Ilmiybaza.uz
SOVETLAR ANDOZASI ASOSIDA TASSR. XXSR VA BXSR LARNING
TASHKIL TOPISHI
Reja
1. Turkiston Avtonom Sovet Respublikasining tashkil topishi.
2. Xiva xonligining ag‘darilishi. Xorazm Xalq Sovet Respublikasining tashkil
topishi.
3. Buxoro amirligining ag‘darilishi. Buxoro Xalq Sovet Respublikasi.
Tayanch so‘z va iboralar. Turkiston Respublikasi, o‘lka konferensiyasi, Turkiston
konstitutsiyasi, Milliy ishlar xalq komissarligi, “Sovet avtonomiyasi”, Turkiston KP,
Turkkomissiya, Turkiston Respublikasi to‘g‘risidagi nizom, Musbyuro, “Idorai
mashrutiya”, Amudaryo bo‘limi, Favqulodda komissiya, Muvaqqat inqilobiy
hukumat, XNK, Butunxorazm sovetlari, BXSR, “YOsh buxoroliklar”, demokratik
kuchlar, Xalq Nozirlar Sho‘rosi, muvaqqat harbiysiyosiy bitim, Buxoro
Konstitutsiyasi, BSSR.
Ilmiybaza.uz
Turkistonda hokimiyatning faqat ishchilar va yevropalik millat vakillari
qo‘lida bo‘lib qolishi o‘lkadagi barcha demokratik kuchlarning hukumatga bo‘lgan
ishonchsizligini kuchaytirib yubordi. Bunga qarshi Markazdagi bolsheviklar
hukumati chekka o‘lkalar, shu jumladan Turkistonda ham “sovetcha asosdagi
avtonomiya” o‘rnatishga qattiq kirishdi. Bu vazifani amalga oshirish uchun
Moskvadan ko‘plab partiya va sovet xodimlari Turkistonga jo‘natildi. Jumladan,
P.A. Kobozev O‘rta Osiyoning favqulodda komissari qilib yuborildi. 1918-yil 20-
aprel — 1-may kunlari Toshkentda Turkiston o‘lkasi Sovetlarining V syezdi bo‘lib
o‘tdi. Unda “proletar demokratiyasi”ga tegishli tamoyillari bo‘yicha tanlab olingan
251 deputat (shundan 120 tasi tub millat vakillari) ishtirok etdi. Syezd kun tartibidagi
asosiy masala Turkistonda Sovet mafkurasiga asoslangan bolshevikcha avtonomiya
yaratish bo‘ldi.
Sovetlarning V o‘lka syezdi o‘zining markaziy hokimiyatga tobeligini ochiq
namoyon etib, Moskvaga sovet Rossiyasi siyosiy rahbariyatining “barcha inqilobiy
shiorlari hayotga qat’iy tatbiq etilishi” ta’kidlanib telegramma jo‘natdi. Bunga
javoban V.I.Lenin va I.Stalin zudlik bilan javob telegrammasi yo‘lladilar. Unda
quyidagi so‘zlar bor edi: “…sovnarkom sizning sovetlar asosidagi o‘lkangiz
avtonomiyasini qo‘llab-quvvatlaydi. Biz siz boshlagan ishlarni yoqlaymiz va butun
o‘lkani sovetlar tarmog‘i bilan qoplaysiz, mavjud sovetlar bilan to‘liq aloqada
bo‘lasiz deb to‘liq ishonamiz”.
Syezd delegatlari Lenin va Stalinning ko‘rsatmalari asosida 1918-yil 30-
aprelda “Rossiya Sovet Federatsiyasi Turkiston Sovet avtonom respublikasi”
haqida Nizomni qabul qildi. Ushbu Nizomda Turkistonda davlat qurilishi asoslari,
uning hududi, oliy qonunchilik va ijroiya organlari, mahalliy organlar tuzilishi,
vazifalari va ularning sovet Rossiyasi bilan o‘zaro munosabatlari belgilab berildi.
Ushbu Nizom Turkistonda avtonom respublika tuzilganligini qayd etib, unga
muvofiq, Buxoro va Xivadan tashqari, Turkiston o‘lkasining geografik
chegaralaridagi butun hudud Rossiya sovet federatsiyasining Turkiston Sovet
Respublikasi deb e’lon qilindi. “Nizom”da Turkiston Respublikasi avtonom
ravishda boshqarilib, “o‘z xatti-harakatlarini Rossiya Sovet Federatsiyasi markaziy
hukumati bilan muvofiqlashtiradi”, deb qayd etildi. Syezdda “markaziy hukumat
Ilmiybaza.uz
bilan o‘zaro munosabatlarni belgilash uchun” besh kishidan iborat komissiya tashkil
etish va Moskvaga yuborishga qaror qilindi.
Syezd sovet Turkistonining qonun chiqaruvchi oliy organi — Markaziy
Ijroiya Komiteti (Tur SIK)ni sayladi. 36 kishidan iborat bu komitetning yarmi
bolsheviklar, yarmi so‘l eserlar (18 tadan) edi. Ushbu komitet sovetlar syezdlari
oralig‘idagi davrda o‘lkada oliy hokimiyat vazifalarini bajaruvchi oliy qonunchilik
organi bo‘ldi. Turkiston MIK raisi qilib Markazdan hukumatning favqulodda
komissari P.A.Kobozev (hamrais qilib A.Salkin) saylandi. Shuningdek, Turkiston
XKS tarkibiga 16 kishi (9 ta bolshevik va 7 ta so‘l eser) kiritildi. Mahalliy millat
vakillaridan to‘rt kishi – S.Jo‘raboev, S.Yusupov, Sh.Ostonboev va S.Azimboevlar
Turkiston MIKga saylanib, S.Tursunxo‘jayev sog‘liqni saqlash xalq komissari
sifatida hukumat tarkibiga kiritildilar.
