Ilmiybaza.uz
SPORT FAOLIYATINING SOTSIOLOGIK MUAMMOLARI
Reja:
1. Yuqori natijalar sporti va olimpiya harakatining sotsiologik muammolari.
2. Olimpiya harakati rivoji, yuqori natijalar sportida insonparvarlik muammolari.
3. XXI asr yuqori natijalar sporti rivojining sotsiologik tahlili.
Ilmiybaza.uz
Tayanch tushunchalar: Sport, olimpia harakati, yuqori natijalar sporti,
sportda gumanizm, oliy mahorat sporti, xalqaro sport uyushmalari, olimpiya
o‘yinlari, Per de Kuberten, Sport madhiyasi, Xalqaro Olimpiya qo‘mitasi, «Sport
hamma uchun» harakati, Sport va cherkov, Sport va biznes, professional sport,
sportning kommertsiyasi, sport tovarlari sanoati, sport reklamasi, sport totalizatori,
sportning utilitarligi, doping, XXI asr sporti, sport raqobati.
Sport – jismoniy madaniyatning tarkibiy qismi, jismoniy tarbiya vositasi va
usuli, jismoniy mashqlarning turli majmualari bo‘yicha musobaqalar tashkil etish,
tayyorlash va o‘tkazish tizimidir. Birinchi Birinchi Prezident sportga baho berar
ekan, uni shunday talqin qildi: “Sport – o‘zbek xalqiga qadimiy an’ana.
O‘zbekistonimizda yuzlab xalq milliy sport o‘yinlari bilan bir qatorda zamonaviy
sport ham rivoj topayapti”1 deb o‘rinli ta’riflaganlar. Zamonaviy olimpiadaning
asoschisi Per de Kuberten mashhur “Sport madhiyasi” yozgan va u oliy mukofot –
Oltin medalga sazovor bo‘lgan. Madhiyada aytilishicha, sport – bu hayotimizning
doimiy yo‘ldoshi, chinakam va ishonchli do‘st. Sport bilan muntazam shug‘ullanish
ruh va tanaga quvonch baxsh etadi. Bu so‘zlar va ta’riflar zamirida juda ko‘p falsafiy
mushohada boy ma’no-mazmun yotibdi. “Ayni paytda sport harakati orasidan ikkita
asosiy yo‘nalish ajralib turadi: ommaviy sport va yuqori natijalar sporti”2. Ommaviy
sport – unchalik yuqori bo‘lmagan natijalar va ommaviylik bilan ajralib turadi.
Ko‘rsatkichlarni bu bosqichida sportchilarning tayyorgarligi ularning asosiy
faoliyatlaridan bo‘sh vaqtlarida, turli toifadagi murabbiylar, shu bilan birgalikda
ommaviy joylarda ishlovchi, ko‘rsatma beruvchi murabbiylar rahbarligida amalga
oshiriladi. Mashg‘ulot tarkibi va tarkibiy qismi ko‘pincha sport inshootining
imkoniyatlariga bog‘liqdir. Ommaviy sportda natijalarning nisbatan o‘sishi bilan
birgalikda sog‘lomlashtirish masalalariga alohida e’tibor beriladi. Yuqori natijalar
sporti – eng baland va yuqori natijalarga erishishga bo‘lgan intilish bilan bog‘liqdir.
1 Президент И.Каримов билан олиб борилган сухбат. Спорт газетаси. 1994 й. 20-26 май.
2 Назаров Н. Спорт фалсафаси. Монография. Т.:2014 48-49 бетлар
Ilmiybaza.uz
Jahon
rekordlari,
Olimpia
o‘yinlaridagi,
jahon,
Osiyo
va
O‘zbekiston
chempionatlaridagi
g‘alabalar
bunga
misol
bo‘ladi.
Biroq,
sportdagi
muvaffaqiyatlar qanchalik yuqori bo‘lsa, shu darajaga chiqadigan sportchilarning
soni shunchalik kam bo‘ladi. Oliy mahorat sporti – sportchi hayotining ma’lum bir
davrida etakchi o‘rin tutadi. Tayyorgarlik oliy toifadagi mahoratli murabbiylar
rahbarligida o‘tadi. Unda ilmu fan texnikaning yangi yutuqlari ishlatilishi bilan birga
musobaqa va mashg‘ulot yuklamalari katta hajmda olib boriladi, sportchilar esa ko‘p
bosqichli saralashdan o‘tadilar. Bularning barchasi yuqori natijalar sporti bo‘lgan
Olimpiya harakatida namoyon bo‘ladi. Yuqori natijalar sporti va Olimpiya
harakatining vujudga kelishi XIX asrning oxirgi yillariga to‘g‘ri keladi. Bu davrlarda
tarix sahnasida nisbatan osoyishtalik hukm surayotgan bir payt edi. Yuqori natijalar
sporti va Olimpiya harakatining vujudga kelish sabablari ko‘pgina rasmiy
manbalarda izohlangan. Ularni quyidagicha sharhlash mumkin:
Yuqori natijalar sportining vujudga kelish sabablaridan biri, jahondagi
mamlakatlarda ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jarayonlarning rivojlanishida, deb
bilish zarur bo‘ladi. XIX asrning oxirlarida Germaniya, Angliya, Fransiya, AQSh,
Rossiya, Italiya3 kabi taraqqiy etgan davlatlar iqtisodiy va madaniy jihatdan ancha
yuqori darajaga ko‘tarildi. Bu davrda ishlab chiqarish, fan, ta’lim tez rivojlandi. Bu
jarayonlar ishlab chiqarish, xalqaro uyushmalar, trestlar, sindikatlarni va bir qator
boshqa yangi tarmoqlarni tashkil etish bilan birgalikda davom etdi. Yevropa
mamlakatlari va Amerikada ilmiy-texnik taraqqiyot jarayonining mahsuli sifatida
aloqa va kommunikatsiya vositalari yuzaga keldi. Chegaralangan kichik doiradagi
milliy jarayonlar jamoat taraqqiyotiga putur yetkaza boshladi. Bunday sharoitda turli
sohalar bo‘yicha xalqaro munosabatlarni kuchaytirish, ya’ni iqtisodiy, ilmiy,
madaniy va sportdagi aloqalarni bog‘lash qonuniyat darajasiga yetdi. XIX asrning
oxiri nisbatan tinchlik-osoyishtalik bilan o‘tdi. Fransiya-Yaponiya urushidan (1870-
1871) va Parij Kommunasidan (1871) boshlab, rus-yapon urushigacha (1904-1905)
va Rossiyadagi birinchi inqilobgacha (1905-1907) jahonda hech qanday yirik
3 Лубышева Л. И. Развитие ценностного потенциала физической куль¬туры и спорта на рубеже XXI в. // Олимпийское
движение и социальные процессы. — Краснодар, 1996
Ilmiybaza.uz
urushlar bo‘lmagan edi. Bunday holat mamlakatlararo aloqalar va sportni
rivojlantirishga qulaylik yaratdi.
