“SOVETLAR DAVRIDA O‘ZBEKISTONDA ARXEOLOGIYAGA OID TADQIQOTLAR” REJA: Kirish..............................................................................................3-4-bet I – bob. O‘rta Osiyoda XIX asrning birinchi yarmida tarixni o’rganish yuzasidan erishilgan ayrim yutuqlar tahlili. 1.1 O‘rta Osiyoda arxeologiya fanining shakllanish jarayoniga Rus sharqshunosligining ta‘siri.............................................5-9-bet 1.2 Sovet davrida O’zbekistonda paleolit davriga tegishli tadqiqotlar ............................................10-16-bet II – bob. Sovetlar davrida O’zbekistondan yetishib chiqan arxeologlar. 2.1 O’zbekistonda arxeologiya fanining shakillanishi.................17-23-bet 2.2 O’zbek arxeologiya olimlari Yahyo Gu‘lomov va Andrey Shishkin tadqiqotlari ……………………...........24-27-bet Xulosa.........................................................................................28-29-bet Foydalanilgan adabiyotlar.............................................................30-bet 1 Kirish 1918 – yilda Moddiy madaniyat tarixi va Rossiya akademiyasi tuzildi . Unga barcha arxeologik , san’at , madaniyat va memorchilik yodgorliklarini hisobga olib ularni davlat himoyasiga olish vazifasi qo’yildi. Arxeologik tadqiqotlarni kengaytirish maqsadida Ruslar O’rta Osiyo hududida 5 ta ekspeditsiya tashkil etiladi. 1936 – yilda Masson boshchiligida Termiz arxeologik ekspeditsiyasi;1937 – yilda Bernshtam boshchiligida yettisuv arxeologik ekspeditsiyasi; 1937 – yilda Tolstof rahbarligida Xorazm ekspedidsiyasi; 1937 –yilda Masson rahbarligida Farg’ona arxeologik ekspeditsiyasi; 1937 – yilda Shishkin rahbarligida quyi Zarafshon arxeologik ekspeditsiyasi; O’zbekiston hududida arxeologik tadqiqotlar anchagina rivojlandi. Unda sobiq SSR fanlar akademiyasining O’rta Osiyo respublikalaridagi filiallari, Lelingrad va Moskvadagi ilmiy tashkilotlar, moddiy madaniyat tarixi akademiyasi, sharq madaniyati muzeyi kabi tashkilotlar O’zbekiston hududida arxeologik tadqiqotlarni olib bora boshladi. 1939 – yildan boshlab fanlar akademiyasi tashkil topgan .Uchinchi bosqich 1945 – yildan keyingi davrlarni o’z ichiga oladi. Bu davrda yuqoridagi ekspeditsiyalar tarkibiga o’zgartirish kiritildi. Yettisuv eksoeditsiyasina - 1944 – 1949 – yillarda Tyanshan Oliy ekspeditsiyasi, 1951 – 1955 – yillarda esa Qirg’iziston arxeologik etnografik ekspeditsiyasi davom ettiradi . 1946 – 1952 – yillarda Farg’ona arxeologiyasini Bernshtant rahbarligida Pomir oloy va Pomir Farg’ona ekspeditsiyalarini o’rgandi 1970 – yilda Farg’ona ekspeditsiysi tashkiletildi. O’zbekistonda arxeologiya fani eng yosh ilmiy sohalardan biridir . Shuni qayd etish lozimki, o’lkani tadqiq etishga oid birinchi qadamlar XIX asrning oxiridan boshlab qo’yilgan edi. o’zbek arxeologlarining, balki O’rta Osiyo qadimshunoslarining fan olamida Yo`qorida darajasiga ko’tarilgan YA.G’. G’ulomov ning tinimsiz sa`y - harakatlari tufayli o’tgan asrimizning 60 yillarida birin-ketin o’zbek arxeologlaridan fan nomzodlari chiqa boshladi. Natijada, 1970 2 yilning 1 oktyabriga kelib, katta tashkilotchi o’z xalqining fidoyisi, O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining sobiq vitse prezidenti I.M. Mo’minov homiyligida O’zR FA si tarkibida asosiy o’zagini o’zbek olimlari tashkil qilgan arxeologiya instituti tashkil etildi. Ana shu ilmiy tekshirish instituti bazasida 10 dan ortiq fan doktorlari va 50 dai ortiq fan nomzodlari tayyorlanib, ular tomonidan ibtidoiy jamoa tuzumini barcha jabhalarini yorituvchi o’nlab yirik monografiyalar va yuzlab muhim muammolar echimiga oid ilmiy maqolalar yuzaga keldi Bunday ilmiy izlanishlarni yakuni ajdodlarimizni ibtidoiy jamoa tuzumini barcha qirralarini yoritish uchun poydevor yaratgan bo’lsa, 1991 yilning 1 sentyabrida jonajon O`zbekistonimizning mustaqillikka yerishuvi barcha fanlar qatori, arxeologiya fani va uni mutaxassis olimlari uchun ulkan maqsadlarni amalga oshirishlariga juda katta imkoniyatlarni yaratib byerdi. Birinchi Prezidentimiz Islom Abdug’anievich Karimov aytganlaridek: «Mustaqillik yillari o’z o’tmishimizni, o’z madaniyatimizni xolisona bilib olish davridir. Bu jahon hamjamiyati, tarix oldidagi vazifamizni anglab olish davridir... Bu davr ma`naviy uyg’onish va milliy o’zligini anglashning o’sish davridir» (I.A.Karimov. 1995.) Shunday ekan, shu kunning talabi mustaqil O’zbekistonimizdagi xar bir oriyati, vijdoni pok insonning kim bo’lishidan, qaysi kasbga mansub bo’lishidan qat`iy nazar, imkon qadar mustakilligimizni mustahkamlash yo’lida fidoiylik qilmog’i lozim. Bu borada tarixchi va arxeolog olimlarimizning ma`suliyati yanada kuchliroq bo’lishi kerak deb o’ylaymiz. Chunki tariximizni bor bo’yi - basti bilan oqilona ko’rsatishimiz uchun hech qachon va hech bir zamonda hozirgidek sharoit yaratilmagan edi. Shuning uchun ham, hozirgi kunda arxeolog olimlarimiz tomonidan mustaqil O’zbekistonimizni erksevar fuqarosi, o’zligini anglashga va ma`naviyatini yanada yuksaltirishga hissa qo’shish maqsadida, juda keng miqyosda ilmiy izlanishar olib borilmoqda. Bu borada ibtidoiy tuzum tarixini ilk davri haqida keyingi yillarda juda katta arxeologik ishlar olib borildi. 3 I – bob. O‘rta Osiyoda XIX asrning birinchi yarmida tarixni o’rganish yuzasidan erishilgan ayrim yutuqlar tahlili. 4 1.1 O‘rta Osiyoda arxeologiya fanining shakllanish jarayoniga Rus sharqshunosligining ta‘siri O’rta Osiyo tarixini o’rganishda rus sharqshunoslarining roli aytarli darajada ma’lum. XIX asrning 2-yarmida O’rta Osiyo chor qo’shinlari tomonidan bosib olingach, bu erga rus olimlari kelib, ko’plab tadqiqot ishlarini olib bordilar. Avvalam bor bu ish chor hukumati foydasiga bo’lsada, ammo, bajarilgan ilmiy ishlarning ahamiyati ham aytarli edi. Shunday murakkab va og’ir sharoitda ham tarixchilar, sharqshunoslar, arxeologlar o’z fikr va mulohazalarini erkin bayon etishga harakat qilganlar, asarlar yaratganlar. Ammo, mustamlaka siyosatmandlari xalq ommasining milliy ongini o’stirishga yordamlashishni aslo ma’qul ko’rmasada, fan uchun xizmat qiluvchilar ham bor edi. Ularning foliyatlari ham mavjud sharoitga nisbatan qiyin kechgan, albatta. Sababi, chor hukumati amaldorlari omma o’rtasida tarixiy bilimlarni targ’ibot qilish, ular diqqatini qadimgi zamon yodgorliklarini o’rganishga tortish kabi ishlardan cho’chir edilar. Binobarin, O’rta Osiyoning yangi-yangi hududlarida Rossiya hukmronligining o’rnatilishi, ularning Umumrossiya iqtisodiy taraqqiyoti yo’liga qo’shib yuborilishi tufayli turmushning o’zi ilmiy tadqiqotlar o’tkazish zarurligini taqoza qilardi. O’rta Osiyoning yaxshiroq o’rganilmaganligi mustamlaka ma’muriyatining maqsadlarini ro’yobga chiqarishga halaqit berar edi. Ilmiy tadqiqot ishlarining ma’lum bir qismi, o’zlarining ko’p asrlik tarixiga, o’z urf-odatlari, xususiyatlari, turmush tarziga ega bo’lgan ko’p sonli O’rta Osiyo xalqlari ommasini ekspulatatsiya qilish tizimini kuchaytirishga yordam berishi ko’zda tutilar edi. Tabiiy boyliklari, madaniy merosi g’oyat boy bo’lgan va kam tekshirilgan bu hudud rus ziyolilarining taraqqiyparvar qismini juda qiziqtirardi. Shuning uchun ham, darvinizmning e’tiqodli tarafdorlaridan biri bo’lgan mashhur rus olimi – zoolog, zoogeograf va otashin sayyox, N.A.Severtsov (1827-1886), mashhur rus geografi P.P.Semenov- Tyanshanskiy (1827-1914), tabiatshunos va sayyox, A.P.Fedchenko (1844-1873), geolog va gyugraf I.V.Mushketov (1850-1902), mashhur olim, hozirgi zamon ilmiy 5 tuproqshunosligiga asos solgan V.V.Dokuchaev (1846-1903) singari jonkuyar olimlar O’rta Osiyoni o’rganish borasida katta ilmiy tadqiqot ishlari olib bordilar, boy manbalar to’plashga erishdilar. Bir guruh harbiy topagraflar esa tabiiy kontrastlari bir-biridan keskin farq qiladigan juda katta hududni keng ko’lamda suratga tushirish, xaritalashtirishdek mashaqatli vazifalarni bajardi1. Mamlakatning iqlim sharoiti o’rganildi, metrologik markazlar tashkil qilindi. Masalan, 1867 yilda Toshkent metrologik markazi tuzildi, so’ngra bunday joylar mamlakatning boshqa joylarida ham tuzildi. 