1918-yil 17-25-iyunda Toshkent shahrida bo‘lib o‘tgan Turkiston
bolsheviklarining
o‘lka
konferensiyasi
Turkiston
kommunist-bolsheviklar
partiyasining I syezdi deb nomlandi. O‘lkadagi kommunistik guruhlar ushbu
syezdda ilk marta tashkiliy jihatdan rasmiylashib, Rossiya KP (b) tarkibidagi
Turkiston Kompartiyasiga asos soldilar. Syezdda 7 kishidan iborat Markaziy komitet
saylanib, uning tarkibiga mahalliy komunistlardan Nizomiddin Xo‘jayev ham
kiritildi. “Temir qonun”, “po‘latdek kuchli intizom”, “diktatorlik vakolatlari” kabi
sinfiy xislatlarni o‘zida mujassamlashtirgan Turkiston KP Rossiya KP (b)ga
bo‘ysunar edi. Turkiston kommunistlari Markaz bergan har qanday topshiriqlarni
so‘zsiz ijro etishlari natijasida Turkiston o‘lkasining Rossiyaga siyosiy va iqtisodiy
qaramligi mustahkam asoslarda shakllandi.
Turkiston avtonom respublikasi sovetlarining VI favqulodda syezdi 1918-yil
5-14-oktyabrda g‘oyaviy kurashlar jarayonida kechgan bo‘lsada, unda Turkiston
MIK maxsus komissiyasi tomonidan tuzilgan Turkiston avtnom Respublikasining
konstitutsiyasi muhokama etildi va tasdiqlandi. Yangi ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy
tuzumni
mustahkamlash
maqsadida
qabul
qilingan
ushbu
konstitutsiya
Turkistondagi quyidagi Xalq komissarliklarini qonun kuchi bilan mustahkamladi:
tashqi ishlar, harbiy ishlar, ichki ishlar, adliya, mehnat va ijtiomiy ta’minot, maorif,
pochta va telegraf, temir yo‘l, dehqonchilik, oziq-avqat, davlat nazorati, millatlar
ishlari, xalq xo‘jaligi Markaziy kengashi.
Ilmiybaza.uz
Konstitutsiyaga ko‘ra, ishchi, soldat va dehqon deputatlarning sovetlari
Respublika mahalliy davlat hokimiyati organlari hisoblanib, Turkiston avtonom
Respublikasining tarkibida 5 ta: Sirdaryo, Yettisuv, Farg‘ona, Kaspiy orti,
Samarqand viloyatlari mavjud bo‘lgan. Syezdlar orasida viloyat (oblast)ijroya
komiteti davlat hokimiyat organi bo‘lib hisoblangan. Markazda va joylarda inqilobiy
komitetlar (revkom) ham tuzilib, ular nazorat va reviziya (taftish) qilish,
kengashlarni tarqatib yuborish kabi vakolatlarga ega bo‘lganlar. Viloyat kengashlari
va ijroiya komitetlari qoshida boshqaruv, harbiy, adliya, mehnat va ijtimoiy
ta’minot, xalq maorifi, moliya, pochta va telegraf, yer-suv, oziq-ovqat, davlat
nazorati, sog‘liqni saqlash, kommunal sovet kabi bo‘limlar ochilgan.
Konstitutsiyaga ko‘ra, viloyatlar uyezdlarga, volost, shahar, qishloq va
ovullarga bo‘lingan. Uyezd, shahar sovetlari o‘zlarining ijroiya komitetlari va
bo‘limlariga bo‘lingan. Qishloq va ovul ijroiya komitetlari esa o‘z bo‘limlariga ega
bo‘lmagan. Rossiyaning Turkistondagi siyosiy hukmronligi, birinchidan, o‘lkada
sovetcha asosdagi avtonomiyaning o‘rnatilishi bilan joriy etilgan bo‘lsa, bu
jarayonning ikkinchi bosqichi, davlat boshqaruvi asosiy vazifalarining markaziy
federal hukumatga topshirilishini konstitutsiya yo‘li bilan rasmiylashtirilishi bo‘ldi.
Zero, Turkiston Respublikasi Kosntitutsiya-sining 7-bob, 30-§ ilovasida
yozilishicha, mudofaa, tashqi aloqalar, pochta-telegraf, dengiz ishlari, temir yo‘llar,
bojxona, savdo-sotiq, sanoat va moliya masalalari markaziy federal hukumat
ixtiyorida qoldirilgan edi.
Achinarli tomoni shunda ediki, mahalliy aholining katta qismi o‘lkaning
davlat tuzilishini belgilab beruvchi asosiy hujjat bilan hech bo‘lmaganda umumiy
tarzda ham tanisha olmadi. Sababi, u mahalliy tillarda e’lon qilinmagan edi. Ushbu
hujjatda sovetlarga xos “o‘z taqdirini o‘zi belgilash” Turkistondagi mahalliy
aholining mustamlaka holatini o‘zgartirmadi. Davlat hokimiyat organlarining tarkib
topgan tuzilmasida, ularni shakllantirishning tor sinfiy tomonli sharoitida ular har
qanday avtonomiyaning asosiy negizi bo‘lgan huquqdan-milliy-hududiy birlik
aholisining davlat hokimiyatini mustaqil amalga oshirilishi huquqidan foydalanish
imkoniyatiga ega emas edilar. Tadqiqotchilarning fikricha, konstitutsiyada
mustahkamlab qo‘yilgan “sovet avtonomiyasi” o‘z mohiyatiga ko‘ra milliy-hududiy
birlik edi.
Ilmiybaza.uz
1919-yilning mart oyida Turkiston respublikasi sovetlarining Favqulodda VII
syezdi bo‘lib o‘tdi. Unga qadar 1918-yil 10-avgustda (V o‘lka syezdida) Milliy ishlar
xalq komissarligi bo‘yicha maxsus Nizom qabul qilingan edi. Ushbu Nizomga ko‘ra,
Milliy ishlar xalq komissarligida statistika, tashkiliy-tashviqot va madaniy oqartuv
bo‘limlari tashkil qilingan edi. Ammo Turkiston hukumati a’zolaridan Kazakov,
Uspenskiy, Salkin kabilar Turkiston MIK qoshidagi milliy ishlar seksiyasini tarqatib
yuborishni so‘rab VII syezdga loyiha taqdim etdilar. Ular mazkur seksiyani
“millatchilikning bir ko‘rinishi” sifatida baholadilar.