Yuqori natijalar sporti va Olimpiya harakatining vujudga kelish sabablaridan
yana eng muhim voqealaridan biri sportni rivojlantirish va xalqaro sport
uyushmalarini (XSU) tuzish harakati bo‘ldi. Hozirgi davr sporti XVIII-XIX
asrlardagi yirik ijtimoiy o‘zgarishlar, ishlab chiqarish jarayonidagi inqiloblar, harbiy
ishlar, fan, madaniyat va san’atdagi taraqqiyot mahsulidir. XIX asrning ikkinchi
yarmida juda ko‘p hozirgi zamon sport turlari va o‘yinlari vujudga keldi. Turli
mamlakatlarda sport klublari tashkil etildi, musobaqalar o‘tkaziladigan bo‘ldi, sport
inshootlari (tomosha joylari) qurildi. Angliyadagi Temza daryolarida va
Rossiyaning Niva daryosida eshkak eshish hamda yelkan sportini rivojlantirish
uchun boy tajribalar to‘plangan edi. XIX asrning boshidan buyon maxsus sport
turlari bo‘yicha musobaqalar o‘tkazib borilgan. 1829 yil Angliyada Kembridj va
Oksford universitetlari o‘rtasida eshkak eshish bo‘yicha musobaqa uyushtirildi.
1838 yildan boshlab esa Xenleyn parus va eshkak eshish regatasi o‘tkazila boshladi.
Rossiyada 1847 yilda Peterburgda yelkan sporti birinchi rasmiy musobaqa
o‘tkazildi. AQShda 1852 yilda (Vinnipeg ko‘li) eshkak eshish bo‘yicha musobaqa
tashkil etishdi. Vengriya, Yunoniston, Amerika, Avstraliya va boshqa bir qator
mamlakatlarda suzish bo‘yicha musobaqalar tashkil etila boshlanadi. 1845 yilda
Itonda (Angliya), birinchi yengil atletika musobaqalari o‘tkaziladi. 1860 yilda
Angliyada 15 ta klub mavjud bo‘lib, ular o‘rtasida, ayniqsa, universitetlar orasida
musobaqalar o‘tkazish an’anaga aylandi. 1876 yilda Vengriyada va bir yildan keyin
Nyu-Yorkda birinchi yengil atletika musobaqalari uyushtiriladi. Bu sport turi
Germaniya, Fransiya va Yunonistonda ham rivoj topdi. Boshqa mamlakatlarda esa
u o‘z rivojini birmuncha qiyinroq boshlaydi. Rossiya, Finlyandiya, Shvetsiya va
Norvegiya xalqlari orasida chang‘i va konkida uchish sporti keng tarqalgan edi.
1769 yilda Oslo shahri yaqinida jahonda birinchi marotaba chang‘ida yugurish
musobaqasi o‘tkazilgan edi. XIX asrning 60-yillarida bu sport turlari bo‘yicha
muntazam ravishda musobaqalar o‘tkaziladi. Chang‘ida sakrash uchun birinchi
tramplinlar vujudga keldi. Bu davrlarda ko‘pgina sport o‘yinlari ham rivojlanadi.
Ilmiybaza.uz
Futbol texnikasi va taktikasi ancha takomillashtiriladi. Bunda puflab to‘ldiriladigan
rezinali kameraning yaratilishi (50- yillar) muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. 1863
yilda Angliyada futbol ligasi tashkil etiladi. Bu hozirgi davr futbolining yaratilish
asosini tashkil etgan edi. Kegli o‘yini, laun-tennis va kriket ham rivoj topadi hamda
ular uchun maxsus o‘yin maydonlari quriladi. 1883 yil Regbi shahrida (Angliya)
charm to‘p o‘yini boshlanadi. Bu davrlarda rivoj topgan sport turlaridan yana biri
boks edi. Angliyada bu sport turi keng tarqalib, XIX asrda professional turga aylanib
ketadi. Fransiya, Italiya, Germaniya, Vengriya, Rossiya, Angliya, Shvetsiya kabi
mamlakatlarda shpaga va rapirada qilichbozlik xalq tarixiga chuqur singib ketgan
tur hisoblanar edi. Taniqli kishilar orasida ot sporti, miltiq, to‘pponcha va kamondan
o‘q otish ham rivqjlangan edi. Otchoparlar, otish tirlari qurila boshlanadi va poyga,
o‘q otish musobaqalari uyushtiriladi. XIX asrning 60-yillarida ba’zi bir
mamlakatlarda velosport bilan shug‘ullanishi vujudga keldi. Rossiya, Germaniya
Yunoniston, Vengriya kabi asosan kurash mashur edi. XIX asrning birinchi va
ikkinchi yarmida ayrim mamlakatlarda Olimpiya o‘yinlarini amaliy jihatdan
tiklashga harakat qilindi. 1834-1836-yillaida Shvetsiyaning Ramiyoz shahrida ikki
marotaba Skandinaviya Olimpiya o‘yinlari o‘tkazilgan. Uning dasturidan qisqa va
o‘rta masofalaiga yugurish, balandlikka va langar cho‘p bilan (shest) sakrash, kurash
kabi turlar joy olgan. Bu o‘yinning tashabbuskori Lind universitetining professori
Gustav Iogann Shartau bo‘lgan. Uning taklifi bilan qadimgi olimpiadalar haqida
ma’ruzalar o‘qilgan.