1874 yili Rossiyadagi eng qadimgi Pulkovo rasadxonasi ilmiy xodimlarining yordamida Toshkent falakiyotshunoslik rasadxonasi ochildi, ilmiy tadqiqot ishlari boshlanib ketdi. To’g’ri, kadrlar etishmasligi, mablag’ tanqisligi sababli bu ishlar zaruriyatga nisbatan rivojlanmadi, albatta. O’lkani o’rganishda statistika qo’mitalari ham muhim rol o’ynadi. 1868 yil Turkiston statistika qo’mitasi tuzildi, statistik ma’lumotlar nashr qilina boshlandi2. 1870 yilda Toshkentda ochilgan Turkiston xalq kutubxonasi (hozirgi A.Navoiy nomidagi O’zbekiston milliy kutubxonasi) katta ahamiyatga ega bo’ldi. Kutubxona o’lkani o’rganish bilan shug’ullanuvchi tadqiqotchilar, ayniqsa, mahalliy xodimlar uchun katta ahamiyatga ega bo’ldi. Kutubxona tashabbuskor ziyolilar harakati tufayli boyib bordi. Kutubxona fondida saqlanayotgan adabiyot va manba majmualaridan O’rta Osiyoga, ayniqsa Turkiston o’lkasiga taalluqli «Turkiston asarlar va maqolalar to’plami» juda qimmatli asar bo’lib, hozir ham u o’z ahamiyatini yo’qotgan emas. Bu to’plamni tuzish ishlarini taniqli rus olimi, biblografi V.I.Mejovning xizmatlari kattadir. U Peterburgda 1868 yildan boshlab 20 yil davomida to’plamlarni yaratish ustida ish olib borgan. Masalan, 1888 yilda «Turkiston to’nlami»ga kirgan katta-kichik jildlarning soni 416 taga etgan edi. Bu to’plamlar 1867-1887 yillarda yig’ilgan materiallarni o’z ichiga olar edi. Ammo, o’lkadagi chor ma’muriyatining buyrug’i bilan «mablag’ yo’qligi sababli» bu 1 “O’zbekistonda arxeologik tadqiqotlar jurnali” . 2008-2009. 7-soni. 27-28-b 2 “O‘rta osiyo arxeologiyasi” S.2019. 32-b. 6 faoliyat to’xtatib qo’yilgan edi. V.I.Mejov «Turkiston to’plami»ga 3 kitobdan iborat sistematik va alfavit ko’rsatkichini ham tuzgan edi. Eng muhimi shundaki, 1872 yilda A.L.Kun va boshqa Sharqshunoslar mashhur «Turkiston albomi»ni tuzib tamomladilar. Bu albomda Turkiston o’lkasining etnografiyasi, arxeologiyasi, kasb-hunar va tarixga doir manbalar suratli tarzda ifodalangan edi. Bu nodir asar hozirgi qadar ham o’z ilmiy qiymatini saqlab keladi. Albom 1262 dona rangli va rangsiz fotosuratlar yopishtirilgan 447 kartondan iborat bo’lib, Rossiyada faqat uch kutubxonada - imperator kutubxonasi, Fanlar Akademiyasi kutubxonasi va Turkiston kutubxonasida saqlanilgan. Bu albom ilmiy jihatdaya ham qimmatli asardir1. 1917 yilga qadar Turkistondagi ilmiy jamiyatlar tomonidan «Axborot»lar chiqarila boshlangan edi. Jumladan, Rus geografiya jamiyatining Turkiston bo’limi «Axborot»ning 13 jildi (1898-1917), Turkiston havaskor arxeologlari to’garaginiig majlislar qarorlari va «Fxborot»laridan 21 to’plam (1896-1917) va boshqa sohalardagi «Axborot»lar singari ma’lumotlari bosib chiqarilgan bo’lib, bu ahvol ilmiy izlanishlarning bir qator jonlanganligidan dalolat berar edi. Turkiston o’lkasining qadimiyot yodgorliklari ko’pdan buyon olimlarning diqqatini o’ziga jalb qilib kelar edi. XIX asr davomida osori-atiqalar ustida arxeologik kuzatishlar, qidiruv va qisman qazish ishlari olib borildi. Bu sohadagi ishlar P.I.Lerx, N.I.Veselovskiy, V.A.Jukovskiy, V.V.Bartold va mahalliy turkistonshunoslardan M.S.Andreev, V.L.Vyatkin, A.L.Kun, A.A.Semenov, I.T.Poslavskiy, N.P.Ostroumov va boshqalarning nomlari bilan bog’liqdir. Shuningdek, sobiq turkistonning qadimiy yodgorliklarni hisobga olish va tekshirishga markaz ilmiy muassalaridan Imperator arxeologiya komissiyasi, ayniqsa Rus arxeologiya jamiyatining Sharq bo’limi, bundan tashqari, 1903 yilda tashkil qilingan O’rta va Sharqiy Osiyoni tarixiy, arxeologik, lingvistik va etnografik jihatdan o’rganish qo’mitasi ham e’tibor bilan qaradi. 1 O’rta Osiyo arxeologiyasi kafedrasi : avlodlar izlanishi va kashfiyotlari”. T:. 2020. 40-b. 7 O’sha vaqtlarda havoskor rus kollektsiyachilaridan Barshchevsiky, Vyatknn, Kastalskiy, Komarov, Petrov-Borzna, Poslavskiy, Stolyarov, Terentev, Trafimov, Likoshin va boshqalarning to’plagan ko’pdan-ko’p ma’lumotlari hammaga mashhur edi. Bu arxeologik yig’malarning aksariyati 1871, 1874, 1889 yillarda Toshkent, Samarqand va Farg’onada ochilgan muzeylarda, shuningdek, Sankt- Peterburg, Moskva muzeylari ko’rgazma va zaxiralarida saqlanadn. Shu bilan bir qatorda o’lkaning etnografiyasini o’rganishda ham aytarli tadqiqotlar olib borildi, serob manbalar to’planildi. Bu borada V.V.Bartold, N.I.Veselovskiy, V.V.Radlov, A.N.Samoylovich singari mashhur sharqshunoslarning yaratgan asarlari ham ahamiyatlidir1. O’lkani, xususan, tarixiy va arxeologik jixatdan o’rganish uchun zarur mablag’lar ajratilish talab qilinar edi. Biroq, o’lkada davlat ilmiy-tekshirish muassasalari deyarli yoki butunlay yo’q edi. Bu vaziyat, o’lkadagi olimlarni, umuman rus ziyolilari namoyondalarini birlashtirib, Moskva, Peterburgdagi yirik olimlarning qo’llab-quvvatlashi bilan o’lkada ilmiy jamiyatlar tuzaboshlashga undardi. Ko’pgina ilmiy jamiyatlarning paydo bo’lishi bu erda mahalliy turkistonshunos xodimlar paydo bo’lganligidan va ularning faoliyatlarini bir qator o’zaro muvofiqlash zarurligidan dalolat berardi. Shulardan biri, arxeologiya, antropologiya, etnografiya havoskorlari jamiyatining Turkiston bo’limi edi. Shunday qilib, 1870 yilda O’rta Osiyo olimlar jamiyati vujudga keldi. Bu jamiyat o’z oldiga xususan, O’rta Osiyo tarixi, gergrafiyasi, etnografiyasi, statistikasi, iqtisodiyotiga oid ma’lumotlarni to’plash, ishlash va tarqatishni maqsad qilib qo’ygan edi. Uning birinchi ochiq majlisi 1971 yil 28 yanvarda bo’ldi. Shu bilan bir vaqtda A.P.Fedchenkoning faol ishtiroki bilan tabiyot, arxeologiya, ayatropologiya va etnografiya havoskorlari jamiyatining Turkiston bo’limining ochilishi ahamiyatli bo’ldi. Bo’lim a’zolari aytilgan sohalar bo’yicha tadqiqotlar olib borish, manbalar to’plashga kirishdilar. O’lkada ishlab turgan havaskor arxeologlar 1895 yilda Turkiston arxeologiya havaskorlari to’garagiga birlashdi. O’lkadagi shu singari 1 A.Arsixovskiy – “Arxeologiya asoslari” T:. “O’qituvchi” 1970. 