Shunga qaramasdan, milliy masaladagi murakkab vaziyatni hisobga olgan
RKP (b) MK 1919-yil 3-iyulda “Hokimiyatga mutanosib vakillik to‘g‘risida” degan
qaror qabul qilishga majbur bo‘ldi. Ushbu qarorda Turkiston mahalliy aholisining
partiyaga mansubligi shart qilib qo‘yilmasdan, ularni mutanosib ravishda davlat
qurilishi ishlariga keng jalb qilish zarur deb ko‘rsatilib, mahalliy aholining mol-
mulkini majburiy ravishda davlat ixtiyoriga olishni (rekvizitsiya) to‘xtatish vazifasi
ham qo‘yilgan edi. Turkiston respublikasi hukumati bu qarorni yashirishga harakat
qilgan bo‘lsa-da, shov-shuvlardan so‘ng uni e’lon qilishga majbur bo‘ldilar. Ammo
ushbu qaror bo‘yicha e’tiborga molik biror-bir amaliy ish qilinmadi.
Sovetlar tuzumi Turkistondagi boshqaruvni tashkil etishda katta byurokratik
apparatning paydo bo‘lishiga zamin yaratgan edi. Biroq, tadqiqotchilarning fikricha,
bolsheviklarning kadrlar masalasidagi siyosati nafaqat milliy sohada, balki
uquvsizligi bilan ham ajralib turadi. Misol uchun:davlatning mas’ul lavozimlarida
mutlaqo savodsiz odamlarning ishlashi tabiiy hol edi. Bu xodim bolsheviklar
manfaatini himoya qilishi kifoya edi. Undan tashqari, Turkistondagi oliy hokimiyat
– Turkiston MIK, hukumat – Turkiston XKS, g‘oyaviy rahnamo – Turkiston KP kabi
o‘lka boshqaruvida Muhim ahamiyatga ega bo‘lgan tashkilotlar mahalliy aholi
ixtiyorida bo‘lmagan.
1919-yilning 8-oktyabrida V.Lenin Butunrossiya MIK va RSFSR XKSning
Turkiston ishlari bo‘yicha komissiya (Turkkomissiya) tuzish to‘g‘risidagi qarorini
imzoladi. Bu komissiya tarkibiga Sh.Z.Eliava – rais, M.V.Frunze, V.V.Kuybishev,
Ya.Rudzutak, F.I.Golosheykin, T.I.Bokiylar kirdilar. Ushbu komissiya juda katta
vakolatlarga ega bo‘lib, jumladan, Butunrossiya MIK va XKSning vakolatiga,
Turkiston hududlarida va qo‘shni davlatlarda ularning nomidan ish ko‘rish
Ilmiybaza.uz
huquqiga, RKP (b) MK nomidan respublikada oliy partiya nazorati va rahbarligini
amalga oshirishga, o‘lka partiya tashkilotlarini tarqatib yuborish, favqulodda
syezdlar va konferensiyalar chaqirish hamda partiya MK qarorlarini qat’iy
bajarishga qaratilgan boshqa chora-tadbirlarni ko‘rish huquqlariga ega edi. Ushbu
komissiyaning asosiy maqsadi – mahalliy aholi manfaatlari yo‘lida ishlash emas,
balki Turkistonda sovet hokimiyatining mavqeini mustahkamlash, imperiyaviy
markaz bilan lenincha rahbariyatning go‘yo “strategik to‘g‘ri yo‘lini buzgan”, yangi
hokimiyatning maqsad va mohiyatlarini “buzib” ko‘rsatgan mahalliy arboblar
faoliyatini nazorat qilish hamda ular o‘rtasidagi masofani uzoqlashtirishdan iborat
edi.
Turkiston komissiyasi amalda mintaqadagi barcha partiya, sovet, xo‘jalik va
partiya tashkilotlariga rahbarlik qilib, Markazdagi bolshevikcha siyosatni qat’iy
ravishda amalga oshirishga kirishdi. Turkkomissiya o‘lkadagi butun hokimiyatni
to‘laligicha o‘z qo‘lida to‘plab, faqat markaz manfaatlarini amalga oshiruvchi
“davlat ichidagi davlat” vazifasini bajardi.
Sovet hokimiyatining Turkiston respublikasida hayotga tatbiq etgan dekret va
qarorlari mahalliy xalqlarni mustamlakachilik asoratida tutib turish uchun xizmat
qilgan edi. Xususan, Butunrossiya MIKning 1920-yil 10-apreldagi “Turkiston Sovet
Sotsialistik Respublikasi to‘g‘risidagi” qarorida, 1921-yil 11-apreldagi “Turkiston
Sovet Sotsialistik Respublikasini ta’sis etish to‘g‘risidagi” dekretda, RKP (b) MK
1920-yil 19-iyunda qabul qilgan “Turkiston Respublikasi to‘g‘risidagi” Nizomda,
umuman, RKP (b) tomonidan e’lon qilingan ko‘plab dekretlar, chaqiriqlar,
murojaatnomalarda ko‘zda tutilgan xalqlarga erkinlik berish, o‘z taqdirlarini o‘zlari
belgilash, ajralib chiqib mustaqil davlat tuzish huquqi o‘rniga Turkiston o‘lkasiga
yarim huquq va erkinliklar berish, uni Rossiya tarkibidagi avtonom respublika
shaklida saqlash siyosati izchillik bilan amalga oshirildi. Turkiston o‘lkasi
mustamlakachilikning yangi “sovet” shakliga aylandi.
Sovet hokimiyatining Turkistonda olib borgan mustamlaka boshqaruv siyosati
hamda
markazlashtirish
harakatlari TSR
boshqaruv organlarida
faoliyat
ko‘rsatayotgan milliy rahbar xodimlarning kuchli noroziliklariga sabab bo‘ldi.
Milliy kommunistlar o‘lkadagi bolsheviklar siyosatiga ochiqdan-ochiq qarshi chiqa
boshladilar. Milliy rahbar xodimlarning norozilik kayfiyatlarini yuzaga chiqishida
Ilmiybaza.uz
1919-yil martda tuzilgan o‘lka Musulmonlar byurosi (Musbyuro) Muhim
ahamiyatga ega bo‘ldi. Chunonchi, Qayg‘usiz Otaboyev, Yusuf Aliyev, Abdulla
Rahimboyev, Sanjar Asfandiyorov, Nazir To‘raqulov, Inomjon Xidiraliev kabi
ko‘plab milliy rahbar xodimlar Turor Risqulov raisligidagi Musbyuro atrofida
birlashgan edilar.