«Sport hamma uchun». So‘nggi 20-30 yil mobaynida ba’zi bir G‘arb
mamlakatlarida «Sport hamma uchun» harakati avj ola boshladi. «Sport hamma
uchun» harakatining umumahamiyatga ega bo‘lgan dasturida yugurish, yurish,
aerobika, atletik gimnastika, oddiy musobaqalar uyushtirish, turli xil o‘yinlar,
shahardan tashqariga sayohat va sayrlar asosiy mashg‘ulot bo‘lib hisoblanadi. Bu
jarayonlar yangi davrda vujudga kelgan rekreatsion harakatning davomi desa
bo‘ladi. Bu harakat turli mamlakatlarda har xil nom bilan yuritila boshladi. Masalan,
Norvegiya va Germaniya Federativ Respublikasida «Trimm», Italiyada — «Biz
sizlarga taqlid qilamiz», AQShda «Jismoniy faollik» kabi. «Sport hamma uchun»
Ilmiybaza.uz
harakati rekreatsion jismoniy mashqlar shaklidagi jismoniy tarbiya mashg‘ulotidir.
Bu o‘z navbatida, mehnatkashlar ommaviy-jismoniy madaniyatining ajralmas bir
qismi hisoblanadi. Bu harakatni keng targ‘ibot qilishga ommaviy axborot vositalari
jalb qilindi.
Sport va cherkov. Cherkovlar sportdan o‘z manfaatlari yo‘lida foydalanishga
harakat qildi. Urushdan keyingi davrlarda cherkov xodimlari davlat yordamida
yoshlarni cherkovga jalb qilishda sport imkoniyatlarini keng qo‘lladilar. AQShda
xristian yoshlarining birlashgan harakati, talaba-katolik milliy tashkilotlari jismoniy
tarbiya va sport ishlari bilan shug‘ullandi. Germaniyada 40-yillarda «Doyche
Yugendkrift» («Germaniyaning yosh kuchlari») va «Yeyxenkroys» («Dub xoch»)
tashkilotlari Vatikan bilan kelishilgan holda tuzilgan edi. Italiyada katolik
spotchilari uyushmasi faoliyat ko‘rsatdi. Sportdan keng foydalanuvchi eng yirik
cherkovlardan biri, xristianlarning Xalqaro assotsiatsiyasi (IMKA) hisoblanadi.
Cherkovlar, ayniqsa, Vatikan yoshlarni ma’naviy jihatdan tarbiyalash vositasi
sifatida sportni tan oldi. 1952 yilda papa Piy II Xalqaro sport ilmiy Kongressiga
yo‘llagan xatida «Cherkov sportining texnika, gigiena, fiziologiya tomonlari bilan
qiziqmaydi. Katolik cherkov xodimlari sportning tana va ruhni tarbiyalaydigan
vositalarini tan oladi», - deydi. 1968 yil papa Pavel VI Vatikanda Xalqaro Olimpiya
qo‘mitasi qatnashchilarini qabul qildi. U o‘z nutqida «Cherkov sportining
rivojlanishiga sidqidillik bilan qiziqadi, chunki din va Olimpiya o‘yinlari orasida
ziddi- yatlar ko‘rinmaydi», - degan edi. Shunday qilib, cherkov hozirgi zamon
dunyosiga qo‘shilishiga majbur bo‘ldi, deyish mumkin.
Sport va biznes. Urushdan keyingi yillarda jahonda jismoniy tarbiya va
sportga monopoliyalar, trestlar, matbuot homiylari, kino va televideniya
rahbarlarining qiziqishi ortib bordi. Katta tijorat (biznes) uchun tadbirkorlar
professional sportdan keng foydalandilar. Ular boks, futbol, xokkey, beysbol,
avtosport va boshqa turlarni daromad manbaiga aylantirib yuborishdi. Professional
sportchilarni mol (tovar) kabi sotib olish va sotish kuchaydi. Professional sport ham,
havaskorlik sporti ham siyosat bilan uzviy bog‘lanib qoldi. AQShda professional
sportchilardan prezident va senatorlarni saylashda keng foydalandilar. Turnirlarda
Ilmiybaza.uz
siyosiy arboblar professional sportchilar bilan birga chiqadilar. Bu siyosiy
partiyalarda, turli kompaniyalarda o‘z mavqelarini yaxshilash yo‘lida ularga
manfaat keltiradi. Urushdan keyingi davrlarda G‘arb mamlakatlari sport-gimnastika
harakatining nazariy-amaliy faoliyatida sportdagi asosiy tamoyillardan yuz o‘girish
holatlari yuzaga keldi. Sportda kamsitish, chegaralanishga yo‘l qo‘yilmaslik
g‘oyalari rivojlandi. Lekin kamsitish o‘rniga siyosiy jihatdan b’azi mamlakatlarni
o‘z yo‘lidan qaytarishga kirishildi. Bu xalqaro sport maydonlaridagi ba’zi
davlatlarni siqish, xalqaro ahvolning keskinlashuviga sabab bo‘ldi. Bunday holatlar
sportdagi gumanizm tamoyillariga ham ta’sir o‘tkazdi. Iqtisodiy jihatdan rivojlangan
mamlakatlarda insonparvarlik g‘oyalaridan uzoqlashishning asosiy sabablaridan biri
sportchilarning
yuqori
natijalarni
ko‘rsatishi
uchun
doping
ishlatilishi
(giyohvandlik), sportga aloqador bo‘lmagan turli xil musobaqalarning uyushtirilishi
(xotin-qizlar, odamlarning itlar bilan olishuvi va h.k.) sabab bo‘ldi.