8 boshqa ilmiy to’garaklar ham rejali ishlar olib borgan bo’lmasalarda, havaskorlarning qiziqishi kuchli edn. Arxeologiya ishlari asosan yozuv manbalarni to’plashga, ayrim holatlarda arxeologik manbalar yig’ish, qazish ishlari o’tkazish kabi ishlar ham bo’lib turardi. Yuqorida aytilganidek, O’rta Osiyoning chor qo’shinlari bosib olishdan ancha ilgari, hatto imperator Petr I zamonida ham bu o’lkaga nisbatan bo’lgan qiziqish kuchli bo’lgan. Rus chor hukumati xayolidan O’rta Osiyo hech qachon ko’tarilmagan. Shu maqsadlarni amalga oshirish ishtiyoqida bu erga bir necha razvedka ishlari amalga oshirilgan. Bu ishlarning ayrimlari arxeologik tekshiruv o’tkazish niqobida ham bo’lgan. Shunday arxeologik razvedkali ekapeditsiyalardan biri 1819 yildagi kapitap N.N.Muravevning tekshirish ishlari edi. Ekspeditsiya Turkmaniston va Xiva tumanlariga jo’natilgan edi. U aslida harbiy maqsaddagi ekspeditsiya bo’lsada, bir muncha qimmatli kuzatuvlar olib bordi, ko’pgina qadimgi yodgorliklarni ro’yxatga oldi, turli turmush buyumlarini to’pladi. Keyinchalik N.N.Muravevning kundalik daftari frantsuz va nemis tillariga tarjima qilindi. Unda Xiva xonligi haqida qiziqarli ma’lumotlar to’plangan edi. O’rta Osiyoda ibtidoiy kishilar yashaganligi haqida rus olimlari birinchilardan bo’lib fikr bildirishgan edilar. Jumladan, A.S.Uvarovning uqtirishicha, agar Ovrupa qitasida mamont davrida ibtidoiy odamlar yashaganligi aniqlangan ekan, demak, bu jarayon O’rta Osiyoda ham bo’lgan. Xullas, XIX asrning o’rtalariga, ya’ni Rossiyaning bu o’lkalarni bosib olinishiga qadar ham O’rta Osiyo ibtidoiy davri tarixidan darak beruvchi qiziqarli manbalar to’plana borgan. Bu manbalar turli kasbdagi kishilar tomonidan to’plangan va hozir ham Sankt-Peterburg, Moskva, Toshkent, Samarqand singari shaharlarning muzey zaxiralarida saqlanib kelinadi. Ularning aksariyati o’rganilib chiqilgan ham, xullas, muzeylar manbalarning guvohlik berishicha, XIX asrning o’rtalariga kelib, O’rta Osiyoning tosh asri haqida dastlabki ma’lumotlar to’plana borgan. Masalan, A.A.Spitsinning ma’lumotiga ko’ra, Qirg’izistonda 1850 yilning yozida qadimgi mozorlar tekshirilib ko’rilganda, toshdan yasalgan 4 ta kamon o’qi topilgan. Shu 9 yili S.I.Gulyaev qadimgi tog’ konlarida kuzatishlar olib borib, ibtidoiy kishilarning mehnat qurollarini topadi. U shunday tosh bolg’alarning Qoraqalin o’lkasida ham topilganligi haqida xabar beradi. Doktor A.Shrenko 1855 yili toshdan yasalgan bolg’alar topib, antropologiya va etnografiya muzeyiga topshirganligi haqida ma’lumot beradi. A.Gebel topilmalari ham qiziqarlidir. U, 1864 yili (Hozirgi Fedcheshso bug’ozi) Mang’ishloq yarim oroli hududidan bir necha tosh parahalari hamda o’zaklarini topgan va ularni Peterburgdagi antropologiya etnografiya muzeyga sovg’a qilgan. Bu dalillar O’rta Osiyo hududida ibtidoiy davrning boshdan kechirganlari haqidagi dastlabki ma’lumotlar edi. Ammo, mutaxassis arxeologlarning yo’qligi hamda tekshirish ishlarining hali yo’lga qo’shilmaganligi tufayli bu topilmalarga nisbatan ilmiy tafsilotlar yaratilmagan, shuningdek, ayrim topilmalar esa kishilarning shaxsiy kollektsiyalarida qolib ketgan, fan olamiga olib chiqilmagan. To’g’ri, to’garak a’zolarining o’rtaga qo’ygan masalalari va mulohazalari dastlab topgan materiallari, undan keyingi tadqiqotchilar uchun yordamchi ma’lumot bo’lib xizmat qildi. O’tmish yodgorliklari haqida tafsilotlar yuritish, arxeologik va yozma manbalarni solishtirib o’rganishga imkon berdi. Ayni vaqtda, hali to’garak a’zolarining xulosalari munozarali va zamon sinoviga bardosh beraolmagan bo’lsada, xar holda butun davr uchun, shubhasiz katta ahamiyatga ega edi. Ularning bu boshlagan ishlari tatqiqodchilik fikrlarining rivojlanishiga turtki bo’ldi, unga ilmiy jamoat diqqatini tortdi. Mashhur rus sharqshunosi V.V.Bartold to’garak ishlariga katta yordam ko’rsatdi. Hammasi bo’lib o’lkada 15 ga yaqin ilmiy jamiyat ish olib borgan bo’lib, shulardan tarix va arxeologiya jamiyati ham bor edi1. Ammo, shuni aytish zarurki mustamlaka Turkiston sharoitida ilmiy jamiyatlarning faoliyati mahalliy aholi o’rtasida yoyilmadi. Ilmiy tibiiyot jamiyatlari bundan bir qadar mustosnodir. To’g’ri, ilmiy jamiyatlar huzurida faol o’lkashunoslar, mahalliy muxbirlar pavdo bo’ldi. Bu borada rus tadqiqotchilari, kollektsionerlari va ilmiy jamiyatlarning ta’siri ostida osori-atiqa havaskorlari qadimgi yodgorliklarni to’playdigan havaskorlar etishib chiqdi. Bular orasida 1 Lunin B.V.Nauchno’e obshestva Turkestana i ix progressivnaya deyatelnost, Tashkent, Nauka, 1962) 10 samarqandlik Mirzo Buxoriy, Mirzo Abdulloning nomlari alohida ajralib turadi. Mirzo Buxoriy boy arxeologik-numizmatik kollektsiyalar tuplashga erishgan va bularning bir qismi Ermitaj kollektsiyalariga kirgan. Ajoyib san’atkor - xattot Mirzo Barot Mullo Qosimov Samarqand va uning atroflaridagi ko’pdan-ko’p qadimgi zamon yodgorliklari suratini chizgan va to’plagan. U, Ulug’bek madrasasining ham g’oyat aniq eskizini tayyorlagan edi. Mirzo Abdullo Abduraxmon, A.L.Kunning Iskandarko’l ilmiy safarida qatnashib, qadimgi toshlarga yozilgan xatlar qayd qilingan ma’lumotlarni to’plagan va uning yuritgan kundaligi muhim arxeologik manba sanaladi. Turkiston o’lkasida tug’ilib o’sgan kishilardan bir qanchasi foydali qazilmalar topish va ularni tavsiflash, qadimgi zamon yodgorliklarini qidirib topish kabi ishlarda ishtirok etganlar. XX asr boshlarida ham Turkistondagi ilmiy jamiyatlar, shu jumlaladan tarix, arxeologiya havaskorlari ham aytarli ishlarni bajarishdilar. 1907 yilda bibliograf I.V.Dmitrovskiy rahbarligi ostida «Turkiston to’plami»ni tuzish ishlari yangidan boshlandi. 1917 yilga qadar to’plam jildlariniig soni 394 ga etkazilgan edi1. Hozir bu to’plam Alisher Navoiy nomli O’zbekiston milliy kutubxonasida saqlanadi. 1952 yilda Moskvadagi Davlat xalq kutubxonasida «Turkiston to’plami»ning yana 29 jildi topildi. Bu to’plamlarda O’rta Osiyo va unga qo’shni bo’lgan Sharq mamlakatlarining tarixi, arxeologiyasi, etnografiyasi, adabiyoti, iqtisodiyoti, madaniyat tarixi va boshqa masalalariga doir keng ma’lumotlar taqdim qilingan. 1.2 Sovet davrida O’zbekistonda paleolit davriga tegishli tadqiqotlar Faqat fashistlargina toza qondan yaralgan odamlar bo’lib, ularning kelib chiqish joylari O’rta Osiyo bo’lgan deb da`vo qilib chiqdilar. Ularning kelib chiqish joylarining O’rta Osiyo deb ko’rsatishlarini sababi, 1938 yilga qadar O’rta Osiyo hududidan o’rat paleolit, ya`ni muste davrida yashagan neandertal 1 www.arxiv.uz 11 odamlarini makonlarini topilmagani edi. Aniqrog’i, O’rta Osiyodagi Rossiyaga qaram bo’lgan respublikalarning birontasida ham arxeolog olimlarni umuman bo’lmaganligi sababli, bu region mutlaqo o’rganilmagan edi. Shuning uchunham A.P.Okladnikov tomonidan Teshiktosh g`orini, ya`ni neandertal odamlarini yashagan makonini topilishi o’z vaqtida juda katta voqea bo’lib, yuqoridagi kabi g’ayri ilmiy uydirmalarga barham berishga sabab bo’lgan. O’sha vaqtlarda ham arxeologiya fanidan yaxshi tanilmagan, endigina aspiranturaning 2 kursida o’qiyotgan aspirant A.P. Okladnikov davlat mukofotining sovrindori bo’lgan edi1. Shuni aytish kerakki, o’tgan asrimizning 2 yarmidan