Ilmiybaza.uz SPORT VA SHAXS IJTIMOIYLASHUVI Reja: 1. Sotsiologiyada shaxs tushunchasi 2. Jamiyat taraqqiyoti va shaxs ijtimoiylashuvida sportning sotsial roli. 3. Sportchi ijtimoiylashuvi. 4. Sportchining ijtimoiy mas’uliyati. Ilmiybaza.uz Sotsial o‘zaro ta’sir va munosabatlarning birlamchi agenti bo‘lib shaxs hisoblanadi. Shaxsning kim ekanligini bilish uchun “inson”, “individ”, “shaxs” tushunchalarining chegaralarini aniqlab olish kerak bo‘ladi. “Inson” tushunchasi hamma kishilarga xos bo‘lgan umumiy sifat va qobiliyatlarni ifodalash uchun ishlatiladi. Bu tushuncha dunyoda inson zoti deb atalmish shunday o‘ziga xos tarixiy jamoa mavjudligini anglatadi. Bu insoniyat qolgan hamma moddiy sistemalardan o‘ziga xos hayotiy faoliyat usuli bilan farq qiladi. Insoniyat o‘ziga xos moddiy reallik sifatida mavjud bo‘ladi. Ammo insoniyat bu kabi yashay olmaydi. Konkret odamlar yashaydi va harakat qioadi. Insoniyatning konkret vakillarining bo‘lishi individ tushunchasi orqali ifodalanadi. Individ – bu insoniyatning hamma sotsial va psixologik xususiyatlari: aqd, idrok, ehtiyojlar va boshqalarning konkret tashuvchisi, insoniyat urug‘ining yagona vakilidir. Bu holatda individ tushunchasi “konkret kishi” ma’nosida ishlatiladi. Shaxs – insonning nisbatan ijtimoiy-tarixiy va ontogenenitik rivojlanishining mahsuli, maxsus insoniy tuzilma. Insonning biologik tabiati uning sotsial dunyosining rivojlanish bazasidir. Insonning ongi ham, insonning ehtiyojlari ham ijtimoiy munosabatlar orqali yaratiladi, bu individning tug‘ilganidan boshlanib va to o‘limigacha davom etadi. Individning jamiyatga qo‘shilishi turli sotsial jamoalar orqali amalga oshiriladi. Har bir alohida kishi sotsial guruhlar, sotsial muassasalar, sotsial institutlar, jamiyatda hukmron norma va qadriyatlar ya’ni madaniyatlar orqali shakllana boshlaydi. Buning natijasida individ ko‘p miqdordagi turli darajadagi sotsial tizimlarga qo‘shiladi, ularning har biri oila, do‘stlar davrasi, ijtimoiy muassasalar, ishchilar guruhi, milliy jamoalar va hokazolar unga ta’sir o‘tkazadi. Shunday qilib inson mazkur sistema strukturalarining qismiga, ularning elementlariga aylanadi. Hamma psixologik fanlar ijtimoiy sababiylikdan va shaxs faolligi prinsipidan kelib chiqadilar. Mana shu yerda ijtimoiy psixologiya nuqta qo‘yadi, keyin esa o‘zining sotsial-psixologik muammolarini yechishga kirishadi. Sotsial psixologiya esa umumiy psixologiya tomonidan ishlab chiqilgan shaxs ta’rifidan foydalanib, Ilmiybaza.uz shaxs qaysi konkret guruhlarda, birinchidan, sotsial ta’sirini (uning qaysi faoliyat tizimi orqali) o‘zlashtirishini, ikkinchidan, o‘zining sotsial mohiyatini (o‘zaro faoliyatning qaysi konkret turi orqali) amalga oshirishini tushuntiradi. Bu yondashuv aynan sotsiologik yondashuvdan farq qiladi. Sotsiologik yondashuv qanday qilib sotsial-tipik xususiyatlari shakllanadi, nima uchun shaxs hayot faoliyatining bir xil sharoitlarida ular katta hajmda ifodalanadi, nima uchun boshqa sharoitlarida qandaydir boshqa sotsial-tipik xususiyatlar insonning mazkur sotsial guruhga, sotsial muhitga tegishliligidan qat’iy nazar paydo bo‘lishini ko‘rsatib beradi. Shunga muvofiq sotsiologiyada asosiy e’tibor shaxsning sotsial tiplarini (faoliyat tiplarini) sotsial sifatlarini aniqlashga qaratiladi. Aynan sotsiologik o‘rganadigan alohida individlar faoliyati va ong strukturasida sotsial tizim, jamoa, guruhlarning umumiy va o‘ziga xos sifatlari namoyon bo‘ladi. Bundan