Sotsiologlar hisoblashicha, yuqori natijalar sportining eng muhim tub
o‘zgarishlari bu uning asta-sekin va uzluksiz tovarga (mahsulotga) aylanishidir,
ya’ni sportning ijtimoiy, psixologik, jismoniy va madaniy jihatlari monopolistik
kapitalning kommertsiya (tijorat) talablari bilan birlashadigan jarayon.
Bunday xulosa chiqarishga asoslar quyidagilar:
- «tovar» sport sanoatining shakllagan yoki shakllanayotgan yo‘nalishlari:
professional sport; havaskor sportning kommertsiyasiga (tijoratga) aylanishi; sport
tovarlari sanoati; ommaviy axborot vositalarida sport bo‘limlarining mavjudligi;
reklama sport biznesi; sport totalizatori (ot poygasida);
- zamonaviy sportning utilitarligi (manfaatparastligi) instrumentalligi (ongli muhitga
moslashadigan bir vosita deb hisoblaydigan ta’limot), ya’ni amal uchun moda
bo‘lgan, foydali narsa, o‘yin etikasi ish etikasi bilan almashtirish (yeng muhimi-
natija).
- zamonaviy sportning ratsionalligi (oqilona tashkil etilishi) va byurokratlashuvi;
- ilmiy-texnika taraqqiyotining sportga misli ko‘rilmagan ta’siri.
Sportchi o‘zi bilmagan holda tarkibida taqiqlangan moddalar mavjud dori-
darmon, ovqat qo‘shimchalarini iste’mol qilishi ham doping masalasini qabul
Ilmiybaza.uz
qilishga tenglashtiriladi. “Sportda dopinga qarshi kurash to‘g‘risidagi xalqaro
konvensiyani (Parij, 2005-yil 19 oktabr) ratifikatsiya qilish haqida”gi O‘zbekiston
Respublikasi Qonuni bu borada amalga oshirilayotgan ishlarni yanada
jadallashtiradi. Har bir sportchi faoliyati davomida yuksak cho‘qqilarni zabt etishni
orzu qiladi. Qit’a va jahon chempionatlari, Olimpiya o‘yinlari shohsupasiga intiladi.
Lekin o‘z maqsadiga erishish yo‘lida nopok usullar, xususan, jismoniy
imkoniyatlarini sun’iy tarzda oshiruvchi doping turlaridan foydalanish holatlari ham
tez-tez uchrab turadi. Bu jahon sportidagi eng dolzarb masalalardan biridir.
Lug‘atlarda yozilishicha, “doping” – inglizcha “doping” so‘zidan olingan
bo‘lib, “narkotiklar bermoq” degan ma’noni anglatadi. Doping zamonaviy sportda
inson organizmining ruhiy va jismoniy faoliyatini sun’iy ravishda ma’lum muddat
kuchaytiradigan, sport natijalarini yaxshilash maqsadida qo‘llaniladigan moddalar
turkumidir.
Doping yordamida jismoniy va ruhiy quvvatni oshirish Olimpiya harakati va
sportning ma’naviy tamoyillariga mutlaqo ziddir.
1999-yili xalqaro Olimpiya qo‘mitasi Shveytsariyaning Lozanna sharqida
dopingga qarshi kurash bo‘yicha xalqaro konferentsiya o‘tkazilib, butun jahon
dopingga qarshi kurash agentligi (WADA) tomonidan 2003-yil 5-martda “Butun
jahon dopingga qarshi kurash kodeksi” qabul qilindi.
2. Olimpiya ҳaрakaтi рivoji, yuқoрi naтijalaр сpoртida inсonpaрvaрlik
mуammolaрi
ХIХ aсрda Yunoniстon тomonidan қadimgi olimpiya ўyinlaрini қayтa тiklaш
ҳaқidagi тakliфlaр kўp тakрoрlangan. Mamlakaт mустaқilligi тaрaфdoрi bўlgan
evangeliс Сappaс ҳaр тўрт yilda ўyinlaрni ўтkaziш va уnda сpoрт, сanoaт va
қiшloқ хўjalik maҳсуloтlaрi kўigazmalaрini тaшkil eтiшni тakliф қilgan edi. У
olimpiya ўyinlaрi jaрayonida kўрgazmalaр aсoсida сavdo, iқтiсod va madaniy
aloқalaрning ўzaрo kучayiшini kўрa bilgan. Mamlakaтlaрdagi сpoрт klуblaрi aстa-
сekin milliy уyuшmalaр va ligalaрga biрlaшa boшladi. 1868 yilda Geрmaniyada
baрчa gimnaстika уyuшmalaрi Nemiс gimnaстika уyuшmaсiga biрlaшdi. 1888 yil
Ilmiybaza.uz
AҚШda ҳavaсkoр aтleтik уyuшma, 1903 yil Шvesiyada - уmуmшved сpoрт
уyuшmaсi тaшkil eтildi. Уmуmmilliy сpoрт тaшkiloтlaрi boшқa mamlakaтlaрda
ҳam yuzaga kela boшladi. Bу уyuшmalaрning boшida aсoсan yiрik kapiтal egalaрi
турaр edi. Уlaр kўpinчa meтсenaт (ҳomiy) сiфaтida klуblaр, ligalaр,
уyuшmalaрning фaoliyaтini тaқdiрlaш bўyiчa iштiрok eтiшgan. ХIХ aср oхiрida
mamlakaтlaрdagi сpoрт тaшkiloтlaрining ўzaрo тajрiba almaшiш фaoliyaтlaрi
yuzaga kelib, keyinчalik уlaр Хalқaрo сpoрт уyuшmalaрiga aсoс сolganlaр. 1881
yilda jaҳonda biрinчi maрoтaba Yevрopa gimnaстika уyuшmaсi тaшkil eтilgan.