boshlab, ayniqsa, uning oxirgi choragida O’rta Osiyodagi respublikalarning milliy kadrlardan tashkil topgan mutaxassislarni ilmiy izlanishlari natijasida O’rta Osiyo hududlarida 300 dan ortik, o’rta polialitga, ya`ni muste davriga mansub neandertal odamlarni mehnat qurollari va makonlari borligi aniqlandi. Bu borada O’zbekiston Respublikasida Arxeologiya institutining tashkil topgani va unda mutaxassis arxeolog olimlarni jamlangani tufayli, u bosh rolni o’ynadi. Faqat Toshkent vohasining o’zidagina 30 dan ortiq muste yodgorliklari topildi va mukammal ravishda o’rganildi. Ammo, O’rta Osiyodagi 300 dan ortiq muste yodgorliklari orasida Teshiktosh g`orida yashagan neandertal odamlarning makoni o’zining kadimiyligi va arxeologik matyeriallarini boyligi bilan hamon o’z hukmronligini davom ettirib kelmoqda. Haqiqatdan ham Teshiktosh G`oridan topilgan arxeologik topilmalar hozirgacha juda katta ahamiyatga ega bo’lib kelmoqda. Faqat toshdan yasalgan mahnat qurollarining soni 339 ta bo’lib, ularning chiqindilari 3000 taga etadi. Teshiktoshdan topilgan mehnat qurollarini aksariyati qirquvchi va tarashlovchi vazifalarni bajarganlar. Bu mehnat qurollari orasida o’rta paleolitni neandertal odamlariga xos bo’lgan rapydasimon nukleuslar (o’zaklar) bir nechta nusxada bo’lib, o’larning diametri 10-15 sm bo’lgan. Bu kabi o’zaklardan neandertal odamlari ot-boynik ( vazni 300 gr 0,5 kg bo’lgan qayroq toshlar) yordamida uchburchaksimon 1 “Selung`ur va obirahmat g`or makonlarining tariximizni o`rganishdagi o`rni” S:. 2012. 9-10-b. 12 uchirindilar uchirib olingan. Uchirib olingan uchirindilar o’tkir qirralarga ega bo’lib, ulardan 9 tyerilarga ishlov byerish, yog’ochlarni kesish, randalash kabi ishlarda foydalanganlar. Muste madaniyatiga ya`ni, neandertallarga xos bo’lgan bo’lgan bunday mehnat qurollari Teshiktoshdan boshqa hech qayerda hozirgacha bunchalik ko’p topilmagan. Teshiktoshda topilgan topilmalarning eng qimmatlisi bu Teshiktosh neandertal odamining suyak qoldiqlaridir. Bular asosan, kalla suyagi, elka va o’ng son suyagining parchalari, yo’g’on boldir suyagi va deyarli saqlanib qolgan ikkala kichik boldir suyagi, diafizi hamda umurtqa pog’onasining ba`zi bo’laklaridir. A.P.Okladnikov tomonidan topilgan va mukammal ravishda o’rganilgan Teshiktosh yodg`orligini muhim axamiyatlaridan yana biri shundaki, neandertal bolani ko’milgan qabrini o’rab, sanchilgan tog’ echkisi shoxlarining topilganligi-dir. A.P.Okladnikovning xulosasiga ko’ra, ajdodlarimizda ko’mish marosimini o’rta paleolit ya`ni, neandertallar zamoniga kelib paydo bo’lganini tasdiqlaydi. Ko’mish marosimidan dalolat byeruvchi bu kabi yodgorliklar jahonning boshqa joylarida ham topilgan bo’lsada, qabrlarni echki shoxlari bilan o’rab qo’yish ya`ni, nimagadir ishonish, e`tiqod qilishni aks ettiradigan neandertallarga xos yodgorliklar bizning O`zbekistonimizdan boshqa jahonning hech bir yerida topilgani yo’q. Shuning uchun yer yuzida e`tiqod qilish, birinchi bo’lib bizning ajdodlarimizda paydo bo’lgan desak bo’lavyeradi. Teshiktosh g`oridan topilgan odamning suyak qoldiqlari antropologlarda o’z vaqtida juda katta qiziqish uyg’otgan. Antropolog xulosalariga ko’ra neandertal bolaning bosh suyagini hajmi 1490 3 sm bo’lib, uni qopqog’i pitekontrop va sinantropnikidan ancha balandroq bo’lgan. (Debets 1940), (Gremyatsiy 1949). Teshiktosh G`orining neandertal odamining suyak qoldiqlarini o’rganishga qiziqish antropologlar tomonidan 1970 yillarda ham davom etdi. Taniqli antropolog olim akademik V.A. Alekseevni antropologiya fanini keyingi yutuqlariga tayangan holda Teshiktosh odamini takroriy o’rganipshing natijalari, bu neandertal odamini suyak qolddiqlari, ilgari aytilganidek 8 yashar o’g’il bolani suyak qoldiqlari bo’lmay balki, ayol 10 13 kishiniki bo’lib, uni inson evolyutsiyasining neandertal vazifasiga mansub va Evropa yoki Old Osiyo guruhiga kirishini ko’rsatdi. (Alekseev, 1973.) Yuqoridagi aytilgan fikrlarga xulosa qilib, Shuni aytish joizki, yer sharida yashovchi barcha xalqlar o’zlarining tarixiy taraqqiyot yo’llarida neandertal odamni bosqichini o’z boshidan kechirib o’tganlar. Hech qanday oliy irq yoki past irq bo’lmagan. Dunyoning ko’p joylarida bo’lgani kabi O`rta Osiyoda ham neandertal yashaganlar. 1938 yilda A.P.Okladnikov tomonidan Teshiktosh odamini topilishining buyuk ahamiyatlaridan yana biri shu bo’ldiki, O’rta Osiyoda insoniyatning qadimdan, ya`ni 80-100 ming yillardan byeri yashab kelganliklarini isbotlab byerdi. Ilgari bizga ma`lum bo’lmagan ajdodlarimizni o’rta paleolit tarixining sahifalari har tomonlama dalilli ashyolarga suyanilgan holda yoritildi va ilmiy jihatdan asoslab byerildi. Bunday holat nafaqat O’zbekiston, balki butun O’rta Osiyo xalqlarining qalblarini faxr-iftixor va g’ururga to’ldirdi. Shunday bo’lishi tabiiy edi. Toshkent shahrining sharqiy-shimoli-sharqiy tomonidan 100 km uzoqlikda joylashgan Bo’stonlik tumanining Burchmulla qishlog’i yaqinida topilgan Obi-Rahmat paleolit davri manzilgohi A.R.Muhammadjonov tomonidan 1962 yilda ochilgan bo’lib, uning birlamchi qazish ishlari M.M.Gyerasimov va X.K.Nasriddinovlar rahbarligida olib borilgan, 1964-1965 yillardan boshlab esa mazkur faoliyatga R.H.Sulaymonov rahbarlik qilgan. 1998 yildan boshlab, manzilgoh Uz FA Arxeologiya instituti hamda Rossiya FA Sibir bo’limining Arxeologiya va etnografiya institutlari ko’shma ekspeditsiyasi tomonidan akademiklar U.I.Islomov va A.P.Dyerevyankolar umumiy raxbarligida tadqiq etib kelinmoqda. Markaziy Osiyoning tosh davri tarixiga tegishli bo’lgan joylari ichida, ayniksa, uning o’rta paleolit davri oxiri va yukori palsolit davri boshiga taalluqli yodgorliklari ichida Obi-Rahmat g`ori nosbligi bilan o’ziga xos ahamiyat kasb etadi. Ko’p mstrli kalinlikdagi paleolit davrining madaniy qoldiklari hamda yukori darajada boyitilgan yer katlamlarining mavjudligi kadimgi odamga xos moddiy madaniyat taraqqiyoti doirasida kechgan evolyutsion o’zgarishlarni bir nscha o’n 14 mingyilliklar davomida kuzatish imkoniyagini yaratadi. Olib borilgan tadqiqot ishlari natijasida g’orning stratigrafik ketma-ketligining davomiy bir jinsli ekanligi tasdiqlandi, uning asosida esa so’nggi o’rta paleolit davrining plastiksimon tsxnologiyasi bilan birgalikda uncha ko’p miqdorda bo’lmagan levalluaz texnikasining korishmasi mavjudligi aniqlandi. Obi-Rahmat sdg`orligiga tegishli bo’lgan ishlab chiqarishning o’ziga xos xususiyati uning barcha qatlamlarida namoyon bo’lgan yuqori paleolit davriga taalluqli xarakteristikalarning ham texnologik, ham tipologik darajada mavjudligi hisoblanadi. Davrlashtirishning rang-barang absolyut metodlari ko’llanilishi 12 Obi-Rahmat kompleksining faoliyat olib borgan davri xududlarini 60 minimum -40 minimum interval orasida belgilash imkoniyatini yaratdi1. Shunday qilib, Obi-Rahmat yodg`orligining kelib chiqishi yangi madaniyatning ilk shakllanish davrlariga borib taqaladi. 