SO‘ZNING MORFEMIK TARKIBI. O‘ZBEK TILIDA SO‘Z YASALISHI (Morfemika va tilshunoslik bo‘limlari, Morfemaning ifoda va mazmun jihati, So‘zning morfem tarkibi, Morfema turlari)

Yuklangan vaqt

2024-05-25

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

10

Faytl hajmi

64,0 KB


Ilmiybaza.uz SO‘ZNING MORFEMIK TARKIBI. O‘ZBEK TILIDA SO‘Z YASALISHI. Reja: 1. Morfemika tilshunoslikning bir bo‘limi. 2. Morfemika va tilshunoslik bo‘limlari. 3. Morfemaning ifoda va mazmun jihati. 4. So‘zning morfem tarkibi. 5.Morfema turlari Ilmiybaza.uz SO‘ZNING MORFEMIK TARKIBI. O‘ZBEK TILIDA SO‘Z YASALISHI. Reja: 1. Morfemika tilshunoslikning bir bo‘limi. 2. Morfemika va tilshunoslik bo‘limlari. 3. Morfemaning ifoda va mazmun jihati. 4. So‘zning morfem tarkibi. 5.Morfema turlari
Ilmiybaza.uz Mavzu yuzasidan tayanch so‘zlarning lug‘ati Affiksatsiya - Аffixation - Аффиксация Morf - morph - морф Morfema, ma’noli qism - morpheme - морфема Morfemika - morphemics - морфемика Morfologik qayta bo‘linish - Morphological reexpansion — Морфологическое переразложение Асос - the basis of word — Основа Affiksal sinonimiya - Affixal Synonymy — Аффиксальная синонимия Affiksal morfema - Morpheme affixal — Аффиксальная морфема Affiksal antonimiya - Affixal antonymy — Аффиксальная антонимия Affiksal omonimiya - Affixal homonymy — Аффиксальная омонимия 2-ilova 1. Morfemika nimani o‘rganadi? 2. Morfemikaning boshqa til bo‘limlari bilan aloqasi nimalarda ko‘rinadi? 3. So‘zning morfem strukturasi deganda nimani tushunasiz? 4. Morfemaning qanday turlari bor? 3-ilova Afsonaviy, asorat, afsunlamoq, bo‘g‘izlamoq, bo‘g‘iz, bichiqchilik, devonbegi, jo‘raboshilik, izlattirmoq, ilhomlanmoq, chirmoviq, kitobxonlik, lalayishmoq, laylaktumshuq, namozshomgul 4-ilova Morfemika grammatikaning alohida bir bo‘limi bo‘lib, so‘zlarning morfemik tarkibini, undagi morfemalarning o‘zaro munosabatini, turlarini o‘rganadi. Morfemika-so‘zning ma’noli qismlari haqidagi ta’lumot. 5-ilova So‘zning morfem tarkibi Ilmiybaza.uz Mavzu yuzasidan tayanch so‘zlarning lug‘ati Affiksatsiya - Аffixation - Аффиксация Morf - morph - морф Morfema, ma’noli qism - morpheme - морфема Morfemika - morphemics - морфемика Morfologik qayta bo‘linish - Morphological reexpansion — Морфологическое переразложение Асос - the basis of word — Основа Affiksal sinonimiya - Affixal Synonymy — Аффиксальная синонимия Affiksal morfema - Morpheme affixal — Аффиксальная морфема Affiksal antonimiya - Affixal antonymy — Аффиксальная антонимия Affiksal omonimiya - Affixal homonymy — Аффиксальная омонимия 2-ilova 1. Morfemika nimani o‘rganadi? 2. Morfemikaning boshqa til bo‘limlari bilan aloqasi nimalarda ko‘rinadi? 3. So‘zning morfem strukturasi deganda nimani tushunasiz? 4. Morfemaning qanday turlari bor? 3-ilova Afsonaviy, asorat, afsunlamoq, bo‘g‘izlamoq, bo‘g‘iz, bichiqchilik, devonbegi, jo‘raboshilik, izlattirmoq, ilhomlanmoq, chirmoviq, kitobxonlik, lalayishmoq, laylaktumshuq, namozshomgul 4-ilova Morfemika grammatikaning alohida bir bo‘limi bo‘lib, so‘zlarning morfemik tarkibini, undagi morfemalarning o‘zaro munosabatini, turlarini o‘rganadi. Morfemika-so‘zning ma’noli qismlari haqidagi ta’lumot. 5-ilova So‘zning morfem tarkibi