1920-yil yanvar oxirlarida Musbyuroning III konferensiyasi bo‘lib o‘tdi.
Ushbu konferensiyada Turkistondagi uchta partiyaviy tashkilot – TKP O‘lka
komiteti, Musbyuro va ajnabiy kommunistlar partiyasi yagona kommunistik
partiyaga birlashtirildi. Konferensiya qarorida “Turkiston turkiy xalqlarining
kommunistik partiyasi” deb rasmiy nomlangan ushbu partiya keng mehnatkashlar
ommasining partiyasi bo‘lishi, RKP (b) MKga nisbatan viloyat (o‘lka) komiteti
huquqlaridan foydalanuvchi va unga bo‘ysunuvchi o‘z MK tomonidan boshqarilishi
kerak edi. Shuningdek, konferensiyada T.Risqulov tomonidan Turkiston Sovet
Respublikasi nomini o‘zgartirib, uni Turkiston respublikasi deb atash taklif
qilinganda bu taklif konferensiya ishtirokchilari tomonidan qo‘llab-quvvatlandi.
Taklif etilgan Turk respublikasiga TSR dan tashqari qo‘shni milliy
respublikalarda (hoz. Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Turkmaniston davlatlari) yashovchi
turkiy xalqlar kirishi kerak edi. T.Risqulov o‘z ma’ruzasida Turkiston respublikasi
Konstitutsiyasini qayta ko‘rib chiqish, musulmonlarning alohida armiyasini tuzish
hamda qizil armiyaning musulmon bo‘lmagan barcha qismlarini Turkistondan olib
chiqib ketish masalasini ham ko‘targan edi. T.Risqulovning ushbu g‘oyalari
TKPning V o‘lka konferensiyasi (1920-yil yanvar)da ham ma’qullandi.
Musbyuroning III konferensiyasi “Turkiston muxtoriyati va Konstitutsiyasi haqidagi
rezolyutsiya” qabul qildi.
XX asr boshlarida ham Rossiya imperiyasining yarim mustamlakasi
hisoblangan Xiva xonligidagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, boshqaruv tizimi
ruslar bosqiniga qadar shakllangan holatda qolgan edi. Mamlakatda xon boshliq
feodal amaldorlar, dindor ruhoniylar mamlakat boshqaruvida cheklanmagan
huquqqa ega bo‘lib, iqtisodiy hayotda esa yerga egalik munosabatlari ham avvalgi
holatdagidek saqlanib qolgan edi. Imperiya hukmronligi ta’sirida ko‘pgina yuqori
mansablar (inoq, otaliq, biy) oldingidek iqtisodiy asosini yo‘qotgan bo‘lsa ham, lekin
yuqori unvon sifatida mamlakat siyosiy hayotida katta ta’sirga ega edi.
Ilmiybaza.uz
Xiva xonligidagi asosiy shaharlarga Xiva, Urganch, Toshhovuz, Hazorasp,
Pitnak va boshqalar kirgan. Xonlik hududi Rossiya bosqinidan keyin 62.236 kv.km
bo‘lib, u 20 ta beklik va 2 ta noiblikdan iborat edi. Aholi aniq ro‘yxatga olinmagan
bo‘lib, bu davrga oid manbalarda, u 600 mingdan 900 mingga qadar ko‘rsatiladi.
Ularning 60 foizdan ko‘prog‘ini o‘zbeklar, 28 foizini turkmanlar, qolganlarini
qozoq, qoraqalpoq, fors (eroniy), arab, rus va boshqa millat vakillari tashkil etgan.
Ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy taraqqiyotda ancha orqada qolgan Xiva xonligida
sanoat ishlab chiqarishi yo‘q darajada bo‘lib, bu yerda o‘ndan ortiq paxta, yog‘
zavodlarigina bor edi. Aholining asosiy qismi dehqonchilik, chorvachilik,
hunarmandchilik, kosibchilik va boshqalar bilan shug‘ullangan. Xalq ommasining
turmush sharoiti ancha og‘ir bo‘lib, ular hosildor yerlar, sug‘orish manbalarini o‘z
qo‘lida to‘plab olgan amaldorlar va ruhoniylarga ko‘plab soliqlar to‘lab turganlar.
O‘sha davr manbalarida qayd qilinishicha, Xiva xonligida 20 dan ortiq soliq
to‘lovlari va majburiyatlar bo‘lgan. Ayniqsa, Birinchi jahon urushi yillarida soliq va
to‘lovlarning miqdori hamda turi yanada oshgan.
XX asr birinchi choragida butun Turkiston o‘lkasi, Buxoro amirligi kabi Xiva
xonligida ham xalq harakatining mafkuraviy asosini jadidchilik harakati, jadidchilik
g‘oyalari tashkil etdi. Turkiston va Buxorodan farqli o‘laroq, Xiva xonligidagi
jadidchilik harakatining shakllanishida, harakatning asosiy yo‘nalishi hisoblangan
maktab, maorif ishining taraqqiyotida Xiva xoni Muhammad Rahimxon II (Feruz),
qozikalon Salimoxun va uning o‘g‘li Bobooxun, vazir Islomxo‘ja, mirzaboshi va
devonbegi lavozimida ishlagan Pahlavonniyoz Komil Xorazmiy, Xonqa hokimi
Muhammad va boshqalar katta rol o‘ynadilar. Ular o‘z hisoblaridan bir qancha
maktablar ochishdi. Bobo Oxun Salimov do‘sti Bekjon Rahmonov bilan bu
maktablar uchun darslik kitoblarini ham yozishgan. Xonlikda jadidchilik
harakatining shakllanishida Munis, Ogahiylar asos solgan va keyinchalik Bayoniy
boshchiligida davom ettirilgan tarixchilik va tarjimonlik maktabining mavjudligi,
tarix va o‘tmishga e’tiborning kuchliligi ham katta rol o‘ynagan. Shuningdek,
Turkiston va Buxorodagi kabi Xiva xonligida jadidchilik harakatining shakllanishida
tashqi omil, ya’ni Rossiyadan kelgan ilg‘or fikrli ziyolilar, inqilobiy ruhdagi surgun
qilingan yoshlar va Rossiyadagi o‘zgarishlar ham o‘z ta’sirini ko‘rsatgan.