Шу yilning ўzida eсa Хalқaрo gimnaстika фedeрaтсiyaсi (DIJ) тaшkil тopgan.
1882 yilda Konkida учiш Хalқaрo уyuшmaсi (IСУ) va Хalқaрo eшkak eшiш
фedeрaтсiyaсi (ФIСA), 1900 yilda Хalқaрo veloсpoрт уyuшmaсi (УСI), 1904 yilda
Хalқaрo футbol фedeрaтсiya-aссoтсiaтсiyaсi (ФIФA), 1908 yilda Хalқaрo
ҳavaсkoрlik суziш фedeрaтсiyaсi (ФINA), va Хalқaрo mуz устida хokkey Уgaсi,
1912 yilda Хalқaрo yengil aтleтika ҳavaсkoрlik фedeрaтсiyaсi (IAAФ), 1913 yilda
Хalқaрo nayzabozlik фedeрaтсiyaсi (ФIB) тaшkil eтilgan. 1885 yilda Хalқaрo
Хрiстian yonlaр уyuшmaсi (УMСA) сpoрт depaртamenтi bilan biрgalikda тaшkil
eтildi. 1902 yilda eсa «Makkabi» уyuшmaсi, yaъni yaҳуdiylaр тaшkiloтi туzildi.
Шу тaрiқa хalқaрo сpoрт уyuшmalaрi va olimpiya қўmiтaсini тaшkil eтiшiga
шaрoiтlaр yaрaтiladi.
Қадимги олимпия ўйинларининг ўтказилиши тўхтатилганидан кейин
(394 й.) роппа-роса бир ярим минг йилдан ошиқ вақт ўтди. “1894-йилда
Халқаро Олимпия қўмитасининг ташкил этилиши ва 1896 йил И Олимпия
ўйинларининг ўтказилиши билан спорт оламининг янги тарихий даври
бошланди”4. Бу икки катта соҳанинг ташкил этилиши франсуз жамоат арбоби,
педагог ва маърифатчи Пер де Кубертен (1863-1937) фаолияти билан
чамбарчас боғлиқдир. Пер де Кубертен олимпия ўйинларига (1912) бағишлаб
ўтказилган санъат танловида «Спорт мадҳияси» поемаси учун олтин медал
билан тақдирланган эди. 1894 йил 23 июнда Конгрессда Халқаро Олимпия
4 Родиченко В. С. Олимпийское движение в канун III тысячелетия: Гармо-низация интересов // Олимпийское движение и
социальные процессы. — Краснодар, 1996.
Ilmiybaza.uz
қўмитаси тузилганлиги ҳақида қарор қабул қилинди. Унинг таркибига
Юнонистон, Франция, Россия, Англия, АҚШ, Швеция, Венгрия, Чехия,
Белгия, Аргентина, Янги Зеландия вакиллари киритилди. Олимпия
қўмитасининг биринчи Президенти этиб юнонистонлик Деметриус Викелас
(1894-1896) сайланди. Кейинчалик унинг ўрнини Пер де Кубертен эгаллади ва
то 1925-йилгача ХОҚ Президенти сифатида фаолият кўрсатди. И Конгресс
Халқаро Олимпия ҳаракатида муҳим аҳамиятга эга бўлди. Унинг моҳияти
кейинги Олимпия ҳаракатини ривожлантиришда асосий ўринда туради.
Конгресс кун тартибидаги барча масалаларни кўриб чиқиб, тегишли
қарорларни қабул қилди. Олимпия Конгрессида И Олимпия ўйини Афинада
ўтказиш ҳақида қарор қабул қилинган эди. Антик Олимпия ўйинлари ватани
юнонистон бўлганлги ва Д.Викеласнинг ХОҚ Президенти қилиб сайланиши
бунинг асосий сабаби эди. 1896 йил 6 апрелда Афинада И ёзги Олимпия
ўйинлари очилди. Ўйинларга 14 мамлакатдан 245 нафар спортчи келди. Улар
Австралия, Австрия, Болгария, Буюк Британия, Венгрия, Германия,
Юнонистон, Дания, Италия, АҚШ, Франция, Чили, Швейсария, Швеция
мамлакатларининг вакиллари эди. Ўйинлар дастурига кўра 9 тур: енгил
атлетика, гимнастика, сузиш, юк (тош) кўтариш, кураш, ўқ отиш, қиличбозлик,
велосипед пойгаси ва теннис бўйича курашлар олиб борилди.
1920 йилда биринчи жаҳон урушдан кейинги даврдаги биринчи
олимпиада ўйинлари бўлиб ўтди. Бу ўйинлар Белгия пойтахти Антверпен
шахрида ўтказилди. Дунёнинг олтидан бир қисми жаҳонда биринчи ишчи-
деҳқонлар давлати вужудга келди. Биринчи марта ВИИ олимпиада
ўйинларида беш қитъа спортчиларининг бирлиги ва дўстлигининг символи -
бешта халқаро олимпиада байроғи ҳирпиради. Аммо, бунга қарамасдан,
Германия ва унинг 1914-1918 йиллар жаҳон урушидаги иттифоқчиларининг
спортчилари олимпиада ўйинларига қўйилмади. ВИИ олимпиада ўйинларида
29 мамлакатдан 2606 спортчи қатнашди. Урушда қатнашмаган ёки ундан кам
зарар кўрган мамлакатларнинг спортчилари яхшигина муваффақиятларга
эришдилар. Ўйинда 13 та янги рекордлар ўрнатилди, шундан 6 таси жаҳон
Ilmiybaza.uz
рекордидан юқори эди. Қўлга киритилган медалларнинг ғайри расмий ҳисоби
ва ҳисоблаб чиқилган очколар (бу 1912 йилдаги олимпиада ўйинлардан
бошлаб юритилган) бўйича биринчи ўринни АҚШ, иккинчи ўринни Шветсия,
учинчи ўринни Англия, тўртинчи ўринни Финлянда спортчилари эгалладилар.
