bixeviorizm (ingliz.) XX asr AQSH psixologiyasidagi etakchi oqim. Uningcha, psixologiyaning asosiy vazifasi inson ongini emas, balki xulqini o‘rganish bo‘lib, xulq tashqi muhit ta’sirotiga ko‘rsatiladigan hapakat reaksiyalari hamda ularga barabarlashtirilgan so‘zli va emotsional, javoblar majmuidir Umuman, bu oqim mexanik yo‘nalishni davom ettirib, ruhiy hodisalarni organizm xatti- harakati bilan bog‘liq deb hisoblaydi, ong va xatti-harakatlar uzviy, yagona narsadir, deydi. Uotson: bixeviorizm - «odam tay¸rlash»ning klassik g‘oyasini quyidagi so‘zlar bilan ifodalab beradi: «Mening ixti¸rimga va tashqi ta’sirlarni yaxshi qobil qiluvchi bolalardan bir qanchacini topshiring va ularni o‘z usulim bo‘yicha tarbiyalashga imkon bering. Men sizga kafolat berib aytamanki, ulardan qobiliyatli, mayli, intilishi, imkoniyati, e’tibor-mavqei va irsiyatidan qat’iy nazar – kimni xohlasam shuni, ya’ni shifokor, huqshunos, bankir, rahbar-boshqaruvchi, rassom, savdogar, hatto o‘g‘ri, jangari, shayka boshlig‘ini tarbiyalab, voyaga etkazib beraman». Bixeviorizm g‘oyasi yangi dun¸ loyihasini yaratish uchun asosdir. Bu asos hokimiyat tomonidan yaratiladi. Bunday dun¸ xulq-atvor haqidagi fanlardan odamlarni faqat boshqarish vositasidagina emas, balki fikrga yo‘nalish beradigan «instrument» sifatida ham foydalaniladi. G.Markze bunday loyiha allaqachon ishga tushgan deya e’tirof etadi7. Ehtimol, bu usul ongga tegishli axbor joylab, aqlni ma’lum yo‘nalishga boshqarishning klassik namunasidir. Endilikda Amerikani, Evropani maftun etgan psixoanaliz (ruhiy tahlil) emas, balki bixeviorizm zabt etdi. Bixeviorizm – chetdan turib inson aqlini tor doiradagi mafkuraviy fikrlar quliga aylantirishni maqsad qilib qo‘yadi. Mantiqqa oshno bo‘lgan aqlgina bunday xavfli tashqi kuchlar ta’siridan o‘zini himoya qila oladi. 3. Empirik sotsiologik oqim. Bu oqim hozirgi zamon g‘arb sotsiologiyasidagi eng katta oqimlardan biri hisoblanadi. Bu oqim tarafdorlari (E.Landberg, E.Dyurgeym va boshqa) «sotsiologik tadqiqotlar o‘tkazishdan maqsad jamiyat hayotining ayrim tomonlarini harakterlab berishdir» deydi. Jamiyat taraqqi¸tining ob’ektiv qonunlarini inkor etadi. Ular ijtimoiy hodisalar mohiyatiga chuqur kirib borishni xohlamaydi. Jamiyatni esa «ijtimoiy hodisalarning mexanik yig‘indisi» deb qaraydi. Ular o‘z tadqiqotlarida anketa, intervyu, statistik materiallrga tayanadi. Ular ijtimoiy tarakqi¸tni haddan tashqari ajratish, bo‘laklashga urinadi. Bular: a) burjua shahar sotsiologiyasi; b) qishloq sotsiologiyasi; v) oila sotsiologiyasi va h.k.; 7 Йўлдошев А. Ақл, истак ва имкон исканжасида. «Ҳуррият». 1998 йил 28 январь g) alkogolizm sotsiologiyasi; d) industrial sotsiologiya. Empirik sotsiologiya jamiyat tarkibini alohida tizimiy bo‘linmalar tarzida tadqiq etishni asoslab berdi. Garchi empirik sotsiologiya tarafdorlari stratifikatsion differensiatsiyani absolyutlashtirib, ijtimoiy integratsiya jara¸nlarini e’tibordan soqit qiladilar. Bu oqimlar umuminsoniy qadriyatlarga asoslanuvchi qonuniyatlarga, ilmiy nazariyalarga asoslanilsa, shubhasiz muhim ahamiyatga ega bo‘lardi. 4. Strukturaviy funksionalizm oqimi. (T.Persons, R.Merton va bosh.). Bu oqim ijtimoiy tizim integratsiyasi va yaxlitli prinsipiga asoslanadi. 5. Industrial jamiyatdan sunggi jamiyat konsepsiya. (Dj.Bell, Dj.Gelbrayt, E.Bjezinskiy, O.Toffler va boshqalar). 