2003 yilning yoz mavsumida yodgorlikning kariyb 60 minimum yoshga oid katlamida kadimgi odamning suyak qoldiklari topildi. Buning natijasida o’tish davri industriyasini anik belgilangan jismoniy odam tipi bilan solishtirish va bog’lash mumkin bo’ldi, Chunki bugungi kunda dunyo mikyosida mazkur o’tish davriga xos bo’lgan kadimgi odamga tegishli koldiklar borasida bir necha tarkoq ma`lumotlargina saqlangan xolos2. Shunday qilib, Obi-Rahmat yodg`orligida topilgan odam ko’rinishi neandertal tipidagi odam va zamonaviy odamlar tashqi kiyofasining qorishma-aralashma tipini namoyon kiladi. Obi-Raxmat odami qiyofasining ko’pchilik parametrlari esa bugungi kundagi mavjud paleantropologik ma`lumotlar ichida o’xshashi yo`q va takrorlanmas hisoblanadi. SHu bilan birga, bugungi kunda bunday o’ziga xoslik va takrorlanmaslik, mavjud xususiyatlarning korishmaligi nimalar asosida vujudga kelgani va nimalarga asoslanishini xam aniq izohlashning imkoniyati mavjud emas. Mazkur holat, bir tomondan, zamonaviy kiyofadagi odamning mustaqil ravishda multiregional shakllanganligini namoyon 1 “Selung`ur va obirahmat g`or makonlarining tariximizni o`rganishdagi o`rni” S:. 2012. 24-b. 2 “Selung`ur va obirahmat g`or makonlarining tariximizni o`rganishdagi o`rni” S:. 2012. 27-b. 15 qilsa, ikkinchi tomondan, neandertal odam bilan zamonaviy odam gibridlashuvining dalili topilganini namoyon etadi, Chunki bugungi kungacha ilmda mana shunday metizatsiya jarayonining kelib chiqishi. Obirahmat yodg`orligi atrofida olib borilgan arxeologik tadqikotlar mazkur xudud tosh davrida ibtidoiy odamlar tomonidan faol ravishda o’zlashtirilganligini ko’rsatdi. 2005 yildan Paltau daryosining yukori okimida ko’pkatlamli Dodakatim paleolit davri yodg`orligi o’rganilmoqda. Mazkur yodgorlik O`zbekiston kadimgi tarixining eng kam o’rganilgan davriga alokador bo’lib, yukori paleolitning o’rta boskichiga tegishlidir. Arxiologik kollektsiyaning dastlabki o’rganilishi natijalari, Shuningdek, uning absolyut yoshini aniklash bo’yicha olingan natijalar (21-23 minimum) Markaziy Osiyoda mikrolitik an`analar belgilanganidan ancha oldinrok paydo bo’lganligini, Shuningdek, O’zbekiston xududida mezolit madaniyati shakllanishiga doir ilk o’choqlarning mavjudligini ilmiy tasdiklaydi. Bu esa O`zbekiston hududida eng kadimiy madaniyatlar genezisining regional o’chog’i mavjud bo’lganligini ilmiy asoslash uchun imkoniyat yaratadi. Markaziy Osiyo hududida madaniyatlar getsezesi jarayonini rekonstruktsiya kilish uchun Markaziy Osiyoning betakror yodg`orligi bo’lgan Ko’lbulok manzilgoxini o’rganish juda katta ahamiyat kasb etadi. Mazkur paleolit davri manzilgohi Chotqol tog’ tizmalarining janubi-sharkiy pastligida Qizil-olma soyining kuyi oqimi chap soxilida, Angren shahri yakinida joylashgan. Yodgorlik 1962 yilda O.M.Rostovtsev tomonidan ochilgan. 1963 yildan 1993 yillargacha statsionar qazishma ishlari O’z FA Arxeologiya institutining Oxangaron paleolit guruxi tomonidan olib borilgan. 2007 yilda UzFA AI, Rossiya FA SB AEI hamda Belgiyaning San`at va tarix Qirollik muzeyining o’zaro hamkorligi asosida Ko’lbulok manzilgoxini o’rganishda yangi izlanishlar davri boshlandi1. Yodgorlikni ilmiy o’rganish ishlarining boshlanishi natijasida shimoli-g’arbiy Tyan-SHan xududlarida tosh 1 “O’zbekiston Arxeologiyasi”. S:. 2010. 17-b 16 davri ishlab chikarishi (industriyasi), ya`ni ashel davridan boshlab to yukori paleolit davrigacha bo’lgan ishlab chikarish tarakkiyoti dinamikasi jarayonlarini qayta shakllantirish uchun barcha zarur sharoitlar yaratildi. Bugungi kungacha tadqiq etilayotgan tarixiy davr bo’yicha axborotlar etishmovchiligi, eng avvalo, yodgorliklarning aniq statistik ma`lumotlar jarayoniga tortilmaganligi, Shuningdek, arxeologik matyeriallarning sifatli nashr qilinmaganligida sezilar edi. Ohangaron daryosi vodiysi, eng avvalo Ko’lbulok manzilgohida tashkil etilgan yangi ish jarayonlari mana shu etishmovchiliklarni bartaraf etishga xizmat kildi. Umuman olganda, Ko’lbulok manzilgohida olib borilgan dala ishlari jarayonida 19 m.dan iborat to’rtlamchi qatlamlari ochilgan bo’lib, qazishma ishlarining umumiy xajmi 600 kv.m.ni tashkil kilgan. Yodgorlikning kuyi, ashel davriga oid qatlamlari chegaralangan xajmda ochilgan (3 kv.m.). SHu bilan birga, qazishma ishlarini olib borish jarayonida texnik sabablar (yerosti suvlarining chikishi) ga ko’ra, mavjud madaniy katlamlarning barchasi o’tilmagan1. Farg’ona vodiysidagi Selung`ur g`oridan topilgan manbaviy ashyolar 6 ham Yo`qorida ta`kidlangan bebaho yodgorliklar jumlasidandir va bu yerda aniqlangan Fyergantrop, ya`ni Farg’ona odami ahamiyati jihatidan ulardan qolishmaydi. Shunday qilib, O’rta Osiyo shu jumladan, O’zbekiston hududlari ham ibtidoiy odam shakllangan va taraqqiy qilgan insoniyat beshiklaridan biridir. Yurtimiz ilk paleolit davrining boshlaridanoq odamning eng qadimgi fizik tiplaridan bo’lgan xomo yerektuslar tomonidan o’zlashtirilganligini 1,5 mln. yillar bilan sanalangan Farg’ona vodiysidagi Selung`ur va 550 ming yillar bilan sanalangan Toshkent vohasidagi Ko’lbuloqning quyi qatlamlari yorqin misol bo’la oladi. Selung`ur g`orining 3-madaniy qatlamida oltita alohida tish (3 ta yo`qori qoziq tish va 3 ta pastki jag’ tish) topilgan bo’lib, bu tishlar bir nechta turli jinsdagi individlarga mansub bo’lishi mumkin. Shuningdek, Teshiktosh bolasiga Yaqinroq yosh bolaning o’ng elka suyagi topilgan. A. A. Zubovning ta`kidlashicha, Selung’ir 1 www.ziyo.net 17 odami jag’ tishlarning morfologiyasi qator arxaik belgilarini saqlab qolgan, shu bilan birga evolyutsion tarqqiyotda anchayin ilgarilab ketgan va zamonaviy odamga eltuvchi asosiy magistraldan chetlashgan mavjudot ekanligini ko’rsatadi. Elka suyagi esa, antropologlarning fikricha, Teshiktoshdagi bilan taqqoslanganda ancha arxaik ko’rinishga ega. Shuningdek, Selung`urda ensa suyagining bo’lagi ham topilgan, biroq uning ilmiy talqini nashr qilinmagan. 1980-yili Sazag’on 2 makonida 1,2 m chuqurlikdagi madaniy qatlamdan 12-14 yoshlardagi bolaning qabri topildi. Qabr toshlar bilan yotqizilgan bo’lib, uning Yaqinidan tosh va sopol buyumlar aniqlangan. Marhum janubiy-sharqqa qaratilib, o’ng yonboshi bilan yuzi yerga qaratib qo’yilgan. 1981 yilda bu qabrdan 10 m shimolroqda, o’sha chuqurlikda katta yoshdagi yerkak kishining qabri topildi. Qabrning hajmi 180x100 sm. Marhumning boshi janubiy- g’arbga qaratib qo’yilgan va bu joyda o’raning pastki qismi 160 sm gacha kengayadi. Ushbu kengaytirilgan qismining devori toshlar bilan tyerilgan. Bunday yirik tosh tyerma yer sathidan 70-100 sm chuqurlikdan boshlab amalga oshirilgan. Qabrning umumiy chuqurligi esa, 1,2 m. Qabr bosh qismining 50-70 sm chuqurligida toshlar to’planiganligi aniqlangan. Qabr ustida tosh tyermasining qoldiqlari borligi qayd etilgan. Marhum yuzi yerga qaratib, biroz bukilgan holatda qo’yilgan. Qabrning ustki qatlamidan ko’mir va kul qoldiqlari, pastki qatlamidan oxra va tosh buyumlar topilgan. Bosh chanog’ining antropologik xususiyatlari T. X. Xodjaev tomonidan o’rganilgan. Suyaklar yaxshi saqlanmagan. Bosh chanog’i 35-40 yoshlardagi yerkak kishiga tegishli bo’lgan. Uning ayrim xususiyatlari (dolixokraniyasi, uzunchoq va nisbatan kichik yuzi) uni evropoid irqining janubiy shakllariga xosligini ko’rsatadi. Bu topilma avvalambor, Janubiy Tojikiston va Janubi-G’arbiy Turkmanistondagi matyeriallar bilan genetik jihatdan bog’liq. Bu bosh chanog’i Kaltaminor madaniyatiga oid Tumekkichijik qabri bosh suyagidan farq qiladi. Sazag’on 2 dan tozalangan qabr qurilmasi yerlik aholining diniy tasavvurlari haqida fikr yuritish imkonini byeradi. Bu yerdagi 18 qabrning 0,8-1,5 m chuqurligidan yirik ishlov byerilmagan toshlardan tyerilgan doira shaklidagi qurilma topilgan. 