Jadidchilikning asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lgan matbuot Xiva xonligi hududida
Ilmiybaza.uz
mavjud bo‘lmasa ham xonlikdagi ilg‘or ziyolilar Turkiya, Eron, Rossiya,
shuningdek, Toshkent Samarqand va Buxoroda chiqadigan jadid gazetalari va
jurnallari bilan tanishib borganlar.
Xorazmdagi jadidchilik harakatidan 1914-yil avgust oyida Yosh xivaliklar
tashkiloti tuzildi, unga rais qilib Polvonniyoz Hoji Yusupov (1861-1936) saylangan.
Yosh xivaliklar harakatida bu davrda qozikalon Bobo Oxun Salimov (1874-
1929)ning ham o‘rni bo‘lakcha edi. Yosh xivaliklar dasturining asosini mavjud
tuzum doirasida islohotlar o‘tkazish, maktab-maorif ishini yaxshilash, xon
hokimiyatini cheklash kabi masalalar tashkil qilar edi.
Iqtisodiy qiyin sharoitda yashayotgan xonlik aholisining ahvoli boshlanib
ketgan birinchi jahon urushi bois yanada og‘irlashdi. Xonlik istibdodiga qarshi 1915-
1916-yillarda turkmanlar Junayidxon boshchiligida qo‘zg‘olon ko‘tardilar.
Turkman, o‘zbek, qozoq aholisining mavjud tuzumga qarshi kurashini Yosh
xivaliklar partiyasi rahbarlari faol qo‘llab-quvvatlashdi.
1917-yil fevral inqilobi paytida Xiva xoni Asfandiyorxon Yaltada dam
olayotgan edi. Shuning uchun ham u Rossiya imperatorining taxtdan voz kechganini
eshitgan zahoti xonlikka shoshildi. Asfandiyorxonni kutib olishga chiqqan davlat
arboblari orasida Husaynbek Matmurodov, Polvonniyoz Hoji Yusupovlar ham bor
edilar. Xiva garnizonidagi soldatlar ham xuddi Rossiyadagi kabi o‘z sovetlarini
tashkil qilishgan edilar. Ana shu sovetlarning faollaridan Latipov, Tinishev va
boshqalarning tashviqotlari bilan Polvonniyoz Hoji Yusupov boshliq Yosh xivaliklar
4-aprelda soldatlarning Muvaqqat hukumatga qasamyod qilishi uchun to‘plangan
tantanaga kishilarni yig‘ib borib, soldatlardan Xiva xonini ag‘darib tashlashni
so‘rashdi. Garnizon boshlig‘i xonni taxtdan olib tashlamaslik talabi bilan Yosh
xivaliklarga yordam berishga ruxsat berdi. 5-aprel kuni Asfandiyorxon rus soldatlari
himoyasida saroyga kelib, xalq nomidan qo‘yiladigan talab (manifest)ni imzolashga
majbur bo‘ldi. Manifestga, asosan, xon hokimiyati qoshida qonun chiqaruvchi organ
– Majlis va Nozirlar kengashi tashkil etildi. Majlisning birinchi yig‘ini 1917-yil 26-
aprelda bo‘lib o‘tdi. Unda Majlis raisi etib, Bobo Oxun Salimov, nozirlar
kengashining raisi etib Husaynbek Matmurodov saylandilar. Bu tashkil qilingan
davlat organlari tarkibida Yosh xivaliklarning a’zolari ko‘pchilikni tashkil qilar edi.
Lekin keyinchalik Asfandiyorxon Xiva garnizoni boshlig‘i general Mirbadalov va
Ilmiybaza.uz
Zaytsevlarning yordami bilan Majlisdan Yosh xivaliklarning a’zolarini siqib
chiqarishga muvaffaq bo‘ldi. Turli bahonalar bilan Husaynbek Matmurodov va bir
qancha Yosh xivaliklarni zindonga tashladi. Polvonniyoz Hoji Yusupov, Nazir
Sholikorov, Bobo Oxun Salimov, Jumaniyoz Sultonmurodov, Bobojon Yaqubov va
boshqalar xonning ta’qibidan qutulish uchun To‘rtko‘l, Chorjo‘y, Toshkent kabi
shaharlarga qochib ketishdi. Bu paytda To‘rtko‘l va Toshkentda sovet hokimiyati
o‘rnatilgan edi. Sovet hukumati orqali Yosh xivaliklarning Asfandiyorxon, Zaytsev,
Junayidxonlarga o‘z hamfikrlarini zindondan ozod qilishni talab qilib, yuborgan bir
qancha telegrammalari hech qanday natija bergani yo‘q. Aksincha, oktyabr
to‘ntarishidan keyin Xiva shahridan rus askarlari olib chiqib ketildi va
Asfandiyorxon o‘zining harbiy tayanchidan mahrum bo‘ldi. Bu 1916-yil
qo‘zg‘olonidan keyin Eronga qochib ketgan Junayidxonning Xiva xonligiga qaytib
kelishi va bu yerda katta mavqega ega bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Chunki mingdan ortiq
qurollangan sarbozlarga ega bo‘lgan Junayidxon bilan murosa qilmasdan
Asfandiyorxon va uning atrofidagi a’yonlar bundan keyin hokimiyatni saqlab
qolishga tayanchlari yo‘q edi. Shuning uchun ham Asfandiyorxon Junayidxonni
“sardori karim”, ya’ni xonning lashkarboshisi qilib tayinladi. Shu bilan o‘zi
Junayidxon qo‘lidagi qo‘g‘irchoq xonga aylanib qoldi. Xonlikdagi hokimiyat esa
to‘la ravishda Junayidxon qo‘liga o‘tdi. Toshkentga yetib kelgan Polvonniyoz Hoji
Yusupov boshliq Yosh xivaliklar 1918-yil bahorida sovet hokimiyatining faollaridan
biri bo‘lgan Yusuf Ibragimovning maslahati bilan o‘zlari to‘rt kishi bo‘lishiga
qaramasdan Yosh xivaliklar partiyasining Markaziy Qo‘mitasini tashkil qildilar.