6. Axborotga asoslangan jamiyat nazariyasi (YAponiya, AQSH, Evropa). Ular jamiyatning axboratlashuvi va kompyuterlashuvi g‘oyasini ilgari suradi. Hozirgi paytda rivojlangan mamlakatlar sotsiologiyasida jamiyatda bir-biriga zid, qarama-qarshi bo‘lgan 2 model mavjud: 1. Muvozanatli integratsion model. Bu modelni AQSH olimi R.Appelbaum ishlab chiqqan. Uning tarkibiy elementlari: a) har qanday jamiyat o‘zini tashkil etuvchi uyg‘un, mukamal integ-ratsion elementlar yig‘indisidan iborat. b) jamiyat har bir elementi uning ish yuritishiga sharoit yaratadi. v) har bir jamiyat o‘z a’zolarining faolligi, yangiligiga tayanadi. 2. Jamiyatning konfliktli modeli. (Nemis tadqiqotchisi R.Dalendorf ishlab chiqqan). U: a) har bir jamiyat istalgan paytda ijtimoiy o‘zgarishlarning doimiyligi bilan harakterlanadi. b) har bir jamiyat istalgan paytda doimiy ijtimoiy konflikt-larga ehti¸j sezib turadi. v) jamiyat har bir elementi o‘zgarib borishga sharoit tug‘dirib turadi. g) har bir jamiyatda o‘z a’zolarining bir qismi ikkinchi kismi tomonidan tazyiq ostida bulishi tabiiy holdir. SHu boisdan ham g‘arb mamlakatlarida o‘tkaziladigan sotsiologik tadqiqotlar ziddiyatlarni bartaraf etish maqsadlariga ham qaratilgandir. Rossiyada sotsiologik g‘oyalar umumjahon sotsiologik fanining bir qismi sifatida rivojlangan. Tadqiqotchilar Rossiyada sotsiologik g‘oyalar rivojlanishining 3 bosqichini ajratib ko‘rsatadilar. Birinchi bosqich - XIX asr o‘rtalaridan to 1918 yilgacha, ikkinchi bosqich XX asr 20-yillari boshidan to 50- yillar oxirigacha; uchinchi bosqich esa XX asr 60-yillar boshidan to bizning kunimizgacha bo‘lgan davr. Birinchi bosqich, avvalo P.Lavrov (1828-1900) va N.M.Mixaylovskiy (1822 - 1904)lar kabi yirik sotsial mutafakkirlar faoliyati bilan bog‘liq. Ular tomonidan rivojlantirilgan sotsial g‘oyalar «sub’ektiv sotsiologiya» nomini olgan. Bunday yo‘nalishdagi g‘oya P.Lavrovning 1870 yildagi mashhur tarixiy xatida birinchi marta ta’riflab berilgan. «Sub’ektiv sotsiologiya» nomo¸ndalari ijtimoiy taraqqi¸t nazariyasini ishlab chiqishga e’tibor berdilar. Lavrovning fikricha, ijtimoiy taraqqi¸tning mohiyati - madaniyatni qayta tashkil etish: shaxsan an’anaviy tur, qotib qolgan ijtimoiy formalarni o‘zgaruvchan, jo‘shqinlikni ifodalovchi tuzumlar va munosabatlar bilan almashtirish zarur. Sub’ektiv sotsiologlar andozalarida shaxs, asosan harakatga keltiruvchi kuch sifatidagina emas, shuningdek ijtimoiy hayotning o‘lchovi hamdir. Ijtimoiy taraqqi¸tning oliy maqsadi shaxsning har tomonlama kamol topishi uchun xizmat qiladigan munosabatlarni yaratishdan iborat. Sub’ektiv sotsiologiya bilan bir qatorda, o‘sha davr sotsial fanida sezilarli rolni M.M.Kovalevskiy (1857-1916) ning asarlari o‘ynadi. Kovalevskiy sotsiologik nazariyasining mohiyati sotsial guruhlar, sinflar va xalqlar o‘rtasidagi birdamlikdir. Rossiyada sotsial fikrni rivojlantirishda sezilarli rolni YU.YAson-ning «Rossiya va g‘arbiy Evropa davlatlarining si¸siy statistikasi» asari o‘ynadi. Sotsiologiyani tavsiflash, sinflar haqida nazariyalarga bag‘ishlab Rossiya sotsiologlari A. Bogdanov, V. SHumyatnikov, P. Sorokin, K. Taxraev asarlari yuzaga keldi. 1918-1919 yillarda Peterburg va YAroslavl universitetlarida sotsiologiya kafedralari tashkil etildi. P.A. Sorokin (1889-1969) yirik olim va jamoat arbobi bo‘lib, Rossiya sotsiologiyasi rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan. Ikkinchi bosqichda nazariy sotsiologiyaning rivojlanishi davom etdi. 1920- yillarda P.A.Sorokin «Cotsiologiya asoslari», 1922 yilda M.S. Solinskiyning «Odamlarning cotsial hayoti», 1922 yilda M.M.Xvostovning «Sotsiologiya asoslari» asarlari, 1928 yilda N.A. Buxarinning «Tarixiy materializm nazariyasi» asarlari chop etildi. 