Ilmiybaza.uz So‘zning morfem tarkibi uni tashkil etuvchi morfemalar yig‘indisidir. Masalan: yoq/moq, inkichka/la/moq, ikki/lan/moq, manfaat/parast, manfaat/dor. So‘z birgina morfemadan iborat bo‘lishi mumkin:ko‘z, kalla, kalit, non,gul. Bir morfemali so‘zlar faqat o‘zakdan iborat bo‘lib, odatda tub so‘z hisoblanadi. Eng soda morfem tarkibli so‘zlar tub so‘zlardir. Ular odatda birgina morrfemadan-o‘zakdan tashkil topgan. Ovloq, qishloq so‘zlarining morfem tarkibini tahlil qilganda –loq qismi boshqa so‘zlar (qumloq,o‘tloq) tarkibida morfema sifatida ajralsa ham bu so‘zlar tarkibida ajratilmaydi. Bu so‘zlar takibidagi morfemalar tarixan mustaqil bo‘lgan bo‘lsa ham bugungi kun nuqtayi nazaridan morfema sifatida ajratilmaydi. 6-ilova Morfema – so‘zning ifoda qilinishi jihatidan tovushdan keyin turadigan semantik–morfologik birlik bo‘lib, so‘zning eng kichik ma’noli qismidir. Morfema so‘zning qayta bo‘linmaydigan eng kichik ma’noli qismi sifatida leksik ma’noni ham, grammatik ma’noni ham anglatadi. Masalan, Mehnatkashlarimizning so‘zi mehnat-, -kash, -lar, -imiz, -ning qismlaridan tarkib topgan. Bu qismlarning har biri shu tarkibda o‘ziga hos ma’lum ma’nosida qatnashgan. Leksik ma’no anglatish yoki anglatmasligiga ko‘ra morfemalar 2 turga bo‘linadi: 1. O‘zak morfema. 2. Affiksal morfema. Masalan, uzumzor, mevali, bog‘bon, ishchi, ishla, ishdan, borgan, bordi, bolalar so‘zlarining uzum, meva, bog‘, ish, bor, bola qismlari o‘zak morfemalar, -zor, -li, -bon, -chi, -la, -dan, -gan, -di, -lar qismlari affiksal morfema hisoblanadi. So‘z morfemalarini aniqlash uchun ularning hozirgi tilimizda xoh leksik, xoh grammatik ma’no anglata olishi hisobga olinadi. Ajratilmoqchi bo‘lgan qism hozirgi tilda ma’no anglatmasa, boshqa so‘zlar tarkibida ham kela olmasa, uni morfema deb bo‘lmaydi. Shunga Ilmiybaza.uz So‘zning morfem tarkibi uni tashkil etuvchi morfemalar yig‘indisidir. Masalan: yoq/moq, inkichka/la/moq, ikki/lan/moq, manfaat/parast, manfaat/dor. So‘z birgina morfemadan iborat bo‘lishi mumkin:ko‘z, kalla, kalit, non,gul. Bir morfemali so‘zlar faqat o‘zakdan iborat bo‘lib, odatda tub so‘z hisoblanadi. Eng soda morfem tarkibli so‘zlar tub so‘zlardir. Ular odatda birgina morrfemadan-o‘zakdan tashkil topgan. Ovloq, qishloq so‘zlarining morfem tarkibini tahlil qilganda –loq qismi boshqa so‘zlar (qumloq,o‘tloq) tarkibida morfema sifatida ajralsa ham bu so‘zlar tarkibida ajratilmaydi. Bu so‘zlar takibidagi morfemalar tarixan mustaqil bo‘lgan bo‘lsa ham bugungi kun nuqtayi nazaridan morfema sifatida ajratilmaydi. 