1918-yil oktyabr oylariga kelganda, Yosh xivaliklar ta’siri bilan Junayidxon
va Asfandiyorxon o‘rtasiga nizo solindi va buning natijasi o‘laroq Junayidxonning
o‘g‘li Eshshi tomonidan Asfandiyorxon qatl qilindi. Uning o‘rniga akasi Sayid
Abdullaxon xon deb e’lon qilindi. Junayidxon Xiva xonligi hududida
bolsheviklardan mustaqil bo‘lgan davlatni saqlab qolishga harakat qildi. 1918-yil
noyabr oyida Amudaryoning o‘ng qirg‘og‘idagi yerlarda tashkil qilingan sovet
hukumatiga qarshi Junayidxon bir necha marotaba muvaffaqiyatsiz urush olib bordi.
1919-yil aprel oyida sovet hukumati bilan Junayidxon o‘rtasida Taxta shartnomasi
tuzildi. Unga sovet hukumati tomonidan Xristoforov, Xiva xonligi tomonidan
Junayidxon imzo chekdilar. Bu vaqtinchalik kelishuv bo‘lib, unga ikkala tomon ham
Ilmiybaza.uz
amal qilmadi. Bu paytda To‘rtko‘lda mulla Jumaniyoz Sultonmurodov boshliq Yosh
xivaliklar partiyasining qo‘mitasi tuzilgan bo‘lib, ularning soni Xiva xonligi
hududidan qochib o‘tganlar hisobiga kundan-kunga ko‘payayotgan edi. Ularni sovet
hukumati xivalik inqilobchilar deb, bolsheviklar partiyasi safiga qayd qilishgan.
Mana shu Yosh xivaliklarning talablari va turkman urug‘lari orasida
Qo‘shmamedxon, G‘ulomalixon kabi urug‘ sardorlarining Junayidxon bilan
kelishmay qolganligi haqidagi xabarni hisobga olgan bolsheviklar Skalov
rahbarligida 1919-yil 22 mustaqil davlat Xiva xonligi hududiga bostirib kirdilar.
1920-yil 1-fevralda Junayidxon qo‘shinlarini tor-mor qilgan qizil armiya Xiva
shahriga kirib bordi. 2-fevral kuni so‘nggi Xiva xoni Sayid Abdulloxon taxtdan voz
kechdi.
Xivada Jumaniyoz Sultonmurodov rayisligida Muvaqqat inqilobiy qo‘mita
tashkil etildi. 1920-yil 26-30-aprel kunlari Xorazm mehnatkashlarining birinchi
qurultoyi bo‘lib o‘tib, unda Xiva xonligi hududida Xorazm Xalq Sovet Respublikasi
tashkil etilganligi e’lon qilindi va Polvonniyoz Hoji Yusupov raisligida Xalq
Nozirlar Sho‘roi tuzildi. Bu hukumat tarkibiga, asosan, Yosh xivaliklar partiyasining
a’zolari kirgan bo‘lib, ular mamlakatda demokratik tuzumni o‘rnatish, mustaqil
davlatni barqarorlashtirish borasida katta ishlarni amalga oshirdilar. Ana shunday
ishlarning bittasi sifatida Bobo Oxun Salimov raisligidagi delegatsiyaning uch oy
davomida Moskva va Petrograd shaharlarida bo‘lib, 1920-yil 13-sentyabrda RSFSR
bilan XXSR o‘rtasidagi iqtisodiy-siyosiy shartnomaning imzolanishi bo‘ldi. Bu
hujjatga asosan XXSR mustaqil davlat hisoblanib, sovet Rossiyasi bilan o‘zaro teng
va bir-birlarining ichki ishlariga aralashmaslikka kelishib olindi. Lekin XXSR
hukumati rahbarlari olib borgan mustaqil siyosat sovet tuzumi va uning respublika
hududidagi vakillariga yoqmadi. Chunki Polvonniyoz Hoji Yusupov boshliq
hukumat xususiy mulk, vaqf yerlarini, diniy muassasalarni tarqatib yuborish o‘rniga
ularni saqlab qolish va mustahkamlashga harakat qilayotgan edi. XXSRning
Konstitutsiyasida ham xususiy mulk e’tirof etilgan edi. Bu narsa o‘sha paytdagi
sovet hukumatining Xorazmdagi vakillari Skalov, Ioffe, Dubyanskiy, Shokirov va
boshqalarga yoqmadi. Dubyanskiy va Shokirovlar 1920-yil avgust oyida
Qo‘shmamedxon va G‘ulomalixonlarni Xivaga chaqirib, ularni yigitlari bilan qatl
qilishga va bu bilan mahalliy o‘troq aholi va turkman chorvadorlari o‘rtasida nizo
Ilmiybaza.uz
tug‘dirishga harakat qilishdi. G‘ulomalixon qochib qutilgan bo‘lsa ham,
Qo‘shmamedxon va uning yigitlari qatl etildi. Biroq bu holatlarning hammasi Yosh
xivaliklar hukumati zimmasiga yuklatildi. Natijada, 1921-yil 6-martda Xiva shahrida
qizil askarlar tomonidan namoyish uyushtirilib, inqilobiy qo‘mita tuzildi va
Polvonniyoz Hoji Yusupov boshliq hukumat a’zolari qamoqqa olindi. Polvonniyoz
Hoji Yusupov va Nazir Sholikorovlar qochib yashirinishga ulgurishdi.
XXSRda kommunistlar olib borgan siyosat mahalliy kadrlarni, ziyolilarni,
mustaqil fikrga ega bo‘lgan insonlarni yo‘qotishga qaratilgan edi. Xorazm
respublikasi mavjud bo‘lgan atigi 5 yilga yaqin muddat ichida respublika hukumati
Xalq Nozirlar Sho‘rosi va Xorazm MIK raislari o‘n martadan o‘zgartirilganligi
fikrimizning yaqqol isbotidir.