1974 yildan boshlab ixtisoslashgan maxsus «Cotsiologik tadqiqotlar» jurnali chiqa boshladi. 1988 yildan boshlab Moskva, Leningrad, Sverdlovsk, Kiev universitet-larida sotsiologiya fakultetlari faoliyat ko‘rsata boshladi. SHunday qilib, o‘sha davr ijtimoiy fanlari uchun metadologik asos qilib olingan tarixni materialistik tushunishdan chetlashildi. Ijtimoiy ong ijtimoiy hayotni emas, balki ijtimoiy borliq ijtimoiy ongni belgilaydi, degan materialistik mohiyatga ega bo‘lgan umumsotsiologik qonuniyatga xilof ravishda ish yuritildi. Sovet Ittifoqi davrida sotsiologiyaning fan sifatida rivojlanishi uchun to‘la imkoniyat bo‘lmadi. Buning asosiy sababi demokratiyaning yo‘qligi, ijtimoiy munosabatlarga faqat sinfiylik, partiyaviylik nuqtai nazaridan qaralganligi bo‘ldi. Sotsiologiya esa faqat to‘laqonli demokratiya bo‘lgandagina fan darajasida amal qiladi. CHunki, sotsiologiya mohiyat e’tibori bilan jamiyat hayotining o‘zaro bog‘liq bo‘lgan si¸siy, iqtisodiy, ma’naviy va ijtimoiy turmush sohalari rivojlanishi va funksional qonunlarini ob’ektiv jihatdan umumiy tahlil qiladi. Binobarin, empirik tadqiqot darajasida olingan ma’lumotlar o‘rganilganda ob’ektning salbiy jihatlarini ham ifodalash mumkin. Kishilarning davlat siyosatiga, mavjud siyosiy rejimga munosabatini, moddiy turmush darajasini, kayfiyati, intilishlari va shu kabi munosabatlarini sotsiologik tadqiq qilish orqali majud ijtimoiy si¸siy holat yuzaga chiqariladi. Faqat to‘la qonli demokratik tuzumdagina mavjud si¸siy kuchlarning fikrlar xilma-xilligiga yo‘l qo‘yiladi. Sotsiologiyada tadqiqot natijasi qanday bo‘lishidan qat’iy nazar ilmiy asoslangan va ob’ektiv harakterda bo‘lishi talab qilinadi. Agar davlat demoktratik asosda boshqarilmasa hokimiyat tepasidagi si¸siy kuchlar manfaatiga xizmat qilmaydigan har qanday ilmiy sotsiologik tadqiqotdan voz kechiladi va u taqiqlanadi. Si¸siy ideologiyaga bo‘ysundirilgan sotsiologiya o‘zining ilmiyligini yo‘qotib sub’ektiv, sun’iy va soxta xususiyatga ega bo‘lib qoladi. Ma’muriy-buyruqbozlik tizimi bag‘rida bo‘lishiga qaramasdan O‘zbekistonda XX asr 60-90-yillarda sotsiologiya fanining bir qancha sohalari bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borildi. Jumladan, sotsial sinfiy struktura (S. Tursunmuhamedov, A.Valiev). Boshqarish sotsiologiyasi (A.S.Tamkin) oila sotsiologiyasi (U. Toshtemirov, G. Hamidova, B. Umarov, M. Sangilov) sohalarda e’tiborga molik ishlab amalga oshirildi. 1989 yilda Moskvada tashkil qilingan Jamoatchilik fikrini o‘rganish Butunittifoq markazining O‘zbekiston bo‘limi ish boshladi. Bo‘lim sotsiologlari respublikamiz viloyatlari va tumanlarida xilma-xil mavzular bo‘yicha sotsiologik tadqiqotlar o‘tkazib, ular asosida kishilarning ruhiyati va kayfiyatidagi o‘zgarishlarni aniqlashga muvaffaq bo‘ldilar. Ma’lum ma’noda, bu holat respublikamizda milliy ongning o‘sishiga va shuning natijasida milliy mustaqillikka erishishning tezlashuviga turtki bo‘ldi. O‘zbeksitonda dastlab 1989 yilda Toshkent Davlat universiteti falsafa fakulteti tarkibida sotsiologiya bo‘limi va kafedrasi tashkil qilindi. SHu yildan boshlab sotsiologlar tayyorlana boshlandi