6-ilova Morfema – so‘zning ifoda qilinishi jihatidan tovushdan keyin turadigan semantik–morfologik birlik bo‘lib, so‘zning eng kichik ma’noli qismidir. Morfema so‘zning qayta bo‘linmaydigan eng kichik ma’noli qismi sifatida leksik ma’noni ham, grammatik ma’noni ham anglatadi. Masalan, Mehnatkashlarimizning so‘zi mehnat-, -kash, -lar, -imiz, -ning qismlaridan tarkib topgan. Bu qismlarning har biri shu tarkibda o‘ziga hos ma’lum ma’nosida qatnashgan. Leksik ma’no anglatish yoki anglatmasligiga ko‘ra morfemalar 2 turga bo‘linadi: 1. O‘zak morfema. 2. Affiksal morfema. Masalan, uzumzor, mevali, bog‘bon, ishchi, ishla, ishdan, borgan, bordi, bolalar so‘zlarining uzum, meva, bog‘, ish, bor, bola qismlari o‘zak morfemalar, -zor, -li, -bon, -chi, -la, -dan, -gan, -di, -lar qismlari affiksal morfema hisoblanadi. So‘z morfemalarini aniqlash uchun ularning hozirgi tilimizda xoh leksik, xoh grammatik ma’no anglata olishi hisobga olinadi. Ajratilmoqchi bo‘lgan qism hozirgi tilda ma’no anglatmasa, boshqa so‘zlar tarkibida ham kela olmasa, uni morfema deb bo‘lmaydi. Shunga
Ilmiybaza.uz ko‘ra, ma’noli qismlarning chegarasini turli so‘z tarkiblarini qiyoslash asosida aniqlanadi. Masalan, ishchilar so‘zining ish+chi+lar kabi morfemalarga ajratishga asos shuki, o‘zak deb olingan ish so‘zi o‘z ma’nosida qatnashgan, keyingi so‘zning yasalishi uchun asos bo‘lib turibdi, turli so‘zlar tarkibida kela oladi: ishga, ishchan, ishli, ishsiz, ishla kabi; -chi, affiksal morfema bo‘lib boshqa so‘zlar tarkibida ham gulchi, xizmatchi, traktorchi kabi shaxs oti yasab kela oladi; -lar, ham morfema sifatida turli so‘zlar tarkibida ko‘plik ma’nosini ifodalab kela oladi: kitoblar, bolalar, binolar kabi. O‘zbek tilida morfemalar o‘zakka ketma-ket, biri orqasidan ikkinchisi qo‘shiladi. So‘zni morfemik tarkibga ajratish oxirgi morfemani belgilab olishdan boshlanadi va ketma-ket tarzda o‘zak formemani belgilash bilan tugallanadi. Masalan; muzmuz+lamuzla+tmuzlat+ish; ko‘kko‘k+arko‘kar+tirko‘kartir+ishko‘kartirish+di; oqoq+laoqla+voqlov+chi; tomtom+chitomchi+latomchila+t. 7-ilova O‘zak morfema so‘zda albatta ishtirok etadigan, leksik ma’noni beruvchi qismdir. O‘zak morfema yangi so‘z yasalishi uchun ham shakl yasalishi uchun ham asos bo‘la oladi. Masalan, mevali, mevasiz, sermeva kabi tarkibli so‘zlarda meva so‘z yasalishi uchun asos bo‘lsa; mevani, mevamiz, mevalar tarkibli so‘zlarda meva shakl yasalishi uchun asos bo‘ladi. O‘zak morfema so‘zning leksik ma’nosini bildiruvchi asosiy qism bo‘lganligi uchun asosiy morfema, affikslar shu o‘zak bilan Ilmiybaza.uz ko‘ra, ma’noli qismlarning chegarasini turli so‘z tarkiblarini qiyoslash asosida aniqlanadi. Masalan, ishchilar so‘zining ish+chi+lar kabi morfemalarga ajratishga asos shuki, o‘zak deb olingan ish so‘zi o‘z ma’nosida qatnashgan, keyingi so‘zning yasalishi uchun asos bo‘lib turibdi, turli so‘zlar tarkibida kela oladi: ishga, ishchan, ishli, ishsiz, ishla kabi; -chi, affiksal morfema bo‘lib boshqa so‘zlar tarkibida ham gulchi, xizmatchi, traktorchi kabi shaxs oti