3 diametrdagi bu chuqurlikda doiraning ichidan qo’y yoki echkilarning suyak qoldiqlari aniqlangan. O’raning janubiy-g’arbiy qismida, o’sha chuqurlikda qo’y yoki echkining bosh va oyoq suyaklari topilgan. Ularning joylashuv xususiyatlari bu joyda marosimlar uyushtirilganligi haqida guvohlik byeradi. O’rada mayda ko’mir bo’laklari va oxra qoldiqlari ham bor. Ushbu madaniyatga oid dastlabki qabr, yoki odam qoldiqlari 1972-yili SHimoliy Turkmanistonning SHohsanam qal`asi Yaqinidan topilgan. U fanda Tumekkichijik qabri nomi bilan mashhurdir. Oradan to’rt yil o’tgandan keyin 1976 -yilda Tolstov neolit makonini o’rganish jarayonida yana ikkita neolit davri qabri borligini aniqlanadi. Ular Tolstov makoni uchinchi uyi hamda Jonbos 4 makoni oralig’idagi taqirda joylashgan. Birinchi qabrning ustki qismi deflyatsiya ta`sirida buzilgan va qum yuzasida chig’anoqdan ishlangan munchoqlar va chaqmoqtosh buyumlar sochilib yotganligi kuzatilgan1. Bu topilmalarning chuqurligi 10-12 sm. ni tashkil qiladi. Odam skletining mayda bo’laklari, chaqmoqtosh buyumlar va chig’anoqlardan ishlangan taqinchoqlar tartibsiz (140x180 sm) xolatda yotganligi aniqlandi. Suyaklarning ayrim bo’laklarining joylashuvi marhumning egilgan holatda va shimol-sharq janub-g’arb yo’nalishida ko’milganligi haqida taxmin qilish imkonini byeradi. Odam suyaklari bilan birga yuzga Yaqin chig’anoq munchoqlar, tosh buyumlar va chaplama sopol idishlar siniqlari topilgan. So’nggi paleolit davri yevropada bundan 35 ming yillar muqaddam, zamonaviy tipdagi odam, ya`ni xomo sapiens sapiensning paydo bo’lishi bilan belgilanadi (orinyak yodgorliklari). O’zbekiston hududlarida paleolitning so’nggi bosqichiga oid yodgorliklar ko’plab topilgan. Ammo, ularning sanasi yo`qori paleolit davrining ikkinchi yarmi va oxirlari bilan belgilanadi. Mezolit davriga oid paleoantrapologik topilmalar yurtimiz yodgorliklarida uchramagan. Biroq neolit davriga oid Kaltaminor va Sazag’on madaniyati makonlaridan topilgan qabrlardagi topilmalar evropoid irqiga mansub. 1 J.Kabirov, A.Sagdullayev – “O’rta Osiyo arxeologiyasi”. T:. “O’qituvchi”. 1990. 47-b. 19 Olingan barcha ma`lumotlar, ibtidoiy davrlarda O’zbekiston hududlarida o’zining kelib chiqishiga ko’ra evropoid irqiga mansub odamlar yashaganligidan dalolat byeradi. Bu masala ibtidoiy davr arxeologiyasining eng dolzarb, shu bilan birga o’ta munozorali sohalaridan biridir. O’zbekiston hududidagi eng qadimgi yodg`orligimiz Farg’ona vodiysidagi Selung’ir g`ori qatlamlari Toshkentdagi kimyo laboratoriyasida kaliy argon usuli bilan 1,5 mln. yillar bilan sanalangan. Biroq, bir guruh xorijlik tadqiqotchilar hech qanday yetarlicha asossiz ravishda uning qadimiyligiga shubha bilan qarashmoqdalar. Ularning fikricha, Selungo`rning sanasi 250-300 ming yildan oshmaydi. Ular yoshartirilgan ushbu xronologiyaga sabab qilib yodgorlik industriyasi tip-varaqalarining to’liq tasnifi ishlab chiqilmaganligini ko’rsatadilar. Toshkentdagi Ko’lbuloq manzilgohining qazishmasidagi 19 m chuqurlikkacha aniqlangan quyi 22 ta madaniy qatlamlari shubhasiz ilk paleolit davriga oiddir. Biroq ushbu qatlamlardan olingan tosh buyumlarning tip-varaqalari ishlab chiqilmagan hamda qatlamlari bo’yicha absolyut sanalar amalga oshirilmagan. Bu matyeriallar taxminan 550 ming yillar bilan belgilangan. Ammo, ularning geologik holati masalasida munozoralar mavjud. Ko’lbuloqning quyi qatlamlari matyeriallari ilk paleolitga xosligi shubha uyg’otmaydi. Bundan tashqari faqat tipologik jihatdan ilk paleolit davri industriyalari ko’rinishiga ega Chashma, So’x, Bo’kantog’, Orolbo’yi va boshqa yig’ma matyeriallar ham aniqlangan. O’rta paleolit davriga oid yurtimizdagi yodgorliklarning katta qismi ochiq tipda bo’lib, pleystotsen davrining iqlim sharoitlari ta`sirida madaniy qatlamlari aralashib ketgan va shu sababli muayyan absolyut sanalash ishlarini amalga oshirishning iloji yo’q. Bunday komplekslar faqatgina texnik-tipologik usullar yordamida nisbiy sanalanishi mumkin. Bunday yodgorliklardan Zarafshon vodiysidagi Qo’tirbuloq manzilgohi o’rta pleystotsenning o’rtalari bilan davrlashtirilgan edi. Biroq 1990 - yilda yodgorlikning madaniy g`orizontlaridan olingan uran uslubiga oid tahlillar uning sanasini 32 ming yillar bilan belgiladi. Ushbu dalilga albatta, ishonish qiyin 20 va bu Qo’tirbuloq qatlamlarining aralashib ketganligini yana bir bor tasdiqlaydi. Bundan tashqari, qatlamlarning aralashib ketganligini to’plamda mayda tosh payraxalarning kamligi, tosh buyumlarning tabiiy ta`sirlar tufayli emirilganligi va o’yib-kyertib ishlangan qurollarning ko’pligi kabi ma`lumotlarham isbotlaydi. Shunga o’xshash manzaralarni O’zbekistonning o’rta paleolitga oid boshqa ochiq tipdagi manzilgohlarida ham kuzatish mumkin. O’zbekistondagi o’rta paleolitga oid g’or manzilgohlari, nisbatan yaxshi o’rganilgan bo’lishiga qaramasdan, ularning aksariyat qismida absolyut sanalash ishlari amalga oshirilmagan, faqatgina geologik jihatdangina davrlashtirilgan. Masalan, Teshiktosh g`ori qatlamlari o’rta pleystotsenga yoki bo’lmasa, o’rta paleolit davriga oid, deb talqin qilingan. Ammo, o’rta paleolit davri yoki o’rta pleystotsen geologik bosqichi bir necha o’n ming yilliklarni o’z ichiga oladi. Bu hol tosh asri arxeologiya yodgorliklarini aniq davrlashtirishda, ibtidoiy tarixni yozishda va talqin qilishda qator muammolarni keltirib chiqaradi. Toshkent viloyatidagi Obi Raxmat g`ori nisbatan yaxshi o’rganilgan va uning qatlamlaridan bir nechta absolyut sanalar olingan. Bu ma`lumotlar yodgorlikning eng qadimgi sanasi 87 ming yil bilan quyi sanasi esa 36 ming yillar bilan davrlanadi. 