kelib chiqib, shaxsni individning boshqa kishilar bilan bevosita va bilvosita o‘zaro ta’siri jarayonida jamlanadigan va o‘z navbatida uni mehnatning, anglashning va muloqotning sub’ektiga aylantiradigan individning sotsial xususiyati, unda yaxlitlangan sotsial ahamiyatli xususiyatlarning majmuidir, deb ta’riflash mumkin. Shaxsni tushunishdagi bunday yondashuv maqsadga muvofiqdir. Chunki, u insonni o‘zida turli sotsial-tipik belgilarni mujassamlashtirgan ma’lum jamiyatning, sotsial jamoaning, guruhlarning vakili sifatida namoyon bo‘ladigan sotsiologik xususiyatni ifodalaydi. Shaxsning sotsiologik konsepsiyasi bir qancha turli nazariyalarni o‘z ichiga oladi. Ularning hammasi shaxsni u yoki bu sotsial omillarning ta’siri ostida shakllangan o‘ziga xos tuzilma ekanligini tan olishadi. Muammoni bu kabi qo‘yish shaxsni faqat sotsiologiya nuqtai nazaridan tahlil etishga olib boradi. Bu yondashuvning ildizlari sotsial falsafa ildizlariga borib taqaladi. Shaxsning sotsiologik konsepsiyasi XIX asrning ikkinchi yarmi -XX asrning boshlarida rivojlana boshladi. Umumiy shaxsning sotsiologik nazariyasiga bo‘lgan ehtiyoj doimiy o‘zaro munosabatni, boshqacha aytganda, sotsial makrostrukturada sodir bo‘layotgan jarayonlarni belgilaydigan doimiy o‘lchamni topish kerakligini Ilmiybaza.uz tushunishdan kelib chiqadi. Individlar va jamiyat o‘zaro ta’siridagi bu jarayonlarni tushuntirayotib, biz har doim bu individning xususiyatlarining qandaydir tashkiliy butunligini topamiz, u jamoalardan kelib chiqadigan ta’sir va stimullarni “boshqacha tushunadi” va muhitga insonning reaksiyasini qat’iy ravishda aniqlaydi. XIX asrning ZO-yillarida sotsiologiyada ilmiy yo‘nalish strukturaviy yo‘nalish (yoki oddiy aytganda funksionalizm) paydo bo‘ldi. Bu yo‘nalishning asoschilari bo‘lib, E.Dyurkgeym, A.R.Redkliff-Braun (1881-1995) va boshqa tadqiqotchilar bo‘lishgan. Bu ilmiy maktab turli holatlarda kishi o‘zini qanday tutishi to‘g‘risidagi normalarni tadqiq qilishni boshladi. Funksionalizm rol deb ataladigan institutsional normalar muammosiga asosiy e’tiborni qaratdi. Funksionalistlar fikricha, sotsiologiyada sotsial taxlilning birligi harakat qilayotgan individ emas, balki roldir. Turli guruhlardagi har bir kishi qandaydir ma’lum maqomga ega bo‘ladi. Bu maqomlarda xatti-harakat namunalari ko‘rsatilgan bo‘ladi.Bunda individ a’zo bo‘lgan guruh individdan ushbu namunalarga mos keladigan xatti-harakatni kutadi. Shu asosda biz otaning, onaning, do‘stning roli to‘g‘risida gapirishimiz mumkin. Shunday qilib, sotsial rolni guruh o‘z a’zolaridan kutayotgan qat’iy ko‘rsatilgan namunalarga muvofiq chiqadigan, xatti-harakatlarning nisbatan doimiy va ichki aloqali tizimi sifatida ta’riflash mumkin. Agar biz mazkur tushunishdan kelib chiqadigan bo‘lsak, individning hatti- harakat rolini insonning turli sotsial birliklarda bajarayotgan funksiyasidan kelib chiqib tahlil qilish mumkin. Shuning uchun amerikalik olimlar Jan Moreno (1892- 1974) va Robert Merton (1910t) shaxsni individ jamiyatda bajaradigan sotsial rollar majmuining funksiyasi sifatida ta’rifladilar. Rollarni amalga oshirish jarayoni ko‘pgina omillarga bog‘liq: -insonning biopsixologik imkoniyatlari. Ular u yoki bu sotsial rollarni bajarishga imkon berishi yoki imkon bermasligi mumkin. -ideal xususiyatlar kompleksini belgilaydigan shaxs o‘rnaklari. Individ bu o‘rnaklarni rollarni bajarish chog‘ida, hamda individdan guruh kutayotgan hatti- harakatning ideal usullarni namoyon etishi kerak. -guruh tomonidan qabul qilingan rollar va sotsial nazorat xarakteri. Ilmiybaza.uz -guruh strukturasi, uning mustahkamligi va individning o‘sha guruh bilan mos kelish darajasi. Garchi sotsial rol sotsiologik tahlilning yagona birligi deb hisoblanmasada, (chunki u individdarning o‘zaro harakatidan kelib chiqadi) lekin rol jamiyatdagi institutsional munosabatlarni o‘rganishda juda foydali hisoblanadi. Shaxs konsepsiyasidan interaksionistik yondoshuv metodologik prinsiplarga asoslanadi. Bunga binoan na shaxs omillari, na tashqi muhit, agar ularni alohida qaraladigan bo‘lsa, inson xatti-xarakatini to‘la darajada tushuntirib bera oladi. Inson xatti-harakatining asosiy determinantlari (belgilovchilari) sifatida bu omillar o‘rtasidagi doimiy o‘zaro ta’sir namoyon bo‘ladi. O‘zaro harakat jarayoni olimlar tomonidan har doim bir xil tushunilmaganligidan, interaksionizm doirasida cheklangan qo‘llash nazariyasi deb ataladigan bir nechta turli yo‘nalishlar paydo bo‘ldi. Nemis-amerika psixologi K.Levin (1890-1947) 1936 yilda shaxsning muhit bilan o‘zaro harakati prinsipga muvofiq u muhitni fizik (tabiiy) va psixik muhitlarga bo‘ladi. Levin fikricha, xatti-harakat na o‘tmishga, na kelajakka bog‘liq, u hozirgi muhitga bog‘liq bo‘ladi. Levinning aytishicha, tabiiy va sotsial muhit sub’ekt uchun psixologik fenomenlar ko‘rinishida real namoyon bo‘ladi. Shuning uchun har xil individlar uchun ob’ektiv muhit uning shaxsiy muhimligidan qat’iy nazar turli tuman bo‘ladi. Bu yerda psixologik reallik shaxsning muhit bilan o‘zaro harakatida ko‘proq ahamiyatga ega. Amerikalik sotsiolog Ye.Merreyning shaxs konsepsiyasida individning muhit bilan o‘zaro ta’sir muammosi tahlil qilinadi Merrey muhitning xossasini “bosim, tazyiq“ tushunchasi bilan belgilaydi. Shaxsning muhit bilan o‘zaro ta’sirini tadqiq qilishda asosiy birliklar bo‘lib, ehtiyojlarning turli birikuvlari va sotsial muhitning ta’siri hisoblanadi. Interaksionalizm g‘oyasi shaxsning bixeviorizm va psixoanalitik nazariyalarida har xil namoyon bo‘ladi. Bixevioristik maktabda interaksionizm g‘oyalari amerikalik psixolog E.Tolmenning shaxs konsepsiyasida bayon qilingan. Bixevorizmning ortodoksol tizimida “anglash (yoki pognetiv) kartalari” tushunchasi Ilmiybaza.uz kiritilgan. Uning mohiyati shunga asoslanadiki, har bir shaxs muhitdan kelib chiqadigan stimullarga nafaqat mexanik ravishda javob qaytaradi, hamda ularni “karta maydoni” tajriba asosidagi shakllangan ongdagi stereotiplar bilan solishtiradi. Shunga muvofiq, inson muhit bilan o‘zaro ta’sirda faollik va xatti-harakatning shaxsiy elementini yuzaga keltiradi. Tolmenning fikrlari “haqiqiy” bixeviorizmning kognetiv psixologiya bilan ajralishiga asos bo‘lib xizmat qiladi. Shaxsning psixoanalitik konsepsiyasi Z.Freyd fikrlarida yaqqolroq ifodalangan. Z.Freyd individ va jamiyat o‘zaro ta’siri jarayonini sotsiopsixologik konflikt sifatida, shaxsni esa irratsional, g‘ayriixtiyoriy mayllarining ansambli (uyg‘un birlik) sifatida qaraydi. Freyd fikricha, sivilizatsiya o‘zining taqiqlari va sanksiyalari bilan, bir tomondan, katta manfaat va zaruriyatdir, aks holda insoniyat seksual (jinsiy) va letal (o‘limga olib boradigan) instinktlarga bo‘ysunib, yashay olmagan bo‘lardi. Ammo ikkinchi tomondan, sivilizatsiya inson uchun xavf va g‘am tashvishdir, chunki mayllarning yanada ko‘proq siqib chiqarilishi nevrozlarning rivojlanishiga, qoniqmaslik, xavotir, begonalashuv, anglanmagan munofiqlik va hokazolarning ko‘payishiga olib keladi. Jamiyatga dizintegratsiya xavf solar ekan sotsializatsiya va sotsial nazoratga ehtiyoj bo‘ladi. Umuman shuni aytish mumkinki, shaxs konsepsiyasining zamonaviy interaksionizmi shakllanish pallasida turibdi, turli konsepsiya va nazariyalarning ta’sirini boshdan kechirmoqda. Shaxs termini turli mualliflar tomonidan har xil tahlil etiladi. Shaxsga berilgan hamma ta’riflar 2 ta bir-biriga qarama-qarshi nuqtai nazarlar bilan u yoki bu darajada asoslanadi. Bir nuqtai nazar bo‘yicha, har bir shaxs o‘zining tug‘ma sifatlari va qobiliyatlariga muvofiq shakllanadi va rivojlanadi. Sotsial muhit bu holatda juda ham kam rol o‘ynaydi. Boshqa nuqtai nazar vakillari shaxsning ichki xususiyatlari va qobiliyatlarini to‘laligicha inkor etishadi. Ularning fikricha, shaxs bu sotsial tajriba davomida to‘laligicha shakllanadigan qandaydir mahsuldir. Ko‘rinib turibdiki, shaxsning shakllanish jarayonidagi bu fikrlar unchalik absolyut to‘g‘ri emas. Fikrimizcha, shaxsni tahlil qilishda, ham tug‘ma biologik xususiyatlarni, ham Ilmiybaza.uz sotsial tajribani hisobga olish kerak. Shu bilan birga amaliyotdan ma’lum bo‘lishicha, shaxs shakllanishida sotsial omillar ko‘proq ahamiyatga ega. V.Yadov fikricha, “Shaxs - bu inson sotsial xususiyatlarining butunligi, ijtimoiy rivojlanish mahsuli va individni aktiv faoliyati va muloqoti vositasida sotsial munosabatlar tizimiga qo‘shilishidir”.(Sotsiologiya. Slovar- spravochnik.M.1990 T 2.S-71). Bu qarashga muvofiq, shaxs biologik organizmdan faqatgina sotsial va madaniy tajriba tufayli rivojlanadi. Bunda shaxs xususiyatlarining shakllanish jarayoniga sezilarli ta’sir etadiki, shaxsdagi tug‘ma qobiliyatlar, temperament va mayllar inkor etilmaydi. Shaxs xususiyatlarining paydo bo‘lishi va rivojlinishini tahlil etish uchun shaxsning shakllanishiga ta’sir etadigan omillarni quyidagi tiplarga bo‘lamiz: 1) biologik irsiyat 2) tabiiy muhit 3) madaniyat 4) guruh tajribasi 5) ulkan individual tajriba Bu omillarning shaxsga ta’sirini birma-bir ko‘rib chiqamiz. Biologik irsiyat; G‘ishtli uyni toshdan qurish mumkin emas, ammo ko‘p g‘ishtlardan uyni, buning ustiga turli ko‘rinishda qurish mumkin. Har qanday kishining biologik irsiyati xom-ashyo materiallarini yetkazib beradi, ular keyinchalik har xil usullar bilan inson zoti, individ, shaxsga aylanadilar. Hayvonlarning ko‘pgina turlaridan farqli ravishda inson mavjudoti yilning hamma vaqtida jinsiylikni namoyon etadi, bu esa ko‘proq yoki ozroq darajada bolalar tug‘ilishiga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Bola tug‘ilganda yordamga muhtoj bo‘ladi va hayotining dastlabki yillarid shunday holda qoladi. Bu kabi biologik faktlar insonlar sotsial hayotiga asos soladi. Bundan tashqari, inson monogam jinsiy hayot instinktiga ega bo‘lmaydi va har qanday jamiyatda bu belgi oila instituti shakllanishiga va bolalar tarbiyasiga ta’sir qilib, har xil namoyon bo‘ladi. Biologik irsiyat xususiyatlari havo, suv, ovqat, uyqu, xavfsizlik singari ehtiyojlarni o‘z ichiga oladigan insonning tug‘ma ehtiyojlari bilan to‘ldiriladi. Agar sotsial tajriba asosan Ilmiybaza.uz inson ega bo‘lgan o‘xshash umumiy xususiyatlarni tushuntirib bersa, biologik irsiyat ko‘pincha shaxsning individualligini, uning boshqa jamiyat a’zolaridan dastlabki farqini tushuntirib beradi. Shu bilan birga, guruhiy farqlanishni endi biologik irsiyat tushuntirishi mumkin emas. Shu asosda biologik irsiyat shaxsni to‘laligicha yarata olmaydi, chunki na madaniyat, na sotsial tajriba genlar orqali o‘tadi. Ammo biologik omilni hisobga olish lozim. Chunki u birinchidan, sotsial jamoalar uchun cheklashlar (yordamga muhtoj go‘dak, suv ostida uzoq tura olmaslik, biologik ehtiyojlar majmui va hokazo) yaratadi, ikkinchidan, biologik omil yordamida temperament, xarakter, qobiliyatlarning cheksiz turli ko‘rinishlari paydo bo‘ladi, ular har qanday kishi shaxsida individuallik, ya’ni takrorlanmas ulkan siymo vujudga keltiradi. Tabiiy muhit; Ko‘pgina olimlar shaxsning rivojlanishida tabiiy muhitga asosiy e’tibor qaratadilar. Mashhur sotsiolog P.Sorokin 1928 yilda chop etilgan asarlarida ko‘pgina olimlarning – Konfutsiy, Aristotel, Gippokratdan tortib o‘ziga zamondosh bo‘lgan geograf Elmiot Xantingtonlarning nazariyalarini boyitdi. Bu olimlarning fikri bo‘yicha, shaxslar xulqidagi guruhiy farqlar asosan iqlimdagi farqlar, jug‘rofiy xususiyatlar va tabiiy resurslar bilan belgilanadi. Bu toifa olimlar qatorida faylasuf Plexanov va tarixchi A.N.Gumelyovlarni kiritish mumkin. Bu tadqiqotchilar tomonidan ishlab chiqilgan nazariya etnomarkaziy, milliy ongni oqlash uchun yaxshi asos hisoblanadi. Lekin tabiiy omilning shaxs rivojlanishidagi asosiy ta’sirini oqlab ololmaydi. Haqiqatdan ham bir-biriga o‘xshash tabiiy va jug‘rofiy sharoitlarda shaxsning turli tiplari shakllanadi va aksincha ko‘p hollarda o‘xshash guruhiy xususiyatga ega shaxslar turli tabiiy muhit sharoitlarida rivojlanadi. Bunga bog‘liq ravishda tabiiy muhit sotsial guruhning madaniy xususiyatlariga ta’sir etishi mumkin, lekin uning alohida shaxs shakllanishdagi ta’siri unchalik emas va shaxsga guruh madaniyatining, guruhiy yoki individual jarayonning ta’siri bilan solishtirib bo‘lmaydi. Madaniyat; Sotsial muhit; Insonni o‘rab turgan guruh, insonlar, madaniyat, urf- odat, din, iqtisodiy holat va b. nazarda tutiladi. Eng avvalo shuni aytish lozimki, ma’lum madaniy tajriba butun insoniyat uchun umumiy hisoblanadi va u yoki bu Ilmiybaza.uz jamiyatning rivojlanishining qay darajasida turganligiga bog‘liq emas. Masalan, har bir bola yoshi bo‘yicha o‘zidan katta kishilardan ovqat oladi, til orqali muloqot qilishga o‘rganadi, jazo va mukofot qo‘llash tufayli tajribaga ega bo‘ladi va hamda bir qancha boshqa umumiyroq madaniyat namunalarini o‘zlashtiradi. Shu bilan birga har bir jamiyat amalda o‘zining hamma a’zolariga ma’lum o‘ziga xos tajriba, boshqa jamiyat bera olmaydigan muhim madaniyat namunalarini hadya etadi. Mazkur jamiyatning hamma a’zolari uchun bir xil sotsial tajribadan o‘sha jamiyatning ko‘p a’zolari uchun xos bo‘lgan shaxs qiyofasi paydo bo‘ladi. Masalan, musulmon madaniyati sharoitlarida shakllangan shaxs xristian davlatida tarbiyalangan shaxsga nisbatan boshqa xususiyatlarga ega bo‘ladi. Amerikalik tadqiqotchi K.Dyuboys shaxsni mavjud jamiyat uchun umumiy xususiyatga ega modallik deb atadi.(“ moda” statistika terminidan olingan uzunlikni bildiradi, u ob’ekt parometrlari qatorida ko‘p uchraydi). Modal shaxs deganda Dyuboys butun jamiyat madaniyatiga xos bir qancha fazilatlarga ega bo‘lgan ko‘p uchraydigan shaxs tipini tushunadi. Shunday qilib, har bir jamiyatda o‘rtacha rasm bo‘lib qolgan xususiyatga ega shaxslarni topish mumkin. Modal shaxs o‘zida madaniy tajriba davomida jamiyat o‘zining a’zolariga singdirgan hamma umummadaniy qadriyatlarni mujassamlashtiradi. Bu qadriyatlar ko‘proq yoki ozroq darajada mazkur jamiyatning har bir shaxsida mavjud bo‘ladi. Guruhiy tajriba;Insonning biror guruh a’zosi sifatida oladigan tajribasi tushuniladi. Individual tajriba deyilganda kishining o‘z hoxish irodasi, intilishi qiziqishi orqali egallaydigan hayotiy tajribasi nazarda tutiladi. Sotsializatsiya so‘zi ijtimoiylashuv ma’nosini anglatadi. Sotsializatsiya jarayoni insonning jamiyatga qo‘shilishi uchun jamiyatda mavjud bo‘lgan va shakllangan hatti-xarakatlar, me’yorlar, qadriyatlar, madaniyat, din, tarbiya, bilim va malakalarni, urf-odatlarni o‘ziga singdirib borishi va o‘zlashtirishiga aytiladi. Sotsializatsiya murakkab jarayon hisoblanadi va insonning butun umri davomida sodir bo‘ladi.Bu jarayon 2 davrga bo‘linadi: Ilmiybaza.uz 1.Adaptatsiya – shaxsning jamiyatda mavjud bo‘lgan voqelikka ko‘nikishi yoki moslashishi; 2.Interiorizatsiya – shaxsning o‘z hoxishi, intilishi va irodasi orqali jamiyatga qo‘shilishi. Sotsiologiyada sotsializatsiya davrlariga yana 2 yondoshuv mavjud. 1-yondoshuv.Sotsializatsiya jarayoni 3 davrga bo‘linadi: 1.mehnatgacha bo‘lgan davr 2.mehnat davri 3.mehnatdan keyingi davr. 2-yondoshuv.Sotsializatsiya jarayoni quyidagi davrlarga bo‘linadi: 1-davr – go‘daklik davri (1 yoshdan 4 yoshgacha) 2-davr – bolalik davri (4 yoshdan 10 yoshgacha) 3-davr – o‘spirinlik davri (10 yoshdan 13 yoshgacha) 4-davr – o‘smirlik davri (13 yoshdan 18 yoshgacha) 5-davr – mehnat davri 6-davr – mehnatdan keyingi-nafaqa davri Sotsiologiyada shaxs haqida turli nazariyalar mavjud.Ulardan: -Ch.Kulining “Ko‘zgudagi “Men”” nazariyasi. Ushbu nazariya 3 tamoyilga asoslanadi: 1.Shaxs ma’lum xatti-harakatni amalga oshiradi. 2.O‘sha xatti-harakatga kishilar reaksiya bildiradi. 3.Shaxs shu reaksiyaga ma’qul keladigan xatti-harakatlarni amalga oshiradi. Ch.Kuli “ko‘zgu” deganda aynan atrofdagi insonlarni reaksiyasini nazarda tutgan. -Amerika sotsiologi Djordj Midning “boshqalar tomonidan umumlashtirilgan” nazariyasi. Bu nazariyaga muvofiq kishi o‘z shaxsini, o‘z xatti-harakatini boshqalar nuqtai nazaridan, ya’ni o‘zini boshqalarning o‘rniga qo‘yib baholaydi. -“Boshqalar uchun ahamiyatli” nazariyasining asoschisi amerika sotsiologi Xaller bo‘lib, bu nazariyaga ko‘ra kishining shaxsi to‘g‘risida boshqa ahamiyatli, obro‘li kishilarning munosabati xulosa chiqarishga imkon beradi. Masalan, ayrim Ilmiybaza.uz kishilar uchun ota-onasining bergan bahosi, ba’zilar uchun esa o‘qituvchining, boshqalar uchun esa mansabdor shaxslarning bergan bahosi yoki munosabati uning shaxsi to‘g‘risida xulosa chiqarishga imkon beradi. Deviant so‘zi - lotincha “deviatio” so‘zidan olingan bo‘lib, chekinish, buzilish degan ma’noni anglatadi. Deviant xulq-atvor - mavjud jamiyatda o‘rnatilgan axloq me’yorlariga mos kelmaydigan insoniy faoliyat yoki xatti-harakat , ijtimoiy xodisadir. Ma’lumki, zamonaviy G‘arb sotsiologiyasida deviant xulq-atvorga turlicha qarashlar mavjud. Deviant xulq-atvorning eng ko‘p tarqalgan va jamiyatda yaqqol namoyon bo‘lish turi jinoyatchilik bo‘lib, ijtimoiy me’yorning buzilishi sifatida ushbu xodisa fanda juda qadimdan o‘rganilgan. XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib. pozitivistik maktab shakllanishi bilan., jinoyatchilikni ham sababiylikda o‘rganuvchi ta’limotlar paydo bo‘la boshladi. Jumladan, italiyalik psixiatr Ch. Lombrozo Italiya qamoqxonalaridagi 14 ming maxbus ustida tekshirish olib borib, “jinoyatchilar tug‘ma bo‘lishadi” degan xulosaga kelishadi. Uning shogirdi E.Ferri jinoyatchilik sotsiologiyasi asarida ushbu omilga qo‘shimcha ravishda ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy omillarni ham ko‘rsatadi. Keyinchalik ushbu ta’limotlar turli tanqidlarga uchragan bo‘lsada, hozirgi kungacha ham G‘arb sotsiologiyasining ba’zi namoyondalari ushbu ta’limotning u yoki bu yo‘nalishlarini rivojlantirib kelishmoqda. Ularning ta’limotlariga ko‘ra ichki sekresiya bezlari, aqliy rivojlanganlik darajasi, xromosomalarning tuzilishi va irsiy sabablar jinoyatchilik va shu kabilarni tug‘ma yoki biologik omillarni shakllanishiga ta’sir qiladi Ushbu ta’limotlarga qarama-qarshi o‘laroq, sotsiologiyada ijtimoiy me’yor buzish jarayonlarini to‘la ijtimoiylikda tushuntiruvchi dastlabki ta’limot E.Dyurkgeymning anomiya g‘oyasi edi. Bunga ko‘ra eski me’yorlar va qadriyatlar mavjud munosabatlarga mos kelmay qolishi va yangiliklarining o‘rnatilmaganligi natijasida individlar xulq-atvorini tartibga soluvchi qat’iy axloqning mavjud emasligi tushuniladi. Ilmiybaza.uz R.Feris, Tiriakyan, T.Shibutani va boshqalarning fikricha, deviant xulq- atvor sotsial buzilishilar natijasidir. Ijtimoiy ziddiyatlar ta’limotiga ko‘ra, sotsial tizimda begona madaniyatga asoslangan madaniy xulq-atvor namunalari me’yor buzuvchi xulq-atvordir. Amerika sotsiologiyasida E.Saterlendning differensial, katta o‘rin tutuvchi ta’limotlardan biri aloqalar ta’limotidir. Bunga ko‘ra, har qanday xulq-atvorga, shu jumladan me’yor buzuvchi xulq-atvorga ham u ham o‘rganiladi, ya’ni mavjud jamiyat a’zolari tomonidan mazkur xulq-atvor me’yorlari boshqalarga o‘rgatiladi. Fenomenologik sotsiologiya namoyondalarining e’tirof etishlaricha, sotsiologik taxlil “ yorliq yopishtirishga” asoslanishi kerak. Ularning fikricha, me’yor buzish sotsial baho va sanksiya qo‘llash natijasidir. Interaksionizm nazariyasiga ko‘ra, (vakillari Bekker G, D.Kitsus, K.Erikson va boshqalar) xodisani salbiy va ijtimoiy xavfli deb baxolash nisbiy bo‘lib, buni jamiyatdagi xukmron guruhlar belgilaydi. Shafqatsiz jamiyat himoyasiz insonni jinoyatchi qilib qo‘yib, ezaveradi. Z.Freydning fikricha, inson xulq-atvorining asosida atrof-muhitni ongli baholash bilan ongsiz ishtiyoq orasida ziddiyat yotadi. Ongsizlik asosida esa insonga beshikdan to qabrgacha soyadek ergashib yuradigan, uning barcha fikr va istaklarini belgilaydigan jinsiy rag‘bat- libido yotadi. Barcha atrofimizdagi voqea-hodisalarni jinsiy rag‘bat belgilaydi. Inson ruhiyatidagi barcha jarayonlar hayot instinkti Eros va o‘lim instinkti-tanatos o‘rtasidagi kurash natijasi bo‘lib, har qanday xulq-atvor, jumladan noto‘g‘ri xulq-atvor ham, jinsiy rag‘bat va yashash uchun kurash natijasidir. Deviant xulq-atvorga R.Merton ishlab chiqqan ta’limot zamonaviy sotsiologiyada yetakchi o‘rin tutadi. E.Dyurkgeymning anomiyasini rivojlantirib, Merton deviant xulq-atvorga quyidagicha ta’rif beradi; “Deviant xulq-atvor jamiyatda e’lon qilingan qadriyatlar va rasmiy xulq-atvor standartlari bilan aholi xulq-atvori motivlari va mavjud imkoniyatlarning bir-biriga mos kelmay qolishi natijasidir”. Jamiyatning rasmiy tuzilmalari tomonidan maqsadga erishishning turli guruhlar uchun turlicha imkoniyatlar yaratib berishi natijasi bo‘lmish funksional Ilmiybaza.uz kamchiliklar maqsadga erishishga xizmat qiluvchi norasmiy tuzilmalarning tashkil bo‘lishiga olib keladi. Maqsad va vositalarga turlicha munosabat quyidagi xulq- atvor turlariga olib kelishi mumkin. 1. Bo‘ysunish (maqsad va vositalarni qabul qilish). 2. Innovatsiya (maqsadlarni qabul qilish va vositalarni inkor qilish). 3. Ritualizm ( maqsadlarni inkor etish va vositalarini qabul qilish). 4. Retretizm, chekinish (maqsad va vositalarni inkor qilish). 5. Isyon (maqsad va vositalarni inkor qilib, yangilarini o‘rnatish). Deviant xulq-atvor nazariyasida ijtimoiy me’yor markaziy o‘rin tutar ekan, avvalo ijtimoiy me’yorning o‘zi nima va uning qanday turlari mavjudligini shuningdek, deviant xulq-atvorning eng ko‘p uchraydigan va yaqqol namoyon bo‘ladigan turlari; jinoyatchilik , ichkilikbozlik, giyohvandlik va fohishabozlikning nima ekanligini aniqlab olishimiz kerak. Ijtimoiy me’yor - jamiyat boshqaruvining ajralmas qismi bo‘lib, ma’lum shart- sharoitlarda shaxs yoki ijtimoiy guruh xulq-atvorining morslashishi vositalaridan biri va ularning xulq-atvorlarini jamiyat tomonidan nazorat qilish vositasidir. Ijtimoiy me’yorning bir qancha turlari mavjud; 1. Xuquq. Individga nisbatan ob’ektiv, tashqi uning xulq-atvorini boshqaruvchi qoidalar tizimi. Har qanday jamiyatda xuquq xukmron tabaqa demokratik ko‘pchilik yoki butun xalqning yagona irodasini namoyon etuvchi va shu sababli hech qanaqa o‘xshatmasi yoki muqobili bo‘lmagan yagona me’yorlar majmuidir. 2. Axloq. Etika mutaxassislarining fikricha, umumiy va xususiy manfaatlarning moddiy determinatsiyalashgan qarama-qarshiliklaridan kelib chiqadi.Insonning o‘zini takomillashtirish va o‘z imkoniyatlarini rivojlantirish qobiliyatlarini anglatadi. Xuquqdan farq qilib, axloq birinchidan, baholash vazifasini bajaradi (yaxshi-yomon, adolatli-adolatsiz), ikkinchidan, uning me’yorlari birinchi navbatda nomus, burch, vijdon, adolat va shu kabi tushunchalarni mujassamlashtirgan ichki ruhiy kechinmalar orqali faoliyat yurgizadi. Ilmiybaza.uz 3. Urf-odatlar. Ushbu me’yoriy tizim xulq-atvorning erkin moslashuvchi, shu sababli odatga aylangan tarixiy shakllangan namunalari, asosan kishilarning birga yashash qonuniyatlarini ifodalaydi. Axloqiy me’yorlardan farq qilib, urf-odatlar aniq va bir xil,ba’zan to‘la shakllangan ko‘rinishga ega bo‘ladilar. 4. Diniy me’yorlar. Ushbu tizim juda qadimiy bo‘lib, diniy ta’limot tavsifiga ko‘ra diniy me’yorlar ham turlicha bo‘ladi. Shuningdek, mazmuniga ko‘ra diniy me’yorlar turli, xuquqiy, axloqiy, urf-odat, estetik va tashkiliy me’yorlarni o‘z ichiga oladi va shu sababli ko‘pincha yuqoridagi me’yoriy tizimlarning har birining boshqaruv xxususiyatlarini qamrab olishi mumkin. Diniy me’yorlar ichki ta’qiqlar bilan birga tashqi ta’qiqlar orqali ham ta’sir qiladi. Tarixiy tajribada, hamda hozirgi jarayonlar, ayniqsa islom davlatlarida aksariyat diniy me’yorlar dindorlar uchun kuchli ta’sir vositalari hisoblanib, ularni turli jinoyatlar, fohishabozlik va ichkilikbozlik kabi illatlardan saqlab turuvchi vosita ekanligini ko‘rsatmoqda. Deviant xulq-atvorni fanda turlarga ajratib o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Fanda ushbu jarayonlarni turlicha tasniflash mavjud bo‘lib, shulardan biri ularning ham ob’ektiv ham sub’ektiv tomonlari bilan bo`liq bo‘lgan tasniflashdir. Bunga ko‘ra deviant xulq-atvor turlari 2 guruhga bo‘linadi; a) tashqi muhitga yo‘naltirilgan xulq-atvor (ekstravertiv (masalan, jinoyatchilik)); b) shaxsning o‘ziga yo‘naltirilgan xulq-atvor (intravertiv (masalan, ichkilikbozlik)). m e ’ b o ‘ m e ’ b o ‘ me’yorning afzalligi shundaki, yoshligidanoq muayyan me’yorlarga moslashtirib k o ‘ o ‘ m e ’ m e Ilmiybaza.uz