yasab kela oladi; -lar, ham morfema sifatida turli so‘zlar tarkibida ko‘plik ma’nosini ifodalab kela oladi: kitoblar, bolalar, binolar kabi. O‘zbek tilida morfemalar o‘zakka ketma-ket, biri orqasidan ikkinchisi qo‘shiladi. So‘zni morfemik tarkibga ajratish oxirgi morfemani belgilab olishdan boshlanadi va ketma-ket tarzda o‘zak formemani belgilash bilan tugallanadi. Masalan; muzmuz+lamuzla+tmuzlat+ish; ko‘kko‘k+arko‘kar+tirko‘kartir+ishko‘kartirish+di; oqoq+laoqla+voqlov+chi; tomtom+chitomchi+latomchila+t. 7-ilova O‘zak morfema so‘zda albatta ishtirok etadigan, leksik ma’noni beruvchi qismdir. O‘zak morfema yangi so‘z yasalishi uchun ham shakl yasalishi uchun ham asos bo‘la oladi. Masalan, mevali, mevasiz, sermeva kabi tarkibli so‘zlarda meva so‘z yasalishi uchun asos bo‘lsa; mevani, mevamiz, mevalar tarkibli so‘zlarda meva shakl yasalishi uchun asos bo‘ladi. O‘zak morfema so‘zning leksik ma’nosini bildiruvchi asosiy qism bo‘lganligi uchun asosiy morfema, affikslar shu o‘zak bilan
Ilmiybaza.uz birgalikda, shu orqali qo‘llanganligi uchun ergash morfema yoki yordamchi morfema terminlari bilan ham ataladi. O‘zak morfema ifoda etilishiga ko‘ra so‘zga o‘xshaydi, ular ma’no jihatidan o‘zaro bog‘langan bo‘ladi. Lekin o‘zakni so‘zning tarkibiga kiruvchi morfema sifatida so‘z bilan tenglashtirib bo‘lmaydi. Masalan, boshliq, mevazor, ishchi, ishla so‘zlaridagi bosh-, meva-, ish o‘zak morfemalar alohida olingan bosh, meva, ish so‘zlariga aynan teng emas. Garchi ular fonetik jihatdan teng kelsa ham. Buni biz o‘zaklarning ma’no doirasi bilan so‘zlarning ma’no doiralari teng kelmaganligidan ko‘rishimiz mumkin. O‘zakning ma’nosi shu so‘z tarkibi uchun aniq, cheklangan bo‘ladi. Uning ma’nosi shu so‘z tarkibi (yasalish tarkibi) doirasida belgilanadi. So‘zning ma’nosi esa nutq, gap doirasida belgilanadi. Affiksal morfema. So‘zning tarkibida o‘zakdan keyin kelib, so‘zning leksik va grammatik ma’nolarini shakllantiradigan morfemadir. Affiksal morfema o‘zicha mustaqil qo‘llana olmaydi va ma’no ham anglatmaydi. So‘z tarkibida affiksal morfemalar bir nechta bo‘lishi mumkin. Ular o‘zbek tilida o‘zakka birin-ketin, ma’lum tartibda qo‘shiladi. Masalan, paxtakorlarimizdan – paxta+kor+ lar+imiz+dan. Affiksal morfemaning ma’nosi har bir konkret so‘z tarkibi asosida belgilanadi. Har bir qo‘llanishda u konkret ma’no ifodalaydi. Masalan, suv-chi, gul-chi, traktor-chi, o‘quv-chi; daftar-im, aql-im, halq-im, ko‘z- im, o‘z-im kabi so‘z tarkiblarida affiksal morfemalardan (u xoh so‘z yasovchi, xoh shakl yasovchi bo‘lsin) o‘ziga xos konkret ma’nolarda kelgan, ular bir-biriga butunlay teng emas. Qo‘shimcha morfemalarning turlari So‘zning leksik va grammatik ma’nolarini ifodalashiga ko‘ra qo‘shimchalar 2 turga bo‘linadi: Ilmiybaza.uz birgalikda, shu orqali qo‘llanganligi uchun ergash morfema yoki yordamchi morfema terminlari bilan ham ataladi. O‘zak morfema ifoda etilishiga ko‘ra so‘zga o‘xshaydi, ular