1920-1921-yillarda agrar sohada dastlabki o‘zgarishlar amalga oshirilib,
10000 desyatina yer dehqonlarga bo‘lib berildi. Bundan tashqari, ularga urug‘,
dehqonchilik asboblari hamda ssuda (qarz) ajratildi. Dehqonlarga kredit hisobidan
5000 chorva mol sotildi. Eski sug‘orish inshootlarini qayta tiklash bilan birga
yangilari ham qurildi. Masalan, 1922-yil oxirigacha Xorazm dehqonlari
Hazoraspdan Xo‘jayligacha bo‘lgan hududda 12 ta damba qurdilar. 1922-yilda
chorakor va kambag‘allarga yer bo‘lib berish uchun davlat yer fondi tuzishga hamda
dehqonlarga uzoq muddatli va qaytarib olinmaydigan sudalar berish uchun davlat
dehqonlar bankini ta’sis etishga qaror qilindi. Bankka 3 mlrd. so‘m mablag‘
ajratilgan. Xullas, 1921-1922-yillarda 400000 tanobdan ortiqroq yer kambag‘al
dehqonlarga berildi.
XX asrda iqtisodiy siyosat va xo‘jalik sohasidagi islohotlar ziddiyatli tarzda
kechdi. Xorazm Respublikasidagi soliq siyosatida sovet Rossiyasining ta’siri
kuchliroq bo‘lganligi uchun sinfiy yondoshuv yaqqol nomoyon bo‘ldi. Soliqning
og‘ir yuki savdogarlar, sudxo‘rlar va yirik yer egalari zimmasiga to‘g‘ri keldi.
Qishloq xo‘jaligida yagona soliq tizimi (1922-yil dekabr) joriy qilindi. Soliq
to‘lashni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish maqsadida davlat banki va soliq palatasi tashkil
qilindi. Yangi iqtisodiy siyosat (NEP)ning e’lon qilinishi bilan karvonsaroylar,
korxonalar, kullar va to‘qaylar ijaraga berila boshlandi. Simlari tortilib, daryo
kemachiligini tiklashga kirishildi. Bir qancha yirik ko‘priklar qurildi. Paxta
maydonlarining hududi 1921-yildagi 10000 tanobdan 1924-yilda 85000 tanobga,
Ilmiybaza.uz
hosildorlik 100000 puddan 800000 pudga ko‘tarildi. Umumiy ekin maydonlari
1913-yildagi darajaning 62 %ni, hosildorlik 70-75 %ni tashkil qildi. 1924-yilga
kelib, 6 ta paxta tozalash zavodi, 10 ta g‘isht zavodi, yog‘ zavodi, bosmaxona,
elektrostansiya tiklandi. Qog‘oz va shisha zavodlari qurildi. Sanoatda davlat sektori
ustivor mavqeni egalladi.
Hukumat madaniy-ma’rifiy va sog‘liqni saqlash ishlariga ham katta e’tibor
qaratdi. 1920-yil bahorida Respublikada yangi tipdagi maktablar tashkil qilina
boshlandi. 1921-yil sentyabrida Xivada ochilgan xalq dorulfununi respublika
madaniy hayotida katta voqea bo‘ldi.
Xorazm respublikasi tuzilgan davtlabki oylardan boshlab g‘oyaviy-siyosiy
vaziyat keskinlashib bordi. Yosh xivaliklar hukumati, demokratik kuchlar mahalliy
sharoitni tushungan holda aholining urf-odatlari va qadriyatlarini e’zozlab ish olib
bordilar. Ammo Xivani bosib olish jarayonida kirib kelgan qizil armiya, uning
qo‘mondonlari, yevropalik bolsheviklar respublikadagi ijtimoiy-siyosiy hayotga
salbiy ta’sir ko‘rsatdilar. Ular mahalliy sharoitni, xalq ommasi kayfiyati va
qarashlarini nazar-pisand qilmay tezkorlik bilan inqilobiy chora-tadbirlarni amalga
oshirishga kirishdilar. Bu ishlarni amalga oshirishda Xorazm Kompartiyasi (1921-
yil dekabrda tuzilgan) ularning eng yaqin yordamchisiga aylandi.
Xorazm respublikasida keyingi yillarda ham g‘oyaviy-siyosiy kurash davom
etdi. Respublikaning ko‘plab rahbarlari mustaqillik uchun, adolatsizlikka qarshi
kurashni to‘xtatmadilar. 1923-yil bahorida savdo-sanoat noziri Nurullayev
Moskvada RSFSR bilan bo‘layotgan muzokaralarda qat’iylik ko‘rsatgani uchun
Xorazmga chaqirilib, qamoqqa olindi. Sovet Rossiyasining ko‘rsatmalari asosida
1923-yil yoz-kuzida Xorazm respublikasida tub siyosiy to‘ntarish amalga oshirildi.
1923-yil oktyabrda XXSR Xorazm Sovet Sotsialistik Respublikasi (XSSR)ga
aylantirildi. XSSRning yangi Konstitutsiyasi qabul qilindi. Afsuski, bu Konstitutsiya
mamlakatni sotsialistik qurilish yo‘liga o‘tishini qonun yo‘li bilan mustahkamladi.
Xulosa qilib aytganda, 1923-yil kuzidan boshlab Xorazm respublikasidagi
demokratik o‘zgarishlarga butunlay chek qo‘yildi. Xorazmni sovetlashtirish jarayoni
o‘zining yuqori bosqichiga ko‘tarildi. Bu holat 1924-yilning oxirigacha davom etdi.
Buxoro amirligining ag‘darilishi. Buxoro Xalq Sovet Respublikasining tashkil
topishi va undagi siyosiy o‘zgarishlar
Ilmiybaza.uz
1917-yil Buxoro amirligi ham xuddi Xiva xonligi singari Muhim o‘zgarishlar
arafasida turardi. Bu davrda Buxoroda jadidchilik harakati va undan o‘sib chiqqan
Yosh buxoroliklar partiyasining faoliyati kuchaydi. Yosh buxoroliklar 1910-
yildayoq o‘zlarni alohida tashkilot sifatida e’lon qilgan edilar. Ular dastavval mavjud
monarxiya tuzumi doirasida demokratik islohotlar o‘tkazish, konstitutsion
monarxiyani o‘rnatish orqali amirning mutlaq hokimligini cheklab qo‘yish tarafdori
bo‘lishgan. 1917-yil 7-aprelda Buxoro amiri Said Olimxon mamlakatda islohotlar
o‘tkazish to‘g‘risida farmon chiqarsa ham, amalda uni joriy qilmadi. Jadidlar Buxoro
shahrida namoyish uyushtirganlaridan so‘ng mamlakatda ularni yoppasiga ta’qib
etish boshlandi.