ВИИИ олимпиада ўйинлари 1924 йили Париж (Франция) да ўтказилди. Бунда
44 мамлакатдан 3092 спортчи қатнашди. АҚШ спортчилари Европага
енгилгина ғалабага тўла эришиш ишончи билан келдилар. Футбол ўйинлари
айниқса қизиқарли ўтди. Спортнинг бу турида Уругвай командаси ғолиб
чиқган эди. ИХ Олимпиада ўйинларида 46 мамлакатдан 3015 спортчи
қатнашади, жумладан Германия спортчилари ҳам қатнашдилар. Х Олимпиада
ўйинлари 1932 йилда Лос-Анжелес (АҚШ)да ўтказилди. Американинг
ҳукмрон доиралари Амстердамда анча путур етган АҚШнинг спорт
соҳасидаги обросини тиклашни кўзлаб, Х олимпиа ўйинларини катта дабдаба
билан ўтказишга қарор қилдилар. Лос-Анжелес спорт иншоатларининг йирик
комплекси – олимпиада стадиони, сузиш хавзаси, машқ қилиш майдончалари
майдонлар ва олимпиада қишлоғи қурилди. Олимпиа ўйинларида 38
мамлакатдан 1408 спортчи қатнашди. Япония вакиллари сузишда ғолиб
чиқдилар. Улар 6 та имкониятдан 5 та олтин медал олдилар. Халқаро
олимпиада комитети (ХОК) 1936 йилда бўладиган ХИ олимпиада ўйинларини
фашистлар Германияда ўтказишга қарор қилди. Бу жаҳоннинг илғор
кайфиятдаги барча спортчиларининг қат`ий норозилигига сабаб бўлди.
Жаҳоннинг илғор жамоатчилик фикри Берлин ўйинларига байкот э`лон
қилишди. ИХ олимпиада ўйинларини фашистлар Германиядан бирорта
демократик мамлакатга кўчиришини талаб қилди. Аммо шунга қарамасдан,
ўйинлар Берлинда ўтказилди. ХОК жаҳон спорт жамоатчилигининг овозига
қулоқ солмади. ХИ олимпиада ўйинларида 49 мамлакатдан 4069 спортчи
қатнашди.
Бугунги кунда жамиятнинг ижтимоий ва маданий ҳаётида Олимпия
ҳаракати муҳим ўринни эгаллайди. Пер де Куберт, бу ҳаракатнинг бошиданоқ
иштирок этган дўстлари билан биргаликда универсал қадриятлар ва
Ilmiybaza.uz
ҳамкорликка асосланган инсон фаолиятининг муайян доирасини яратмоқчи
эди. Олимпизм бутун спорт ҳаракатининг маънавий негизи ҳисобланади. У
қуйидаги гуманистик қадриятларни ўз ичига олади:
• тинчликка интилиш;
• ҳамкорликка интилиш;
• инсонларнинг иродасини мустаҳкамлаш;
• ўзаро тушунишни йўлга қўйиш.
“Олимпия ҳаракати жамиятга ва инсонга хизмат қилиши унинг
инсонпарварлик табиати билан белгиланади. Афсуски, бугунги кунга келиб,
унинг мазмунига кўра, Олимпия ҳаракати қайта тикланган ғояларга мос
келмайди”5. Замонавий олимпия спорти профессионализм йўналишида жадал
суръатлар билан ривожланиб бормоқда. Шундай қилиб, қиймат йўналишлари
прагматик ва истеъмолчи йўналишлари бўйича ўзгарди. Спортчиларнинг
самарасини ошириш, айни пайтда Олимпия спортининг бошқа турларига
мухолифат олиб келади, уни оммавий спортлардан ажратиб туради. Олимпия
ҳаракатининг тижоратлашуви салбий тараққиётни давом эттирмоқда.
Олимпия спортида кўплаб гуманистик муаммолар ўсиб бормоқда,
булар6:
• душманлик;
• қаттиқ рақобат;
• допинг;
Агар бу давом этса, вазият ёмонлашади, жамоатчилик фикри Олимпия
ўйинларида ўзларини ҳис қилишни тўхтатади ва Олимпизмнинг "янги
идеаллари" рад этилади. Айни пайтда, замонавий маданият инқирозга юз
тутаётгандай. Аммо инқироз спорт ҳолати унинг йўқ бўлишини англатмайди.
“Мутахассислар бунга ечим излаш, янги технологияларни ишлаб чиқиш,
инноватсион ғояларни таклиф қилиш, устувор йўналишларни ўзгартириш,
5 Сараф М.Я. Спорт в культуре XX в.: (Становление и тенденции раз¬вития) // Теория и практика физической культуры.
— 1997. — № 7.
6 Малов, В. И. Сто великих спортивных достижений / Владимир Игоревич Малов; гл. ред. С.Н. Дмитриев. – М.: Вече,
2007г.
Ilmiybaza.uz
умуман, замонавий дунёда спортни ривожлантириш учун янги парадигмни
ишлаб чиқишга киришиши керак”7.