ma’no jihatidan o‘zaro bog‘langan bo‘ladi. Lekin o‘zakni so‘zning tarkibiga kiruvchi morfema sifatida so‘z bilan tenglashtirib bo‘lmaydi. Masalan, boshliq, mevazor, ishchi, ishla so‘zlaridagi bosh-, meva-, ish o‘zak morfemalar alohida olingan bosh, meva, ish so‘zlariga aynan teng emas. Garchi ular fonetik jihatdan teng kelsa ham. Buni biz o‘zaklarning ma’no doirasi bilan so‘zlarning ma’no doiralari teng kelmaganligidan ko‘rishimiz mumkin. O‘zakning ma’nosi shu so‘z tarkibi uchun aniq, cheklangan bo‘ladi. Uning ma’nosi shu so‘z tarkibi (yasalish tarkibi) doirasida belgilanadi. So‘zning ma’nosi esa nutq, gap doirasida belgilanadi. Affiksal morfema. So‘zning tarkibida o‘zakdan keyin kelib, so‘zning leksik va grammatik ma’nolarini shakllantiradigan morfemadir. Affiksal morfema o‘zicha mustaqil qo‘llana olmaydi va ma’no ham anglatmaydi. So‘z tarkibida affiksal morfemalar bir nechta bo‘lishi mumkin. Ular o‘zbek tilida o‘zakka birin-ketin, ma’lum tartibda qo‘shiladi. Masalan, paxtakorlarimizdan – paxta+kor+ lar+imiz+dan. Affiksal morfemaning ma’nosi har bir konkret so‘z tarkibi asosida belgilanadi. Har bir qo‘llanishda u konkret ma’no ifodalaydi. Masalan, suv-chi, gul-chi, traktor-chi, o‘quv-chi; daftar-im, aql-im, halq-im, ko‘z- im, o‘z-im kabi so‘z tarkiblarida affiksal morfemalardan (u xoh so‘z yasovchi, xoh shakl yasovchi bo‘lsin) o‘ziga xos konkret ma’nolarda kelgan, ular bir-biriga butunlay teng emas. Qo‘shimcha morfemalarning turlari So‘zning leksik va grammatik ma’nolarini ifodalashiga ko‘ra qo‘shimchalar 2 turga bo‘linadi:
Ilmiybaza.uz 1. So‘z yasovchi qo‘shimchalar; 2. Shakl yasovchi qo‘shimchalar. So‘z yasovchi qo‘shimchalar yangi leksik ma’noli so‘z hosil qiladigan qo‘shimchalardir. Masalan, ishla, ishchi, ishchan, ishli, ishsiz kabi so‘zlarda ish o‘zagidan –la, -chi, -chan, -li, -siz so‘z yasovchi qo‘shimchalari yordamida ot, sifat, fe’l turkumlariga oid yangi so‘zlar yasalgan. So‘z yasovchi qo‘shimchalarning o‘ziga xos xususiyatlari qo‘llanmaning “So‘z yasalishi” bobida batafsil o‘rganiladi. Shakl yasovchi qo‘shimchalar yangi so‘z yasamaydigan, so‘zlarning grammatik formalarini shakllantiradigan va turli grammatik ma’nolarni anglatadigan qo‘shimchalardir. Masalan, talabalarimizning so‘zida –lar, -imiz, -ning qo‘shimchalari, kelmading so‘zida –ma, -di, - ng qo‘shimchalari qatnashgan bo‘lib, ulardagi –lar ko‘plik ma’nosini, - imiz I-shaxs ko‘plik ma’nosini, -ning qaratqich kelishigi ma’nosini, -ma fe’lning inkor ma’nosini, -di fe’lning o‘tgan zamon ma’nosini, -ng fe’lning shaxs-son (II-shaxs) ma’nosini ifodalaydi. Shakl yasovchi qo‘shimchalardan otlardagi egalik, kelishik fe’llaridagi shaxs-son qo‘shimchalari vazifasiga ko‘ra boshqa shakl yasovchilardan farqlanadi. Ular sintaktik munosabatni ifodalaydi. Masalan, Men do‘stimni ko‘rdim gapida so‘zlarning sintaktik munosabati, so‘zlarning o‘zaro bir-biriga bog‘lanishi I-shaxs egalik qo‘shimchasi –im, tushum kelishigining