21 2.1 O’rta Osiyoda arxeologiya fanining shakillanishi. Eslasam universitetning tarix fakultetiga o‘qishga kelganimga 50 yil bo‘libdi. Demak 1970 yili men Toshkentga kelganimda arxeologiya kafedrasi 30 yoshda bo‘lgan tadqiqotlari keng ko‘lamda O‘zbekiston va qardosh Turkmaniston respublikalarida olib borilayotgan davr ekan. Men kunduzi bo‘limga ballarim yetmagani uchun o‘qishni kechkida boshlaganman. Bizga “Arxeologiya asoslari” fanidan dos. I. Ahrorov dars o‘tgan edilar. Kechki bo‘lim talabalari Qashqadaryoga bir oylik arxeologik amaliyotga olib borilmaydi, shuning uchun bunday baxtga musharraf bo‘lmaganman. Armiya safida xizmatni tugatib qaytganimdan so‘ng men III kurs kunduzgi bo‘lim rus guruhiga (o‘zbek guruhi bo‘lmagani uchun) o‘tib o‘qishni davom ettirdim. Guruhimizda 35 ta talaba bo‘lsa, ulardan 13 kishi arxeologiya kafedrasida ixtisoslashar edilar1. Barchani sanab o‘tirmayman, ammo ulardan G.Bogomolov, K.Burxanov, O.Papaxristular keyinchalik O‘zbekistonda, Qozog‘istondagi keng ko‘lamli arxeologik qazishmalarda qatnashib ilmiy tadqiqot ishlarini olib bordilar. Yodimda V kursda o‘qiganimizda paxtaga 9a sovxozga borganimizda arxeolog kursdoshlarimiz amaliyotlarini tugallaganlaridan so‘ng paxtaga kelgan edilar. Bir narsa aniq yodimda, biz tarix fakultetida o‘qiy boshlaganimizda O‘zbekistonda yashagan ilk odamlar yoshi o‘rta paleolit (Teshiktosh bolasi) bilan belgilanar edi. Agar hozirda Vatanimizda ilk ajdodlarimiz 1mln yildan buyon yashayotgani ilm ommasi tomonidan tan olingan bo‘lsa, qadim shaharlarimiz 2200, 2500-2700 yillik yubileylarini o‘tkazayotgan, o‘tkazgan bo‘lsa bu tadbirlarda yurtimizning eng keksa arxeologiya muassasi Ye.M.Masson asos solgan arxeologiya kafedrasining bitiruvchilarining oddiy laborantdan tortib akademik, professorlargacha barcha - barchalarini hissalari borligi shubhasiz. Men o‘qishni bitirib fakultetda ishda 1 “O‘rta osiyo arxeologiyasi” S.2019. 32-b. 22 qolganimdan so‘ng kafedramizda (Qadimgi dunyo va o‘rta asrlar tarixi kafedrasida) bugungi kunda taniqli olim O‘zFA akademigi A.S.Sagdullaev bilan birga 36 ishladik. Keyinchalik kafedraga etnografiya nomi ham qo‘shilgandan so‘ng, arxeolog A.Kabirov va antropolog T.Q.Xodjayovlar bilan ishlashga to‘g‘ri keldi. Bizning tarixchi talabalar uyushtirgan ilk etnografik ekspeditsiyalarimiz, aynan A.Sagdullaev tarix fakulteti dekani bo‘lgan paytlarida tashkil etilgani ham yodimda1. Tarix fakulteti so‘nggi 45 yilda 6 ta joyda faoliyat yuritgan bo‘lsa, (kafedramiz xonalari doim arxeologiya kafedrasi) bilan yonma-yon bo‘lardi. Shuning uchun 1977 yildan boshlab kafedra mudirlari bo‘lgan t.f.n., dos. Svetlana Borisovna Lunina, t.f.n., dos. Zamira Ismoilovna Usmonova, kabinet mudiri Vatan urushi qatnashchisi V.F. Yadikov, o‘qituvchilardan N.I. Krashenennikova, N.P. Stolyarova, G.Ya. Dresvyanskayalarni, tengdoshlarimiz O.N. Lushpenkolarni doim yodga olaman, eslayman. Ularning ayrimlari olamdan o‘tdi, lekin men 70-80 yillarni nafaqat arxeologiya, balki etnologiya fanini ham yuksalgan davri bo‘lgan degan fikrdaman. Ustozlar ajoyib, fidoyi insonlar, benazir ilm sohiblari, betakror pedagoglar edilar. S.B. Lunina, G.B. Nikolskayalar barcha-barchani sizlab (“Vi”) deb gapirganlari biz uchun saboq edi. Aynan ularni namunasida biz talabalarga tengimiz sifatida munosabatda bo‘lishga, ularni bilimlarini yuksaltirishga, o‘zimizni ustimizda doimo ishlashga o‘rganganmiz harakat qilamiz. Taqdir taqozosiga ko‘ra A. Sagdullaev bilan uzoq yillar hamkorlikda ishlabgina qolmasdan, qo‘shni yashadik, oilaviy yaqin bo‘ldik. Faqat ishda emas, ekspeditsiyalarda, paxta kompaniyalarida birga bo‘lib, oilviy marosimlar, bayramlarni hamkorlikda o‘tkazdik. O‘tgan asrning 30-yillari o‘rtalarida O‘rta Osiyo respublikalarida arxeologiyani rivojlantirish, ekspeditsiyalarni tashkil etish va keng qamrovli dala tadqiqotlarni amalga oshirish maqsadida malakali mutaxassislarni tayyorlash va arxeologiya kafedrasini ochish masalasi ilgari surildi. Shu bois 1940 1 www.fati.uz 23 yili O‘rta Osiyo davlat universitetining tarix fakultetida (hozirgi Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti) professor M.Ye.Masson tomonidan O‘rta Osiyo arxeologiyasi kafedrasiga asos solinadi. Shu paytlarda u mintaqada yagona arxeologiya kafedrasi bo‘lib, sobiq davlat miqyosida bunday kafedralar faqat Moskva, Leningrad (Sankt-Peterburg) va Kiev universitetlarida mavjud bo‘lgan. O‘rta Osiyo arxeologiyasi kafedrasida, son jihatdan nisbatan kam, turli yillarda har bir kursda o‘rtacha 5-8 ta talaba ta’lim olgan. Arxeologiya uzoq o‘tmishga murojaat etgan, o‘z xususiyatlariga ega fan sifatida, dala sharoitdagi ekspeditsiyalar, qazish ishlari va mashaqqatli mehnat bilan uzviy bog‘langan. Ehtimol, shu sabablar ixtisoslikni tanlab olishda talabalardan ko‘plarining qiziqishlarini qoniqtirmagan. Talabalar tarkibiga ko‘ra O‘rta Osiyo arxeologiyasi maktabi baynalminal bo‘lib, kafedrada turli millatlar vakillari, shuningdek, o‘tgan asrning 80-yillarida xorijiy Osiyo hamda Afrika mamlakatlaridan yoshlar o‘qishgan. Ularni ilmiy qiziqishlar, izlanish va kashfiyotlarga intilish birlashtirgan. Kafedrada ixtisoslashgan ta’lim birinchi kursdan boshlangan. Biroq har o‘quv yili boshida ma’ruzular sentabr oyining o‘rtalariga qadar davom etgan, keyin esa tarix fakulteti talabalari va professor - o‘qituvchilari (boshqa fakultetlar va respublika oliygohlarining vakillari singari) paxta yig‘im-terimiga jo‘nab ketishgan. Faqat II-V kurslar arxeolog talabalarga avval bir oy mobaynida dala o‘quv arxeologiya amaliyotini (60-70 yillarda Turkmanistondagi Ko‘hna Marv shahar xarobalarida) o‘tkazishga ruxsat berilgan. Undan keyin ular ham paxta dalalarida “amaliyotni” davom etishgan. Paxta terish mavsumi muddatining yakuni, odatda ko‘ra, respublikada paxta tayyorlash majburiyatining bajarilishi kunlari bilan belgilangan (misol tariqasida, 1983 yilda talabalar va o‘qituvchilar paxta yig‘im terimida 23 dekabrgacha kechikib qolishgan). Bu jihatlarni hisobga olgan holda, o‘quv jarayonida auditoriyadan tashqari mustaqil ta’lim, ilmiy adabiyotlar bilan ishlash va bilim olish katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Shu paytlarda kitobning qadr-qimmati, kitob o‘qish zarurati yangidan anglangan. O‘rta 24 Osiyo arxeologiyasi kafedrasida umumiy arxeologiya, dala tadqiqot usullari va to‘rtlamchi geologiya, antropologiya, epigrafika va paleografiya, numizmatika, etnografiya, shaharlarning tarixiy topografiyasi, O‘rta Osiyoning san’ati va me’morchiligi tarixi bo‘yicha maxsus kurslar ishlab chiqilgan. Shuningdek, talabalar Samarqand va Buxoroda me’moriy - tanishib chiqish amaliyotini o‘tishgan. Afsuski, hozirda shunday amaliyot olib borilmaydi. Arxeolog kadrlarni tayyorlash jarayonida M.Ye.Masson rahbarligida 1946 yilda tashkil etilgan Janubiy Turkmaniston arxeologik kompleks ekspeditsiyasi va 1964 yilda asos solingan Kesh arxeologiya-topografik ekspeditsiyasi tadqiqotlarida talabalar va aspirantlarning ishtirok etishi katta ahamiyat kasb etgan1. Bugungi kunda talabalarning dala arxeologik amaliyoti, yodgorliklar bilan tanishib chiqish, cheklangan ekskursiya xususiyatga tobora aylanib bormoqda. Arxeologik qazish ishlari uslublarini ko‘rgazma vositalar yordamida auditoriyalarda o‘rganish, bu sohada bilimlar va ko‘nikmalarni amaliy jihatdan boyitishga xizmat qilmaydi. Nazariy va amaliy bilimlarning o‘zaro bog‘liqligi, yaqin o‘tmish o‘quv jarayonining eng muhim omili bo‘lib, tadqiqot ko‘nikmalarini belgilab bergan. O‘sha paytlarda III kursdan boshlab, talabalar bitiruv (diplom) ishlarini yozish maqsadida, arxeologik materiallarini yig‘ish, ularga ishlov berish va tahlil qilish borasida dastlabki tadqiqotlarni amalga oshirishgan. Shu bilan birga ushbu materiallarni talabalar ekspeditsiyalarda qazish ishlar orqali o‘z mehnati bilan qo‘lga kiritishgan. O‘rganilgan yodgorliklar (manzilgohlar va shahar xarobalari) hamda topilgan moddiy manbalarning xronologik doirasi (tosh davridan so‘nggi