Sporalilar klassifikatsiyasi va asosiy vakillari. Gregarinalar va Koksidiysimonlar sinfi vakillarini tuzilishi R E J A 1. Sporalilar klassifikatsiyasi va asosiy vakillari. 2. Gregarinalar sinfi vakillarini tuzilishi. 3. Koksidiyasimonlar sinfi va unga mansub hayvonlar. Sporalilar tipida gregarinalar va koksidiylar sinflari mavjud. 1-sinf. Gregarinalar-Gregarinina. Bu sinfga umurtqasiz hayvonlar tanasida tekinxo’rlik bilan yashovchi, gavdasining uzunligi 10 mkm.dan 16 mm.ga qadar bo’lgan bir hujayrali hayvonlarning maxsus guruhlari kiradi. Mazkur sinfning 500-1000 turi borligi qayd etilgan. Ko’pchilik gregarinalar umurtqasiz hayvonlardan halqali chuvalchanglar, bo’g’imoyoqlilar tanasida tekinxo’rlik bilan hayot kechiradi. Gregarinalar tanasi chuvalchangsimon shaklda bo’lib unda epimerit, protomerit va deytomerit deb ataladigan qismlari bo’ladi. Tanasi 3 bo’lakdan iborat gregarinalar asosan ichakda yashaydi. Gregarina tanasi mustaxkam pellikula bilan o’ralgan bo’ladi. Ektoplazmasi tiniq, endoplazmasi esa qo’ng’ir-qoramtir endoplazmaga ajralib turadi. Endoplazmada zapas ozuqa-glikogen zaxirasi bo’ladi. Ko’payishi: Aksariyat gregarinalar jinsiy yo’l bilan ko’payadi. Voyaga yetgan gregarinalar epimerit qismini yo’qotib bir-birlari bilan qo’shilib oladi. Juftlashgan gregarinalarga sizigiy deyiladi. Sizigiy atrof maxsus qobiq bilan o’ralgan har ikki gregarina sista ichida qoladi. Sizigiyadan gregarinalarning yadrolari bir necha bo’lakka maydalanadi. Bu yadro bo’laklari atrofi sitoplazma bilan o’ralib, ulardan gametalar paydo bo’ladi. Sizigiy ichidagi gametalarning yadrosidan paydo bo’lgan gametalar o’zaro qo’shiladi. Qo’shilish natijasida zigota hosil bo’lib u qattiq po’stga o’ralib oosistaga aylanadi. Oosista ichida yadro 8 bo’lakka maydalanadi. Dastlabki ikki bo’linishi-meyoz usulida o’ta hosil bo’lgan yadrolar ustki tomoni sitoplazma bilan o’ralib kichik chuvalchangsimon tanachalar-sporozoitlar paydo bo’ladi. Oosista ichida sporozoitlar paydo bo’lgan davr, ya’ni boshqa hayvonlarga yuqadigan davr hisoblanadi. Yetilgan sistalar hayvon axlati bilan tashqariga chiqib, boshqa hayvon tomonidan yutib yuborilgach, ikkinchi hayvon ichida spora yorilib uning ichidagi sporozoitlar hayvon ichak devori hujayralari ichiga kirib oladi va o’sha yerda o’sib rivojlanadi. Undan asta epimerit, protomerit, deytomerit qismlari paydo bo’ladi. Gregarinalar rivojlanishida 3 davr: voyaga etish, jinsiy hujayralar hosil bo’lishi va urug’lanishi, zigota hosil bo’lib undan sporozoitlar shakllanishi davrlari kuzatiladi. Gregarinalar ayrim umurtqasiz hayvonlarda yashaydi. Corycella armata, Gregarina blattarum gregarinalar vakilidir. 2-sinf. Koksidiyasimonlar (Coccidiomorpha) sinfi Koksidiyasimonlar halqali chuvalchanglar, bo’g’imoyoqlilar, umurtqali hayvonlarda tekinxo’rlik qilib yashaydi. Bularning aksariyati hujayra ichida tekinxo’rlik qilishi bilan gregarinalardan farqlanadi. Ko’pchilik turlarining hayoti jinssiz va jinsiy ko’payish, sporogoniyaning qonuniy navbatlashuvi orqali o’tadi. Xo’jayin almashtirmasdan rivojlanadigan vakillarining sporogoniyasi tashqi muhitda, xo’jayin almashtirib rivojlandiganlariniki esa boshqa hayvonlar tanasida kechadi. Rivojlanishida jinssiz ko’payishi jinsiy ko’payish bilan navbatlashuvi kuzatiladi. Jinsiy ko’payish har-xil kattalikdagi gametalarning qo’shilishidan sodir bo’ladi. Koksidiysimonlar sinfi koksidiyalar qon sporalilar va piroplazmidlar turkumlarini o’z ichiga oladi. 1 turkum. Koksidiyalar (Coccidiida). Koksidiyalar hujayra ichida tekinxo’rlik qiluvchi, ular hayvonlarning ichagi, jigari, buyragi, epiteliy hujayralarida tekinxo’rlik qilishadigan, tanasi ovalsimon ko’rinishda bo’lgan jonivorlardir. Koksidiylar taraqqiyotini o’rganish uchun quyidagi jadvaldan foydalanish maqsadga muvofiq. Koksiydilarning taraqqiyotini quyon ichagida yashovchi Eimeria misolida ko’rib chiqamiz. Quyon eymeriyaning oosistasini ovqatlik bilan yutib yuboradi. Har bir oosista ichida 4 tadan sporoblast (sporosista) bo’ladi. Har qaysi sporosista ichida ikkitadan ingichka chuvalchangsimon sporozoit bo’ladi. Ichagida oosista va sporosistalar qobig’i yorilib uning ichagidagi sporozoitlar ichak bo’shlig’iga, undan ichak devori, jigar, oshqozon osti bez hujayra devorlariga kirib oladi. Bu yerda sporozoit o’sib trofozoitga, so’ng shizontga aylanadi. Shizont yadrosi 32 taga bo’lakka maydalanadi. Har bir yadro atrofi sitoplazma bilan o’ralib undan hosil bo’lgan yangi individ-merozoit deyiladi. Shizogoniya oddiy jinsiy ko’payishdir. Bunda tekinxo’r o’z xo’jayin tanasida son jihatdan ko’payadi. Shizogoniya 4-5 marta takrorlanadi. Oxirgi jinsiy ko’payishdan hosil bo’lgan merozoitlar endi jinsiy hujayralar gametalar hosil qiladi, ya’ni yangi hujayralarga kirib ona merozoitlar gamontlar hosil qiladi. Gamontlarning ayrimlari o’sib etiladi. Biroq ularning yadrosi bo’linmay qoladi. Bulardan makrogametalar, ikkinchi xil gamont yadrosi bir necha bor bo’linib unda mikrogametalar paydo bo’ladi. Mikrogametalar cho’zinchoq, o’zida xivchin hosil qilib shu xivchinlar yordamida harakatlanib mikrogameta bilan qo’shiladi. Natijada makrogameta va mikrogameta yadrolari qo’shilishidan zigota hosil bo’ladi. Zigota o’zida ichki qavat mustahkam po’st ishlab chiqarib oosistaga aylanadi. Oosistaning keyingi rivojlanishi tashqarida ochiq havoda o’tadi. Quyon tezagi bilan oosistalar tashqariga chiqgach oosista yadrosi ikki marta bo’linadi. Har qaysi yadro bo’lagi sitoplazma bilan o’ralib 4 ta sporoblast hosil qiladi. Po’st bilan o’ralgan sporoblastlar sporalar deyiladi. Har qaysi sporaning yadrosi yana ikkiga bo’linib ikkitadan sporozoitni hosil qiladi. Oosista shu davrda yuqumli hisoblanadi. Sporozoit tuzilishini elektron mikroskop ostida ko’rilganda unda tanasi uch kameradan tashkil topgan pellikula, uning ostida naysimon fibrillar borligi ko’rinadi. Merozoit va sporozoitlar juda kichik (8 mkm) bir-biriga o’xshash hujayralardan iborat. U yerda ham barcha hujayralarda bo’ladigan yadro, endoplazmatik to’r, golji kompleksi bilan bir qatorda quyidagi tuzilmalari ham bo’ladi. Konoid - hujayraning oldida keng halqasi bo’lib, bu tekinxo’rlikning xo’jayin tanasi ichiga kirib olishiga xizmat qiladi. Roptriylar xo’jayin tanasi ichiga kirishiga yordam beruvchi suyuqlik xaltasidir. Roptriylar 2-14 tagacha bo’ladi. Mikronemalar roptriylar bilan bog’langan tolachalardir. Ularning vazifasi yaxshi aniqlangan emas. Mikrosporalar hujayra og’izchasi bo’lib ular orqali xo’jayin tanasidan tekinxo’rga ovqatlik kiradi. Koksidiyalar-koksidioz kasalini keltirib chiqaradi. Eimeria tenella quyonlarda tekinxo’rlik qiladi. E.bovis qoramollarda ichburug’ kasalini chiqaradi. Eymeriyadan farq qilib, taksoplazma xo’jayin almashtirib yashaydi. Jinsiy jarayon mushuklar ichagida o’tib, u yerda taksoplazma oosistalari hosil bo’ladi. Mushuklar taksoplazmalarning asosiy xo’jayini hisoblanadi. Jinssiz ko’payish qushlar va boshqa hayvonlar tanasida o’tadi. Taksoplazmalarning jinssiz bo’g’ini yarim oysimon shaklda bo’lib, 4-7 mkm uzunlikdadir. Jinssiz bo’g’imning oddiyligi, elektron mikroskop ostida ko’rinishi xuddi koksidiyalar merozoitining tuzilishiga o’xshaydi. Ko’plarida yosh parazitlarning organoidlari (konoidi, halqasi, roptriysi mikronemalari) yadroning bo’linishi bilan bir vaqtda hosil bo’ladi. Yosh hujayralar pellikulasi ona hujayra pellikulasidan hosil bo’ladi. Bo’linish naychasida merozoitlar sistalarga o’ralib hayvon chiqindilari bilan tashqariga chiqadi. Odamlar ham toksoplazmalar bilan zararlanadi. Bunda limfatik tugunlar nerv sistemalari, ko’z kasallanadi. Toksoplazmaga toxoplasmua gondii misol bo’ladi. 2-turkum. Qon sporalilar-(Haemosporidia). Bu turkumga mansub koksidlar xo’jayin almashtirib yashaydigan turlarini o’z ichiga oladi. Qon sporalilarning taraqqiyoti, ahamiyatini bezgak plazmodiysi- Plasmodium vivax ning misolida beriladi. Odamdagi bezgak kasali qon sporalilarning Plasmodium malariae (4 kunlik bezgak) P.vivax (48 soat) P.palciparum (24 soat) da kasallanib, bezgak xurujini hosil qiladigan turlari bilan bog’liqdir. Bezgak parazitlarining tana tuzilishi koksidiylar sporozoiti tana tuzilishiga o’xshash bo’lib 5-8 mkm uzunlikda bo’ladi. Bezgak tekinxo’ri sog’lom odamga bezgak bilan kasallangan odam qonidan sporozoitlarni yuqishidan boshlanadi. Bezgak tekinxo’rini kasal odamdan sog’lom odamga Anofeles avlodiga mansub chivinlar yuqtiradi. Chivin so’lagida bo’lgan sporozoitlar sog’lom odam tanasiga o’tgach (chivin sog’lom odam qonini so’rayotganda), sporozoit qon oqimi bilan jigarga, qon tomir devorlariga kirib oladi. Jigarda sporozoitlar trofozoit va shizontlarga aylanadi. Shizont yadrosini bir necha bor bo’linishi natijasida yangi merozoitlar paydo bo’ladi. Bu merozoitlar endi qizil qon hujayrasi ichiga kirib o’z taraqqiyotini davom ettiradi. Tekinxo’r qizil qon hujayrasi eritrotsitini yeb kattalashadi. Har-bir eritrotsit ichida 10-20 ta parazit hosil bo’ladi. Merozoitlar eritrotsitlarni yemirib qon suyuqligiga chiqadi. U yerdan yangi eritrotsitlar ichiga kiradi. Eritrotsitlar ichida tekinxo’rlar bir necha marta jinssiz ko’payib chiqqanidan so’ng ko’payish to’xtaydi. Ulardan makrogameta va mikrogametalar hosil bo’ladi. Eritrotsit ichida makro va mikrogametalar chivin tanasiga o’tgach ular qo’shilishidan zigota paydo bo’ladi. Mikrogametalar harakatchan tanachalardir. Ular makrogametalarni topib ichiga kiradi, bo’linish sodir bo’lib hosil bo’lgan zigota chuvalchangsimon harakat qiladi. Shuning uchun uni ookineta deb ataladi. Zigota pashsha ichida po’st bilan o’ralib oosistaga aylanadi. Oosista yadrosi tez maydalanib undan ko’p sonli sporozoitlar shakllanadi. Oosista devori yorilib sporozoit pashsha so’lagiga o’tadi. Chivin boshqa odamni chaqqanda endi u o’z taraqqiyotini boshlaydi. Bezgak plazmodiysi odam qoniga o’tgandan so’ng kasallik alomati paydo bo’lishigacha bo’lgan davr inkubatsiya davri deyiladi. Bu odatda ikki haftaga cho’ziladi. Bezgak xuruji eritrotsitlarni buzib undan merozoitlar qon suyuqligiga o’tayotgan paytda namoyon bo’ladi. Bezgakka qarshi olib borilgan kurash tadbirlari tufayli kamaygan. 1984 yili yer yuzida 400 ming odam bezgak bilan og’rigan. Miksosporidiyalar tipiga umurtqasiz va ba’zi umurtqali hayvonlar tanasida tekinxo’rlik bilan yashaydigon jonivorlar kiradi. Hayot tarzi tekinxo’rlik qiladigan vegetativ va boshqa hayvonlarga tarqalishga xizmat qiluvchi sporalik stadiyalari orqali o’tadi. Tekinxo’rlik qiluvchi davri vegetativ va generativ hujayralardan tarkib topadi. Bu tip vakillar asosan jinssiz ko’payadi. Generativ hujayralardan meyoz orqali juda ko’p sonli sporalar hosil bo’ladi. Bu tip vakillarining sporalari bir necha hujayralardan iborat bo’lib, uning ichida ikki yadroli amyobasimon murtak joylashadi. Spora ichida otiluvchi ipcha bo’ladi. Otiluvchi iplar parazitni boshqa hayvonlarga yopishishiga va tarqalishiga xizmat qiladi. Miksosporidiyalar hayotining boshlang’ich davrida amyobasimon kichik bir hujayrali organizm hisoblanadi, amyobasimon tanasi umurtqali hayvon to’qimalarida parazitlik qilib yashaydi. Miksosporidiyalar tipi ichida miksosporalilar va aktinomiksidlar sinflari mavjud. Tip. Miksosporalilar (Mixosporea) Bu sinf vakillari odatda dengiz va chuchuk suvlardagi baliqlarda parazitlik bilan hayot kechiradi. Bularning 700 ga yaqin turi ma’lum. Miksosporalilar yoki ikkinchi xil qilib aytilganda shilimshiq sporalilar baliqlarning jabralarida, teri va muskullarida, nerv sistemasi va tog’ay to’qimasida parazitlik bilan yashaydilar. Hayvonlarning to’qimalarida miksosporidiyalar ko’payib baliqlarga ancha katta ziyon etkazadi. Masalan, Myxobolus pfeiferi karpsimon baliqlarda turlicha shishlarni hosil qiladi. Miksosporidiyalarning hosil qiladigan bunday sistalarining ichida juda ko’p yadrolar bo’lib ular a) vegetativ, b) generativ yadrolarga bo’linadi. Vegetativ yadrolar plazmodiyning barcha hayotiy funksiyalari: moddalar almashinuvi, oqsillar sintezi, o’sish kabi vazifalarni bajarsa, generativ yadro - ko’payish protsessida ishtirok etadi. Kasal baliqlardan sporalar tashqariga chiqqach u boshqa baliqlar tomonidan yutib yuboriladi. Baliqning ichagida spora yorilib undan otilib chiqqan hujayra ichak epiteliysi ichiga yorib kiradi. Bu spora keyinchalik qon oqimi bilan turli to’qimalarga borib u yerda yangi koloniyani tashkil etadi. Koloniyalar to’qimalarda kattalashib 1-2 sm kattalikda sistalar hosil qiladi. Miksosporalilar generativ yadrosini bo’linishi natijasida undan sporalar hosil bo’ladi. Spora ichida otiluvchi kapsula, hamda ikki yadroli amyobasimon murtagi joylashadi. Spora tashqi tomondan qattiq po’st bilan o’ralgan, uzun o’simtalari bo’ladi. Baliqlar tanasidan suvga tushgan sporani boshqa baliqlar yutib yuborish orqali tekinxo’rni o’ziga yuqtirib oladi. Baliq tanasi ichida spora qobig’i yorilib undan otiluvchi ipchalar ichak devoriga sanchiladi. Spora tavaqalari ochilib undan endi amyobasimon parazit chiqib u qonga o’tadi, qon orqali tekinxo’r baliqning turli organlariga tarqaladi. Bu tanachaning o’sib rivojlanishi natijasida ko’p yadroli yangi plazmodiy hosil bo’ladi. Plazmodiyda yana generativ va vegetativ yadrolar shakllanadi. Miksosporidiyalar baliqlarda tekinxo’rlik qilib ayniqsa baliq chavoqlarini ko’plab nobud bo’lishiga olib keladi. Forel balig’ining tog’ay to’qimalarida parazlik qiluvchi Myxosoma serebralis jonivorning umurtqasini qiyshayib qolishiga sabab bo’ladi. Oqibatda baliqlar yaxshi harakat qila olmasligi tufayli Kudoa urug’iga kiruvchi miksosporidiyalar esa ovlanadigan dengiz baliqlarining muskullarini yemirilishiga ta’sir qiladi. Aktinomiksidlar sinfi vakillari halqali chuvalchanglar tanasida tekinxo’rlik qilishadi. Sporasining ancha murakkabligi bilan miksosporalilardan farq qiladi. Tip. Mikrosporidiya (Microsporidia). Mikrosporidiyalar hujayra ichida tekinxo’rlik qiluvchi jonivorlardan bo’lib ko’proq bo’g’imoyoqlilar, baliqlarda yashaydi. Sporasida otiluvchi ipi bo’lishi bilan ular miksosporalilarga o’xshab ketadi. Biroq mikrosporidiyalar sporasi ichida faqat birgina hujayrasi bo’lishi bilan ulardan farq qiladi. Mikrosporidiyalarning sporasi juda kichik, qalin po’st bilan o’ralgan bo’ladi. Mikrosporidiyalarning hayoti ham xuddi miksosporidiyalarnikiga o’xshab ketadi. Kasal hasharotdan sog’ hasharotga tushgan sporadan otiluvchi kapsula tashqariga chiqadi va o’zi bilan murtakni olib yangi xo’jayinini to’qimasiga yopishtrib qo’yadi. Bu yerda amyobasimon tanacha yadrosi bo’linib ko’paya boshlaydi va mikrosporidiyalarga xos zanjirsimon ketma-ket keluvchi koloniyani hosil qiladi va tez orada ular sporalarni hosil qiladi. Tut ipak qurtini Nosema bombycis zararlaydi. Bu parazit ipak qurtida pebrina kasalligini chaqiradi. Tut ipak qurti lichinkalari Nosema bilan uni sporalarini yeb yuborishi orqali ularni yuqtirib oladi. Kasallangan qurtlar kam harakat bo’lib, ularning tanalarida qo’ng’ir dog’lar hosil bo’ladi. Agar zararlangan lichinka g’umbakka aylanib qolgan bo’lsa bu g’umbakdan Nosema bilan kasallangan kapalak uchib chiqadi. Bu kapalak Nosema bilan kasallangan tuxum qo’yadi va yangi avlodda ham mikrosporidiyalarni rivojlanishi davom etadi. Mikrosporidiyalar asalarilarda Nosema aris ich ketish kasalligini chaqiradi. Asalari va tut ipak qurtining bu tekinxo’rlariga qarshi kurash asosan profilaktika tadbirlaridan iboratdir. Zararlangan asalari oilalari, uyalari dezinfeksiya qilinadi. Tut ipak qurtining tuxumlari doimo tekinxo’r bilan kasallangan yoki kasallanmaganligini aniqlash bo’yicha tekshiruvlar o’tkazib turiladi.