qo‘shimchasi –ni va shaxs-son qo‘shimchasi –m yordamida amalga oshirilgan. Shuning uchun ham yuqorida keltirilgan 3 turli qo‘shimchalarni ba’zi darsliklarda so‘z o‘zgartiruvchi qo‘shimchalar deb yuritib kelinmoqda. Bu uch turli affikslardan boshqa qo‘shimchalar esa sintaktik munosabatni ifodalamaydi. Lekin ulardagi grammatik ma’no so‘zlovchining narsa, hodisa, voqelikka munosabatini aks ettirish asosida yuzaga keladi. Masalan, yigitcha, qo‘zichoq, kelinchak, talabalar, kengroq so‘zlaridagi –cha, -choq, -chak, -lar, -roq, Ilmiybaza.uz 1. So‘z yasovchi qo‘shimchalar; 2. Shakl yasovchi qo‘shimchalar. So‘z yasovchi qo‘shimchalar yangi leksik ma’noli so‘z hosil qiladigan qo‘shimchalardir. Masalan, ishla, ishchi, ishchan, ishli, ishsiz kabi so‘zlarda ish o‘zagidan –la, -chi, -chan, -li, -siz so‘z yasovchi qo‘shimchalari yordamida ot, sifat, fe’l turkumlariga oid yangi so‘zlar yasalgan. So‘z yasovchi qo‘shimchalarning o‘ziga xos xususiyatlari qo‘llanmaning “So‘z yasalishi” bobida batafsil o‘rganiladi. Shakl yasovchi qo‘shimchalar yangi so‘z yasamaydigan, so‘zlarning grammatik formalarini shakllantiradigan va turli grammatik ma’nolarni anglatadigan qo‘shimchalardir. Masalan, talabalarimizning so‘zida –lar, -imiz, -ning qo‘shimchalari, kelmading so‘zida –ma, -di, - ng qo‘shimchalari qatnashgan bo‘lib, ulardagi –lar ko‘plik ma’nosini, - imiz I-shaxs ko‘plik ma’nosini, -ning qaratqich kelishigi ma’nosini, -ma fe’lning inkor ma’nosini, -di fe’lning o‘tgan zamon ma’nosini, -ng fe’lning shaxs-son (II-shaxs) ma’nosini ifodalaydi. Shakl yasovchi qo‘shimchalardan otlardagi egalik, kelishik fe’llaridagi shaxs-son qo‘shimchalari vazifasiga ko‘ra boshqa shakl yasovchilardan farqlanadi. Ular sintaktik munosabatni ifodalaydi. Masalan, Men do‘stimni ko‘rdim gapida so‘zlarning sintaktik munosabati, so‘zlarning o‘zaro bir-biriga bog‘lanishi I-shaxs egalik qo‘shimchasi –im, tushum kelishigining qo‘shimchasi –ni va shaxs-son qo‘shimchasi –m yordamida amalga oshirilgan. Shuning uchun ham yuqorida keltirilgan 3 turli qo‘shimchalarni ba’zi darsliklarda so‘z o‘zgartiruvchi qo‘shimchalar deb yuritib kelinmoqda. Bu uch turli affikslardan boshqa qo‘shimchalar esa sintaktik munosabatni ifodalamaydi. Lekin ulardagi grammatik ma’no so‘zlovchining narsa, hodisa, voqelikka munosabatini aks ettirish asosida yuzaga keladi. Masalan, yigitcha, qo‘zichoq, kelinchak, talabalar, kengroq so‘zlaridagi –cha, -choq, -chak, -lar, -roq,
Ilmiybaza.uz qo‘shimchalari voqelikka bo‘lgan turlicha munosabatlarni ifodalovchi grammatik ma’nolarni bildiradi: -cha, -choq, -chak «erkalash, kichraytirish», -lar ko‘plik, -roq belgi miqdorining kamligi grammatik ma’nolarida kelgan. Shakl yasovchilar kategorial va nokategorial shakl yasovchi turlariga bo‘lib ham o‘rganiladi. Kategorial shakl yasovchilar so‘z turkumlaridagi grammatik kategoriyalarga xos shakl yasaydi. Bunday shakl yasovchilarga otlardagi egalik, kelishik, ko‘plik; fe’llardagi