o‘rta asrlarga qadar) turlicha bo‘lgan. Bu, o‘z navbatida, muayyan davr arxeologiyasi va tarixi bo‘yicha kelgusi ixtisoslikni belgilab bergan. Kafedra talabalarini o‘qitish jarayonida ilmiy bayon tilni bilishga katta e’tibor berilgan. Arxeologik tushunchalar va atamalar asosida ilmiy tavsiflash va tushuntirish qoidalarini o‘rganishga o‘quv seminarlardagi bahs- munozaralar, dala tadqiqotlar hisobotlarini va kurs ishlarini yozish, gazetalar uchun 1 A.Asqarov – “O’zbek xalqining etnogezi va etnologik tarixi” 25 maqolalarni yoritish yordam bergan. Shuningdek, arxeologik ilmiy to‘garak yig‘ilishlari va talabalar konferensiyalarida ma’ruzalar bilan chiqish, ma’ruza matnidagi gap ma’nosini ilmiy jihatdan to‘g‘ri tuzilishiga ko‘maklashgan. Hozirda arxeologiya mavzulariga oid ayrim maqolalar va kitoblarda xorijiy ilmiy adabiyotlardan olib o‘zlashtirilgan atamalardan foydalanish holatlari ko‘payib bormoqda. Biroq ayniqsa o‘quv qo‘llanmalar va darsliklarda hamda ilmiy ommabop adabiyotlarda bunday atamalarga izoh bermasdan, ularni to‘g‘ridan- to‘g‘ri ishlatish o‘quvchilar uchun muammo yaratadi. Arxeologiya kafedrasida, ehtimol, shunga o‘xshash holatlarining oldini olish, tushunarli ilmiy tilga amal qilish tartibini o‘rgatish, bu maktabning arxeologiya oliy ta’limi tizimidagi yorqin xususiyatlaridan biri bo‘lgan. Kafedra bitiruvchilari ilmiy asarlar bilan bir qatorda ravon tilda yozilgan va keng kitobxonlarga mo‘ljallangan ko‘p sonli ilmiy ommabop kitoblarni yaratishgan. O‘rta Osiyo arxeologiyasi maktabida mashhur olimlar bilim olishgan. Ulardan ko‘plari dunyo miqyosidagi olimlar - akademiklar (6 ta), fan doktorlari va nomzodlari, mintaqa qadimgi va o‘rta asrlar tarixi va madaniyatini o‘rganishga hamda muzeyshunoslik va oliy ta’lim tizimi rivojiga katta hissa qo‘shgan va o‘z ilmiy maktablarini yaratgan tadqiqotchilardir. Kafedra bitiruvchilari O‘rta Osiyoda buyuk arxeologik kashfiyotlarning mualliflari, ularning faoliyati natijasida mintaqa arxeologiyasining turli yo‘nalishlari tubdan o‘zgarib, yangicha ilmiy qarashlar va yondashuvlar bilan boyitilgan. Mazkur holat jahon ilmiy hamjamiyati tomonidan tan olingan. Kafedra shogirdlarining Parfiya, Marg‘iyona, Baqtriya, Sug‘d, Ustrushona, Farg‘ona va Chochdagi talaygina kashfiyotlar natijalari ko‘p sonli nashrlarda, shu jumladan, dunyoning turli mamlakatlarida e’lon qilingan monografiyalar va ilmiy to‘plamlarda hamda darsliklar va o‘quv qo‘llanmalarida o‘z aksini topgan. Bu borada yorqin namunalarni keltirish mumkin. Ular orasida Janubiy Qozog‘iston, Toshkent vohasi va Janubiy Tojikistonda paleolit davri makonlari, Kopetdog‘ etaklari va quyi Murg‘ob vohasida neolit, 26 eneolit, bronza va ilk temir davrlari yodgorliklarining tadqiq etilishini tilga olish lozim. Shuningdek, neolit davriga oid Joytun madaniyati, bronza asri Oltintepa va Gonur sivilizatsiyalariga mansub muhim arxeologik ma’lumotlari ilmiy muomalaga kiritilgan. Kafedra bitiruvchilari bronza va ilk temir davriga oid Dashtli, Tillatepa va Qutlug‘tepa (Shimoliy Afg‘oniston), Qizilcha 6, Qiziltepa, Talashkan va Bandixon (Surxon vohasi), Daratepa, Sangirtepa va Uzunqir (Qashqadaryo vohasi) hamda Zarafshon vohasida qadimgi ko‘chmanchilarning mozor qo‘rg‘onlari (Xazara, Qalqonsoy) kabi hozirgi paytda arxeologiya fanida mashhur yodgorliklarni kashf etishgan. M.Ye.Masson rahbarligida Niso va Ko‘hna Marv shahar harobalarida ko‘p yillar mobaynida arxeologik qazish ishlari amalga oshirilgan. Shu bilan birga antik va o‘rta asrlar davri Sug‘d, Choch va Iloq, Ustrushona va Baqtriya - Toxariston shaharlari va qal’alarida (Yerqo‘rg‘on, Afrasiyob, Shoshtepa, Kanka, Nurtepa, Dalvarzin, Termiz, Kampirtepa, Qo‘rg‘onzol, Uzundara va boshqalarida) olib borilgan tadqiqotlarni qayd etish lozim. Shuningdek, kafedraning sobiq talabalari tomonidan epigrafika va numizmatika, tasviriy san’at va me’morchilik yodgorliklari hamda qadimiy tog‘ konlarini o‘rganish muhim ahamiyatga ega. Kafedra bitiruvchilari Turkmaniston, Tojikiston va Qirg‘izistonda arxeologiya fanining rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan. Ularning tadqiqotlari natijasida Shahrisabz, Qarshi, Toshkent kabi tarixiy shaharlarning yoshi aniqdanib, isbotlangan. Ushbu qisqacha ma’lumotlar kafedra shogirdlari tadqiqotlarining asosiy yo‘nalishlari, ularning miqdor va sifat jihatlarini hamda amalga oshirilgan ishlarning ulkan ilmiy ahamiyatini ochib berisholmaydi. Bu alohida maxsus tadqiqot mavzusidir. O‘rta Osiyo arxeologiyasi maktabining sobiq o‘quvchilari hozirgi paytda Markaziy Osiyoda hamda Moskva va Sankt-Peterburgdagi Rossiya Fanlari akademiyasining Arxeologiya instituti, Davlat Sharq muzeyi va Davlat Ermitajining yetakchi ilmiy xodimlari, shuningdek, ular Dog‘iston va Xakasiya, Ozarbayjon, Gresiya va G yermaniyada tadqiqotlarni olib borishmoqda. Kafedra talablari arxeologiya ixtisosligi bilan birga umumtarixiy bilimlarga ega bo‘lishgan. Shu bois 27 bitiruvchilardan tarix fanining boshqa sohalarini rivojlantirishda yirik olimlar yetishib chiqqan. Shu yo‘nalishda etnologiya, O‘zbekistonning XX asr tarixi va tarixshunosligi, Qo‘qon xonligi tarixi va O‘rta Osiyoning XVII-XIX asrlar diplomatik munosabatlari bo‘yicha amalga oshirilgan tadqiqotlarni qayd etish mumkin. Bugungi kunda kafedra bitiruvchilari, tanilgan olimlar va tajribali professor-o‘qituvchilar O‘zFA Arxeologiya Milliy markazi, San’atshunoslik instituti, Tarix instituti, O‘zbekiston tarixi davlat muzeyi hamda respublikaning universitetlari va viloyatlar muzeylarida ilmiy-tadqiqotlar, pedagogika-tarbiyaviy faoliyat va tarixiy-madaniy merosni targ‘iboti sohalarida samarali ishlarni amalga oshirishmoqda. Shuni alohida ta’kidlash joizki, O‘zbekistonda arxeolog mutaxassislar va yuqori malakali kadrlarni tayyorlash akademik Ya.G‘.G‘ulomov ilmiy maktabida yo‘lga qo‘yilgan. Arxeologiya maktabi Nukusda ham shakllangan. Uning rivojlanishiga Xorazm arxeologik ekspeditsiyasi rahbari S.P.Tolstov katta hissa qo‘shgan1. Arxeolog kadrlarni tayyorlash Samarqand davlat universitetida amalga oshirilmokda. Ushbu ishlarni D.N.Lev va M.D.Jo‘raqulovlar boshlab berishgan. Bir qator O‘zbekiston qadimshunoslari sobiq Leningrad Arxeologiya instituti bo‘limi va Novosibirskdagi Fanlar akademiyasining Sibir bo‘limi aspiranturasida o‘qishgan. O‘zbekistonda arxeologiya fanining rivojlanishida bu ilmiy maktablar vakillarining xizmati kattadir. Ularning arxeologik tadqiqotlari tufayli dunyo ahamiyatiga ega bo‘lgan moddiy madaniyat yodgorliklari va qadimiy sivilizatsiyalar markazlari kashf etildi. O‘tgan asrning 90- yillari - XXI asr boshlarida universitetlar talabalarining dala arxeologik amaliyoti, o‘quv-tadqiqot jarayonining hal qiluvchi bosh omillaridan biri sifatida o‘z ahamiyatini bosqichma-bosqich yo‘qotib quydi2. Bu holat arxeolog mutaxassislar, shu jumladan, ulardan yuqori malakali kadrlarni tayyorlashda zamonaviy muammolarning kelib chiqishiga asosiy sabab bo‘ldi. Aksincha, bu davrda xalqaro 1 A.Egamberdiyeva – “Arxeologiya” T:. 2011. 12-13-b. 2 Z.Ibragimov – “Markaziy Osiyo arxeologiyasi” 28