Бугунги кунда ёшларни спорт фаолиятига нафақат жалб қилиш, балки
шуғулланувчиларни спортнинг инсонпарвар ғояларини, қадриятларини
эгаллашга йўналтириш лозим. Бунда, биринчи навбатда, спортчи ўзида, ўз
Ватани шарафини ҳимоя қила оладиган, ҳалол кураша оладиган, қўполлиқ
очкўзлиқ куч ишлатиш, ёвузлик яъни ҳам спортни, ҳам шахсни, ҳам жамиятни
эмирувчи ҳодисаларга қаршилик кўрсата оладиган шахсни, фуқарони
тарбиялаши лозим. “Олимпизм — спорт ҳаракатининг маънавий асоси бўлиб,
унда гуманистик (инсонпарвар) ғоялар ётади (кишиларнинг яхши ниятлари,
тинчлиқ ҳамкорликка интилиш). Олимпизмнинг мазмун-моҳияти инсонга,
шахсга, жамиятга хизмат қилишдан иборат. Шу нуқтаи назардан
олимпизмнинг асосий ғоялари ва мафкураларига қуйидагилар киради:
-спорт
ва
спорт
фаолиятларидан
тинчлик
ва
тинчликнинг
барқарорлигини таъминлашда фойдаланиш;
-барча мамлакатлар ва минтақалардаги спортчиларнинг дўстлиги ва
онгли муносабатларини таъминлаш;
- ирқчилик, миллатчилик, сиёсий қарашлар, ижтимоий шароитлар ва
яшаш жойлари бўйича инсонларни камситишга йўл қўймаслик;
- спортда миллатчилик, сиёсатчилик ва гиёҳвандликка (допинг) қарши
кураш;
- ҳозирги даврда спорт инсонларни ўзаро хайриҳоҳликка (гуманизм)
интилишларни доимий равишда мустаҳкамлаш”8. Олимпия ҳаракати — бу
жамият тараққиёти бўлиб, у олимпия ғоялари ва мафкураси тамойилларига
таянади, шу асосда инсонлар ва ташкилотларни уларнинг миллати, ирқи ва
яшаш жойларидан қатъи назар ўзига бирлаштиради. Олимпия ҳаракатининг
асосий вазифалари қуйидагича:
- Олимпия ғояларининг тамойилларини жаҳонга ёйиш;
7 Столяров В. И. Спорт и современная культура // Теория и практика физической культуры. — 1997. — № 7.
8 Олимпизм ва олимпия таълими – соғлом болани тарбиялашнинг омили. Республика илмий-амалий анжумани. ЎзДЖТИ,
Тошкент, 2016, 40-бет.
Ilmiybaza.uz
- Олимпия спорт турларини ташкил этиш ва ривожлантиришга
кўмаклашиш;
- Спортни тарғибот қилиш, имконият доирасида улардан жисмоний,
маънавий ва эстетик тарбияда фойдаланишни ифодалаш;
- «Олимпия бирдамлиги» дастурини тарқатиш йўлида шароитлар
яратиш;
- Ҳар тўрт йилда бир маротаба Олимпия ўйинларига тайёргарлик ва уни
ўтказиш.
Олимпия маданиятининг ижтимоий қадриятлари жамият томонидан
тарихий битимлар, ижтимоий-рухий меъёрлар, спорт ҳаракатлари, олимпизм,
олимпия харакати, Олимпия ўйинлари кўринишида яратилган. Олимпия
ҳаракати жамият тараққиёти бўлиб, у олимпия ғоялари ва мафкураси
тамойилларига таянади, шу асосда инсонлар ва ташкилотларни уларнинг
миллати, ирқи ва яшаш жойларидан қатъий назар ўзига бирлаштиради.
Инсонпарварлик ғояларига асосланган олимпия тарбияси спортчиларда юксак
маънавий қадриятлар, жамиятда зарур бўлган кўрсатмалар ҳамда спорт
фаолияти билан шуғулланиш сабабларини тарбиялашга ёрдам беради.
3. 21 аср юқори натижалар спорти ривожининг социологик таҳлили
Бугунги кунда юқори натижалар спортининг ривожланиш тенденсияси
асосий хусусиятлари қуйидагилардир9:
демократлаштириш
ва
халқаролаштириш,
спортнинг
географиясини
кенгайтириш;
янги спортнинг пайдо бўлиши;
оммавий ва профессионал спортни жадал ривожлантириш;
спорт ва техник ютуқларнинг жадал ўсиши;
спорт ҳаракатида янги йўналиш - юксак ютуқлар спорти пайдо бўлиши;
аёллар спортини жадал ривожлантириш;
болалар ва ўсмирлар спортини жадал ривожлантириш;
9 Суник А. Б. Спорт XXI века: (Взгляд историка) // Олимпийское дви¬жение и социальные процессы. — Краснодар, 1996.
Ilmiybaza.uz
Миллий ва халқаро миқёсда спорт мусобақалари тақвимининг мунтазам
равишда кенгайтирилиши;
спорт фанининг туғилиши ва жадал ривожланиши;
Спортга ихтисослаштирилган ихтисослаштирилган медиа тизимини жадал
ривожлантириш;
спорт иншоотларининг кучли ихтисослаштирилган тизимини яратиш;
янги халқаро спорт ташкилотларини яратиш,
халқаро ва олимпия ҳаракатининг жадал ривожланиши.
Юқоридаги хусусиятларда Спортни илмий жиҳатдан қўллаб-қувватлаш,
спорт
фанининг
турли
йўналишларини,
айниқса,
тиббий-биологик
жиҳатларини ривожлантириш муҳим аҳамият касб этади. ХХИ аср кўп
олимларнинг фикрича, хотин-қизлар спортини ривожлантириш асри бўлиши
мумкин. ХХИ асрда сотсиалистларнинг прогнозларига кўра, Африка
спортчилари спорт рекордларига сезиларли таъсир кўрсатади. Африка
давлатларининг
ижтимоий-иқтисодий
ривожланиши
жаҳон
спорт
ҳаракатининг ривожланишига сезиларли таъсир кўрсатиши мумкин.