zamon, mayl, nisbat, shaxs-son; sifatlardagi daraja shakllarini yasovchi qo‘shimchalar kiradi. Nokategorial shakl yasovchilar grammatik kategoriyalarga xos bo‘lmagan grammatik shakllarni yasaydi. Bularga otlardagi erkalash, kichraytirish (kitobcha, toychoq, bo‘taloq, kelinchak); fe’llardagi sifatdosh (o‘qigan), ravishdosh (o‘qib, yugurib) shakllarini yasovchilar kiradi. So‘zlarda bo‘lgani kabi affikslarda ham polisemiya, omonimiya va antonimiya hodisalari uchraydi. Affiksal polisemiya. Affikslar ham xuddi so‘zlar kabi ko‘p ma’noli (polisemantik) bo‘lishi mumkin. Bir turkumga tegishli bo‘lgan har xil ma’noni bildiradigan birgina affiksga polisemantik affiks deyiladi. Masalan, -chi, affiksi turlicha shaxs oti ma’nolarini bildirib kela oladi: ishchi, traktorchi, o‘yinchi, gulchi, tarixchi, hikoyachi, sportchi, paxtakorchi kabilar; -li, affiksi bir o‘rinda ega ekanlik ma’nosini (mevali, bolali, aqlli, kitobli) bildirsa, ikkinchi o‘rinda ortiq darajada ega ekanlik ma’nosini (yog‘li, suvli, shirali) bildiradi. Affiksal omonimiya. Ma’no va vazifasiga ko‘ra turlicha affikslarning shaklan teng kelib qolishiga affiksal omonimiya deyiladi. Affiksal omonimiyaning qo‘yidagi ko‘rinishlari mavjud: Ilmiybaza.uz qo‘shimchalari voqelikka bo‘lgan turlicha munosabatlarni ifodalovchi grammatik ma’nolarni bildiradi: -cha, -choq, -chak «erkalash, kichraytirish», -lar ko‘plik, -roq belgi miqdorining kamligi grammatik ma’nolarida kelgan. Shakl yasovchilar kategorial va nokategorial shakl yasovchi turlariga bo‘lib ham o‘rganiladi. Kategorial shakl yasovchilar so‘z turkumlaridagi grammatik kategoriyalarga xos shakl yasaydi. Bunday shakl yasovchilarga otlardagi egalik, kelishik, ko‘plik; fe’llardagi zamon, mayl, nisbat, shaxs-son; sifatlardagi daraja shakllarini yasovchi qo‘shimchalar kiradi. Nokategorial shakl yasovchilar grammatik kategoriyalarga xos bo‘lmagan grammatik shakllarni yasaydi. Bularga otlardagi erkalash, kichraytirish (kitobcha, toychoq, bo‘taloq, kelinchak); fe’llardagi sifatdosh (o‘qigan), ravishdosh (o‘qib, yugurib) shakllarini yasovchilar kiradi. So‘zlarda bo‘lgani kabi affikslarda ham polisemiya, omonimiya va antonimiya hodisalari uchraydi. Affiksal polisemiya. Affikslar ham xuddi so‘zlar kabi ko‘p ma’noli (polisemantik) bo‘lishi mumkin. Bir turkumga tegishli bo‘lgan har xil ma’noni bildiradigan birgina affiksga polisemantik affiks deyiladi. Masalan, -chi, affiksi turlicha shaxs oti ma’nolarini bildirib kela oladi: ishchi, traktorchi, o‘yinchi, gulchi, tarixchi, hikoyachi, sportchi, paxtakorchi kabilar; -li, affiksi bir o‘rinda ega ekanlik ma’nosini (mevali, bolali, aqlli, kitobli) bildirsa, ikkinchi o‘rinda ortiq darajada ega ekanlik ma’nosini (yog‘li, suvli, shirali) bildiradi. Affiksal omonimiya. Ma’no va vazifasiga ko‘ra turlicha affikslarning shaklan teng kelib qolishiga affiksal omonimiya deyiladi. Affiksal omonimiyaning qo‘yidagi ko‘rinishlari mavjud: