SO`Z YASALISHI
REJA:
1. So`z yasalishi haqida umumiy ma’lumot.
2. O`zbek tilidagi so`z yasash usullar haqida.
3. So`zlarning tuzilish jihatidan turlari.
So`z yasalishi haqida umumiy ma’lumot
So`z yasalishi tilshunoslikning mustaqil sohalaridan biri bo`lib, u yangi ma’noli
so`z yasalishi, so`z yasash usullari, so`z yasalishiga aloqador bo`lgan hodisalarni o`rganadi.
“So`z yasalishi” atamasi ikki xil hodisaga nisbatan qo`llanadi: 1)
tilshunoslikning so`z yasalishi bilan bog`liq hodisalarni tekshiruvchi bo`limini; 2)
umuman so`z yasalishi, so`z hosil qilinishini bildiradi.
Nutqda so`zlar tub yoki yasama shaklda qo`llanadi.
Yasovchi affikslarga yoki yasovchi qismlarga ega bo`lmagan so`z tub so`z deyiladi:
inson, xalq, millat, suv, non, havo, yaxshi, ziyrak, xursand, besh, o`n, yigirma, biz, hamma,
ba’zi, bormoq, kelmoq, o`qimoq, sekin, birga, hozir va h.k.
Tilda mavjud usullar bilan yangi hosil qilingan so`z yasama so`z deb yuritiladi.
Masalan, tinchlik, bog`bon, gulzor, jonlan, birlash, ko`kar, sezgir, zavqli so`zlari o`zakka
yasovchi affikslar (-lik, -bon, -zor, -lan, -lash, -ar, -gir, -li) qo`shish usuli bilan yasalgan
bo`lsa, Dilorom, Oqtepa, bilaguzuk, sohibjamol, sofdil, erksevar so`zlari so`zlarni yoki so`z
shakllarini qo`shish, biriktirish usuli bilan hosil qilingan.
Tilda mavjud bo`lgan so`z (yoki so`zlar, so`z shakllar negizida ma’lum usullar bilan
yangi ma’nodagi so`zlarni hosil qilish so`z yasalishi deyiladi.
O`zbek tilidagi so`z yasash usullar haqida
O`zbek tilida so`z yasalishining affiksatsiya, kompozitsiya, fonetik, semantik,
abbreviatsiya kabi usullari bo`lib, shulardan affiksatsiya va kompozitsiya usullari asosiy
va yetakchi usullar hisoblanadi.
Affiksatsiya usuli. So`zga so`z yasovchi affiks qo`shish bilan yangi so`z hosil qilish
affiksatsiya usuli deyiladi. Masalan, paxtakor, sinfdosh, quvonch, do`stlik, ochiq,
tirishqoq, serjilo, ilmiy, o`yla, kengay, shodlan, tinchi, tasodifan, oqilona, ko`pincha,
ertalab va boshqalar.
So`z yasovchi affikslar o`zbek tilida asosan suffiks tarzida qo`llanib, so`z o`zagidan
so`ng qo`shilib keladi. Ba’zan bunday affikslar o`zak oldiga prefiks tarzida qo`shilib, yangi
ma’nodagi so`z yasashi mumkin. Masalan, serhosil, serunum, badavlat, ba’mani,
beminnat, beg`araz, noo`rin, nohaq, badfe’l, badbashara va h.k.
O`zbek tilida so`z yasovchi affikslardan tashqari, o`z xususiyatlari bilan affikslarga
juda yaqin turadigan xona, noma, obod kabi so`z-affikslar ham mavjud. Bunday so`z-
affikslar tilshunoslikda affiksoidlar deb ham yuritiladi: ishxona, mehmonxona, oshxona,
qabulxona, tabriknoma, Xalqobod, Yangiobod.
Kompozitsiya usuli. Birdan ortiq mustaqil ma’noli so`z yoki so`z shakllarining
qo`shiluvi, birikuvi orqali yangi so`z yasash kompozitsiya usuli bilan so`z yasash deyiladi.
Bu usul bilan qo`shma, ayrim juft so`zlar hosil qilinadi. Masalan, guldasta, gultojixo`roz,
asalari, tomorqa, xushfe’l, rahmdil, olijanob, hozirjavob, havo rang, e’lon qilmoq, rad
etmoq, olib kelmoq, olib chiqmoq, har gall, yonma-yon, zo`r-bazo`r, ketma-ket va b.
Abbreviatsiya usuli. Bu usulga ko`ra, bir butun holda qo`llanadigan to`g`ri ma’noli
turg`un birikmalarning qismlari har xil yo`l bilan qisqartirilib so`z hosil qilinadi. Bu usul
rus tilidan kirgan bo`lib, qisqartma otlar shu usulda yasaladi: BMT – Birlashgan Millatlar
Tashkiloti, MDH - Mustaqil davlatlar hamdo`stligi, ATS – Avtomatik telefon stantsiyasi,
ToshMI – Toshkent meditsina instituti, filfak – filologiya fakulteti, akademlitsey –
akademik litsey, peduniversitet – pedagogika universiteti va b.
Fonetik usul. Bu usulga ko`ra, so`zda fonetik o`zgarish yuz berib, yangi so`z hosil
qilinadi. Chunonchi, so`z urg`usining o`rnini almashtirish natijasida boshqa-boshqa so`z
turkumiga doir so`zlar hosil bo`lishi mumkin: yózma (fe’l) - yozmá (sifat, súzma (fe’l) -
suzmá (ot), fí́́́zik (ot) fizík (sifat), akadémik (ot), akademí́́́k – (sifat) va b.
Semantik usul. Bu usulga binoan, so`z ma’nosida o`zgarish ro`y berib, ma’nosi
boshqa-boshqa, shaklan o`xshash yangi so`z hosil bo`ladi: kun – sutkaning yorug` qismi,