Buxorodagi aprel voqealarining yakuni shu bo‘ldiki, hukumatda konservativ
kuchlar yana ustunlikka erishdilar. Said Olimxon qozikalon Sharifjon Maxdumni
lavozimidan bo‘shatdi, g‘azablangan mutaassiblar rais Abdusamadxo‘jani olomon
qilib o‘ldirdilar. Nasrullobek qo‘shbegining buyrug‘i bilan Yosh buxorolik
jadidlarning mashhur namoyandasi Sadriddin Ayniy va boshqalar 75 tayoq urib
jazolandilar. Islohotchilik harakatining bu bosqichi mana shunday noxushlik bilan
yakunlandi.
Oktyabr to‘ntarishidan keyin sovet Rossiyasi bilan Buxoro amirligi o‘rtasidagi
munosabatlar keskinlashdi. Turkiston respublikasining bolsheviklardan iborat
rahbariyati Buxoro amirligining davlat mustaqilligini rasmiy ravishda tan olishiga
qaramay, amalda uning ichki ishlariga doimiy ravishda aralashib turdi.
Yosh buxoroliklar amirlik istibdodiga qarshi kurashni davom ettirdi. Partiya
ichida turli guruhlarning borligi, qarashlarning xilma-xilligi tufayli yagona dastur
tuzishga ehtiyoj tug‘ildi. Markaziy qo‘mita bu vazifani 1917-yil noyabrda Fitratga
topshirdi. Fitrat tomonidan 1918-yil yanvarda yozilgan Yosh buxoroliklar
partiyasining dasturi (programmasi) Markaziy qo‘mita tomonidan tasdiqlandi va
islohot loyihasi sifatida e’lon qilindi. Unda Buxoro mamlakatida konstitutsiyaviy
monarxiya o‘rnatish, Buxoroning iqtisodiy, siyosiy va harbiy mustaqilligini
ta’minlash, madaniy taraqqiyotga erishish lozimligi, dehqonchilik va soliq tizimiga
alohida e’tibor berildi. Buxoroda zamonaviy armiyani tashkil etish, 2 yillik majburiy
harbiy xizmatni joriy qilish, davlat hisobidan maktablar va oliy o‘quv yurtlari ochish
zarurligi aytildi. Loyihada Buxoroda 10 ta nozirlikdan iborat Nozirlar Sho‘rosi tuzish
Ilmiybaza.uz
taklif
etildi.
Keyinchalik
Fayzulla
Xo‘jayev
Fitrat
loyihasining
ancha
cheklanganligini tanqid qilib, unda boshqaruvning respublika usulini joriy etish talab
qilinmaganligini ko‘rsatgan edi.
Turkiston XKS Buxoro davlatiga g‘animlik qilib, amir hukumatini kuch bilan
ag‘darishga urindi. Bolsheviklar shu maqsadda Yosh buxorolik jadidlarni qo‘llab-
quvvatlashdi. 1918-yil mart oyida Turkiston o‘lkasi XKS raisi F. Kolesov
qo‘mondonligidagi qizil askarlar mamlakat poytaxti Buxoro shahriga hujum
uyushtirdilar. Ularning hujumi muvaffaqiyatsiz tugagan bo‘lsa ham, Buxorodagi
siyosiy tuzumni o‘zgartirish uchun urinish to‘xtamadi. Afsuski, Amir Olimxon
mamlakat taqdiri hal qilinayotgan ushbu fursatda muxolifatdagi Yosh buxoroliklar
partiyasi arboblari bilan til topisha olmadi. U mamlakatla konstitutsion monarxiya
va demokratik tartibotlarni o‘rnatmoqchi bo‘lgan jadidlar-Yosh buxoroliklarni
yo‘qotish yo‘lini tutdi. Fayzulla Xo‘jayevning ta’kidlashicha, Kolesov voqeasidan
keyin amir mamlakatda 3000 kishini qatl qilgan. Sadriddin Ayniyning yozishicha,
faqat poytaxt Eski Buxoro emas, balki G‘ijduvon, Shofirkon, Vobkent, Qorako‘l,
Chorjo‘y, Xatirchi, Karmana, Qarshi, Shahrisabz bekliklarida ham minglab kishilar
jadidlikda ayblanib, nohaq o‘ldirildi. Buxorolik jadidlarning tirik qolgan vakillari
Samarqand, Toshkent va Moskvaga jo‘nab ketishga majbur bo‘lishdi. Yosh
buxoroliklarning bir qismi 1918-yilning yozida Toshkentda Buxoro Kompartiyasini
tuzishdi. Fayzulla Xo‘jayev Moskvadagi muhojirlik davrida 1918-yil oktyabrda
Turkiston respubli- kasining RSFSR hukumati huzuridagi muxtor vakolatxonasi
qoshida Yosh buxoroliklar partiyasining bo‘limini tashkil qildi. 1920-yil yanvarda
Toshkentda Fayzulla Xo‘jayev boshchiligidagi inqilobchi Yosh buxoroliklar
partiyasining
Turkiston
Markaziy
byurosi
tuzildi.
Bolsheviklar
Yosh
buxoroliklardan amirlik hokimiyatini ag‘darishda foydalandilar. Ular ham taktik
maqsadlarni ko‘zlagan holda bolsheviklarga yaqinlashishdi.
Yosh buxoroliklar partiyasining Turkiston Markaziy byurosi 1920-yil 13-14-
iyunda bo‘lgan birlashgan konferensiyasida Fayzulla Xo‘jayev tuzgan dastur
(programma)ni qabul qildi. Dastur “Zulmga qarshi birlashingiz!” degan shior va
kirish qismi bilan boshlanadi. Bu qismda Buxoroning umumiy ahvoli va Yosh
buxoroliklarning asosiy maqsadlari, ikkinchi qismida esa Yosh buxoroliklarning
amaliy takliflari, islohot va mamlakatning idora qilishni tashkil qilish rejasi bayon