“Спорт миллатларни бирлаштирадиган, халқларни жипслаштирадиган
ва улар ўртасида ўзаро дўстлик, биродарлик ришталарини боғлайдиган
воситадир”10. Ҳар бир жамиятда фуқароларнинг яна бир гуруҳи – ногиронлар
мавжуд бўлади, афсуски, олимларнинг қайд этишларича, улар ҳар доим
мавжуд бўлишади. Ногиронларнинг ижтимоийлашуви уларнинг ўзи учун ҳам,
бутун жамият учун ҳам жуда муҳим аҳамиятга эга. Жисмоний тарбия ва спорт
ногиронларни ижтимоийлаштиришнинг жуда муҳим услубларидан бири
бўлиб хизмат қилиши мумкин. Ҳозирги кунда улар ҳатто Олимпиада
ўйинларида ҳам иштирок этишмоқда. Аммо, А.Кулешов ташвиш билан
ёзганидек, ногирон спортчиларнинг Сараевода бўлиб ўтган мусобақаси
атрофида шунчалик катта шов-шув кўтарилган эдики, “Уларнинг қанчаси чин
10 Nazarov N. Sport falsafasi. Toshkent – 2014, 42-43 betlar
Ilmiybaza.uz
инсоний туйғулар, қанчаси эса тижорат ва реклама мақсадларидаги шов-шув
эканини аниқлаш мушкул”.11
Маълумки, Пер де Кубертен замонавий олимпизм назариясини ишлаб
чиқар экан, уни “Ҳаёт фалсафаси” деб атаган эди. “Олимпизмда, – деб ёзган
эди у, – бир тутам қуёш нурларидаги каби инсонни камолотга эриштирувчи
барча тамойиллар мужассам бўлган”12.
Ўзбекистон Республикасининг “Жисмоний тарбия ва спорт тўғрисида ”ги
Қонунида спортда шафқатсизлик ва зулмни, инсон қадр-қимматини
камситишни, инсон соғлиғига зарар этказадиган стимуляторларни қўллашни
тарғиб қилишга, спорт билан шуғулланишда ман этилган воситаларни
қўллашга йўл қўймаслиги белгилаб қўйилган. Кўпгина олимлар спортнинг
инсонпарварлик жиҳатларини чуқур тадқиқ этиш, уни жисмоний тарбияга оид
янги ижтимоий-фалсафий қарашлар билан тўлдириш, спортнинг инсон
турмушини фаоллашти-рувчи, уни жисмоний ва руҳий жиҳатдан ўз-ўзини
такомиллаштириш йўлидаги интилишларини рағбатлантирувчи ҳаётий
моҳиятини очиб бериш зурурати тўғрисида фикр юритишади.
Фойдаланилган адабиётлар:
1. Кулешов А. Страницы Олимпийского дневника. ст. 218
2. Лубышева Л. И. Развитие ценностного потенциала физической куль¬туры и
спорта на рубеже ХХИ в. // Олимпийское движение и социальные процессы.
— Краснодар, 1996
3. Малов, В. И. Сто великих спортивных достижений / Владимир Игоревич
Малов; гл. ред. С.Н. Дмитриев. – М.: Вече, 2007г
4. Назаров Н. Спорт фалсафаси. Монография. Т.:2014 48-49 бетлар.
5. Олимпизм ва олимпия таълими – соғлом болани тарбиялашнинг омили.
Республика илмий-амалий анжумани. ЎзДЖТИ, Тошкент, 2016, 40-бет.
6. И.Каримов билан олиб борилган сухбат. Спорт газетаси. 1994 й. 20-26 май.
11 Кулешов А. Страницы Олимпийского дневника. ст. 218
12 Nazarov N. Sport falsafasi. Toshkent – 2014, 39-bet
Ilmiybaza.uz
7. Родиченко В. С. Олимпийское движение в канун ИИИ тысячелетия: Гармо-
низация интересов // Олимпийское движение и социальные процессы. —
Краснодар, 1996.
8. Сараф М.Я. Спорт в культуре ХХ в.: (Становление и тенденции раз¬вития) //
Теория и практика физической культуры. — 1997. — № 7.
9. Столяров В. И. Спорт и современная культура // Теория и практика
физической культуры. — 1997. — № Олимпизм ва олимпия таълими – соғлом
болани тарбиялашнинг омили. Республика илмий-амалий анжумани.
ЎзДЖТИ, Тошкент, 2016, 40-бет.
10. Суник А. Б. Спорт ХХИ века: (Взгляд историка) // Олимпийское дви¬жение и
социальные процессы. — Краснодар, 1996.
11. ҳттп://курсак.нет/соcиологические-проблемй-спорта-вйсших-достизҳениж-и-
современного-олимпижского-двизҳения/
12. www.либрарй.зиёнет.уз//спорт, олимпиа ҳаракати
Якуний назорат саволлари:
1. Спортнинг ижтимоий-сиёсий мазмуни.
2. Юқори натижалар спорти ва олимпия ҳаракатининг социологик
муаммолари.
3. Олимпия ҳаракатининг ривожланиш босқичлари
4. Юқори натижалар спортида инсонпарварлик муаммолари.
3. ХХИ аср юқори натижалар спорти ривожининг социологик таҳлили.
Тест саволлари:
1. Спорт мадҳияси муаллифи ким?
А) Геракл Б)Пер Де Кубертен* C) Марафон Д) Қадимги юнонлар
2. Ҳозирги замон спорт турлари ва ўйинлари қачон вужудга келди?
А) ХИХ асрнинг иккинчи ярмида* Б) Х асрда C) В асрда Д) ХИ асрда
3.Регби ўйинининг ватани қаер?
А) германия Б) Франция C) АҚШ* Д) Италия
Ilmiybaza.uz
4. “Спортда допинга қарши кураш тўғрисидаги халқаро конвенсияси қачон
қабул қилинган?
А)Париж, 2005-йил 19 oktabr* Б) Рим, 2010 йил C) АҚШ, 2014 йил Д) Берлин,
2000йил
5. 1936 йилда бўладиган ХИ олимпиада ўйинларини қаерда ўтказилди?
А) АҚШда Б) Германияда* C) Италияда Д) Юнонистонда
6. “Бутун жаҳон допингга қарши кураш кодекси” қачон қабул қилинди?
А) 2000-йил 5-майда Б) 2010-йил C) 2008 йил Д) 2003-йил 5-мартда*
7. Биринчи жаҳон урушдан кейинги даврдаги биринчи олимпиада ўйинлари
қачон бўлиб ўтди?
А) 1900 йилда Б)1945 йилда C) 1920 йилда* Д)1980 йилда.
Ilmiybaza.uz
